مقدمه
برخلاف تصوّر مألوف جامعه، حادثه ی كربلا يك جريان حماسي و عرفاني ويژة مردان
نيست، بلكه نقش بانوان در اين راستا چنان‌مشهود است كه با اطمینان مي‌توان
گفت: اگر از خود گذشتگي هاي‌بانوان نبود، هرگز خون امام حسين (ع) در مجراي‌صحيحي
كه بنيان يك انقلاب بود و به جاودانگي انجاميد، جريان نمي‌يافت(محدثی، 1374:
15).
پيامهاي عاشورا خطاب به زنان مسلمان است تا هم رسالت اجتماعي و سياسي اين
قشر را نشان دهد و هم خنثي كننده ی تبليغات سوئي باشد كه ديدگاه اسلام را
از محروم كردن زنان از مشاركت در كارهاي‌اجتماعي معرفي مي‌كند (عباسی، 1385:
4). جامعه آن روزگار با توجه به دعوت اسلام و ارزش‌گذاری عظیم برای زنان همچنان زن
را به مانند موجودی ضعیف و قابل ترحم مشاهده می‌کرد (دخیل، 1363: 34). اما حضور قوی
و مؤثر زنان در پیشرفت نهضت عاشورا باعث گردید که به گونه‌ای قلم بطلان بر کج‌اندیشی‌های
جامعه آن روزگار درباره زنان کشیده شود (عباسی، 1385: 4).
با وجود این توصیفات هنگامی که به صفحات تاریخ می نگریم در می یابیم که از حضور مردان
بسیار بیشتر از زنان ذکر نام شده است. بسیارند بانوان بزرگی که در لابه لای صفحات تاریک
تاریخ به دست فراموشی سپرده شده اند؛ طوری که تاریخ یا از احوال و زندگی آنها بی اطلاع
است یا به طور مقطعی و در شرایط خاص مورد توجه قرار گرفته و سپس فراموش شده اند. این
بی مهری به بانوان در تاریخ اسلام نیز به چشم می خورد (مومنی، 1388: 32). لذا این نوشتار
با محوریت قرار دادن زن به بررسی نقش خطیر و گاهاً پنهان تربیتی و اخلاقی او در حماسه
ی خونین حسینی می پردازد، که اساسا جنس زنان چگونه دین خود را به فرزند زهرا در واقعه
ی کربلا ادا کردند؟
• نقش اخلاقی زنان در عاشورا
از بین ابعاد اخلاقی به سه بعد شجاعت،ایثار و صبر و استقامت می پرازیم.
- شجاعت
در اینجا به نقل از دو بانویی که به میدان جنگ وارد شدند اما با دستور امام (ع) میدان
را ترک کردند می پردازیم: نقل شده است پس از آنکه وهب برای بار دوّم پا به میدان نبرد
گذاشت، همسرش عمود خیمه را کشید و به میدان شتافت. او در کنار همسرش شروع به جنگیدن
کرد امام حسین با مشاهده این صحنه به همسر وهب فرمود: " شما به پاداش نیکو رسیدید،
خداوند تو را رحمت کند، نزد زنان باز گرد". با فرمان امام (ع) همسر وهب نزد زنان باز
گشت.
بانوی دیگری ام وهب زنی بود که فرزند خود را برای یاری امام حسین (ع) به میدان کارزار
فرستاد.آن جوان مدتی جنگید تا به فوز شهادت نایل شد. آنگاه سپاه عمر سعد سر از بدن
آن جوان جدا کردند و آن را به اردوگاه امام حسین (ع) پرتاب کردند. در این حال مادرش
عمود خیمه را کشید و به یزیدیان یورش برد. او پس از آنکه دو نفر از آنان را به هلاکت
رساند، به دستور امام حسین (ع) به اردوگاه بازگشت (مهوری، 1381: 418-417).
-ایثار
ایثار در صحنه عاشورا ایثار به معنای فدا کردن جان خود در راه خدا و ترجیح رضای او
بر همه چیز است. در کربلا، پنج تن در میان دشمن ظاهر گشتند و در دفاع از امام ابراز
تسلیت کردند و نهایتا نیز به فوز عظیم شهادت نائل شدند. غیر از حضرت زینب که در شهادت
حضرت علی اکبر ظاهر شد سه تن دیگر خواهر و مادرشهیدان بودند و پنجمین آنها همسر عبدالله
بن عمیر کلبی بود که نام خود را در ردیف شهدای کربلا به ثبت رسانید (بهزادیپور، 1384:
258-251). داستان شهادت وی از این قرار است که پس از شهادت وهب مادرش، به بالین فرزند
آمد و شروع کرد خون های چهره ی او را پاک کردن شمر که ناظر این صحنه بود به غلامش،
رستم، دستور داد تا با عمود ضربه ای بر سر مادر وهب وارد کند. بر اثر آن ضربه سر مادر
وهب شکافته شد و در کنار بدن فرزند به شهادت رسید(مهوری،1381: 418).
عاتكه از كساني بود كه در اثر حملة دشمن به‌خيمه، زيردست و پاي اسبان قرار
گرفت و به گونه‌اي سخت و مشقت‌آور به شهادت رسيد.
هم چنين، نام هانيه، نوعروسي كه در كربلا به همراه همسرش از روز اوّل محرّم
ودر مسير حركت سيّدالشهداء اسلام آورده و به كاروان آن حضرت ملحق گرديدند،
ازشهيدان كربلا شمرده شده است. او نيز پس از شهادت همسرش وارد ميدان شد و چون
برسر جسد بي جان همسرش نشست، غلام شمر او را به شهادت رسانيد (ابی مخنف، 1405:
103).
- تقویت روحی (صبر و استقامت): زنان حاضر
در کربلا با وجود شهادت نزدیکان خویش، نه تنها خود پایدار ماندند، بلکه دیگران را نیز
در این راه دلداری دادند. زینب کبرا زمانی که از شهادت علی اکبر با خبر شد برای دلداری
حسین علیه السلام به استقبال او شتافت. همچنین رباب همسر سيّدالشهدا كه فرزندش علي‌اصغر
(ع) را به آستان حسيني تقديم‌كرد در صحنة كربلابراي آن كه مبادا حضرت اباعبدالله
(ع) با ديدن حضرت رباب متأثر شوند، براي احترام حضرت از خيمه بيرون نيامد
و صبر نيكوي خويش را نشان داد (بلخاری قمی، 1378، ج 3 :5-4).
• نقش تربیتی زنان در عاشورا
تربیت دارای دو بعد مختلف فردی و جمعی است. تربیت اخلاقی از زیر مجموعه های تربیت فردی
است که شامل عزت مداری و ذلت ستیزی ست. اقسام تریت جمعی شامل تربیت اجتماعی، تربیت
سیاسی، تربیت فرهنگی، تربیت اقتصادی و .... می باشد (محمدشاهی، 1390: 1). با توجه به
هدف نوشتار تنها به تربیت سیاسی اشاره می شود. تاثیر زنان در سیاست می تواند مستقیم
و یا غیرمستقیم باشد. تاثیر غیرمستقیم زنان در عاشورا از طریق تشویق و تهییج شوهران
و همسران بوده است و تاثیر مستقیم به این صورت است که یا خانه هایشان را به محل امنی
برای گفت و شنود سیاسی و کمک به یاران سیدالشهداء تبدیل کردند و یا به جهادگری و رزمندگی
می پرداختند.
• تاثیر غیرمستقیم زنان در سیاست:
تأثير غيرمستقيم زن در ساختار جامعة بشري و نقش بي بديل آن در پرورش مرد و
ایجاد مردانی قوی در شرایط بحرانی را حتي متعصب‌ترين نظريه پردازان علوم انساني
و جامعه‌شناسي پذيرفته‌اند (عباسی، 1385، 1، 2-1). حضور ارزنده بسیاری از یاران سیدالشهداء
نیز در نتیجه ی تاثیر همسرانشان در آن شرایط بحرانی و متحوّل ساختن روحیه آنان بوده
است.
در اینجا شایسته است به بررسی نقش مادر عبدالله بن عمیر به گونه ای مفصل بپردازیم.
عبداللّه بن عمیر به سپاهیان یزید حمله کرد، چند تن را کشت و نزد مادر و زنش آمد و
گفت: ای مادر، راضی شدی؟ مادر گفت: راضی نمی شوم، مگر آنکه نزد حسین (ع) کشته شوی.
عبداللّه را کشتند و سرش را به سوی مادرش پرتاب کردند. مادر سر را برداشت، بوسید و
به سوی دشمن پرتاب نمود. در اثر اثابت آن سر نیز مردی از دشمن کشته شد. آنگاه عمود
خیمه را کند و دو نفر را کشت.
بانوی دیگر دلهم (دیلم) بنت عمرو، همسر زهیربن قین می
باشد. یکی از یاران زهیر می گوید: ما با گروهی همراه زهیر که از عثمانيان بود در مراسم
حج شرکت کردیم. در راه بازگشت سعی می کردیم تا حتی المقدور از امام حسین (ع) فاصله
بگیریم، تا اینکه در منزلی فرود آمدیم که امام (ع) نیز با یارانش در آنجا فرود آمده
بودند. ناگاه فرستاده ی امام (ع) وارد شد و به زهیر گفت: " امام از تو خواسته که نزد
وی بروی". در آن فضای بهت ناگاه صدای همسر زهیر بلند شد که: فرزند رسول خدا از تو می
خواهد که به نزدش بروی و تو از این کار خودداری می کنی؟ چه می شود که اگر به نزد وی
بروی و سخنش را بشنوی؟ (مهوری، 1381: 415-414). زهير به پيشنهاد همسرش و علي رغم
ميل باطني خود به سوي خيام‌حسيني رفت.
همچنین از اين قسم بانوان مي‌توان بانويي
به نام "بحرّيه" را نام برد كه وي همسر جناده بن كعب‌انصاري خزرجي و مادر
عمرو بن جناده است. جناده از ياران سيّدالشهدا بود كه در جريان اولين حملة
دشمن به شهادت‌رسيد. بعد از وی پسرش عمرو (11 ساله) به دستور مادرش برای یاری به
امام حسین (ع) آماده نبرد شد. او در برابر مادر ایستاد و مادر به او گفت: پسرم بیرون
برو و نزد پسر پیامبر جهاد کن. امام حسین فرمودندکه پدر این جوان تازه کشته شده است
و شاید مادرش از خروج وی راضی نباشد. آن جوان گفت: مادرم امر به خروج فرمود. آنگاه
به میدان رفت و پس از مدّتی توسط دشمن شهید شد(بهزادیپور، 1384: 257).
امّ خلف، نیز
بانوی دیگری ست که بعد از شهادت همسر، فرزندش را مي‌فرستد و امام حسين (ع)اجازه
نمي‌دهندولي اين مادر فرزندش را وادار به دفاع از سنگر ولايت مي‌نمايد (بلخاری
قمی، 1378، ج3: 6). ام وهب همسر عبداللّه ابن عمیر کلبی لشکریان ابن زیاد را در حال
حرکت دید، از همسرش پرسید: این سپاه کجا می رود؟ گفت می روند با حسین بن علی بجنگند.
زن آرزوی شهادت او را کرد و عبدالله میل خود را برای شهادت با همسر خود در میان نهاد.
و سرانجام عبدالله جان خود را در سرزمین کربلا نثار امام حسین (ع)کرد(مهوری:1381، 410).
• تاثیر مستقیم زنان در سیاست:
این زنان به دو دسته تقسیم می شوند: - زنانی که خانه شان محل گفت و شنود سیاسی بود
در ميان اهل كوفه بانوی غيرت مندي چون مارية عبديه را مي‌بينيم‌كه خانه‌اش
را در مركز حوادث توطئه‌آميزعبيدالله به محلي امن براي هواداران سيدالشهدا تبديل
مي‌كند. اين بانو مركزي براي گفت و شنودها وتحليل اخبار سياسي آن روز به نفع
سيدالشهدا داير نموده بود. وقتي اين خبر به گوش ابن زياد رسيد، به عاملانش
دستور داد از اين عمل ممانعت كنند و راه منزل اين بانو رابراي شيعيان مشتاق
سدّ نمايند(سماوی، 1384، ج 2).
طوعه امّ ولد بانوي مجاهدی بود كه در كوفه به سفير
سيدالشهدا پناه داد. - جهادگری و رزمندگی عصر عاشورا نیز در عظمت و حمله ی دشمن به
خیمه ی امام، واقعه ی عجیبی رخ داد سربازی می گوید: زنی را دیدم از طایفه ی بنی بکربن
وائل که با شوهرش در سپاه عمر سعد بود. هنگامی که دید سربازان بر زنان اهل بیت حمله
برده اند و خیمه ی آنها را غارت می کنند، شمشیری به دست گرفت و به جانب خیام آمد و
گفت: ای آل بکر بن وائل، آیا دختران رسول خدا را تاراج می کنند و شما می نگرید؟ و گفت:
« لا حکم الا لله یا لثارات رسول الله ». این بانو اولين فردي بودكه عليه دستگاه
اموي طغيان كرد. عجیب است که این شعار، که از زبان زنی از سپاه دشمن خارج گردید سرلوحة
قيام‌هاي شيعي شد وبه همين جهت قيام هايي كه پس از آن براي خون خواهي
امام حسين (ع) انجام يافت،غالباً با شعار يالثارات الحسين (ع) شناخته مي‌شد(
بهزادیپور، 1384: 253-252).
نتیجه گیری:
نتایج نشان داد كه زن نيز مي‌تواند به انحاء مختلف در جهت نيل به والاترين مقام
انساني،هم پاي مردان، براي تجديد بناي اسلام قيام كند. زنان در کربلا بیکار
ننشستند، بلکه با اراده خود به صحنه رفتند، فعّال و تأثیرگذار عمل کردند و از این همه
درد و رنج و فداکاری نیز بهره‌ای داشتند. زنان حاضر در کربلا برای یاری ابا عبدالله
الحسین از بهترین داشته‌های خود گذشتند. فرزندشان را قربانی کردند، از همسرشان گذشتند
و حتی جان خود را فدا کردند.
امام حسين (ع) نیز مي‌دانستند كه قيام ايشان عليه
يزيديان منجر به كشته شدن‌همه همراهان مي‌شود و زنان مي‌بايست طلايه دار دنباله
ی نهضت شوندوحقايق را علني كنند و در عين ارزيابي قدرت زور و ميزان سلطه آن،
به افشاگري بپردازند.زنان همراه شدند تا حقايق را به نحو احسن بگويند، چون
اگر در خانه مي‌ماندند، بعد از خبرشهادت نزديكان، بعد از چند روزي گريه و زاري
مسئله همان‌جاختم مي‌شد، به همين دليل زنان همراه شدند و راه دفاع از ولايت
را آموختند وقدم در راه گذاردند.
فهرست منابع:
ابی مخنف، مقتل الحسین؛ نشر دارالکتاب، 1405 ه ق.
بلخاری قمی، حسن. تهاجم
یا تفاهم فرهنگی؛ تهران: نشر حسن اقراء، چاپ سوم، 1378.
بهزادیپور، سیمیندخت؛ "نقش
آفرینی زنان صحابه در حماسه عاشورا"، فصل نامه بانوان شیعه، سال دوّم، شماره 3، 264-
247. 1384.
دخیل، علی محمد؛ جایگاه زن در نهضت عاشورا، ترجمه صادق آیینه وند، تهران:
انتشارات امیرکبیر. 1363
سماوي، محمّد؛ ابصار العين فی انصار الحسین، ترجمه: عقيقي
بخشايشي، چاپ دوم، قم:نويد اسلام، 1384.
عباسی، لیلا؛ جایگاه زن در عاشورا، قم: انتشارات
سازمان تبلیغات اسلامی، 1385.
قمی، عباس؛ نفس المهموم، نشر آفتاب، 1363.
محدثی، جواد؛
فرهنگ عاشورا،انتشارات معروف، 1374.
مومنی، مهدی، "بررسی گوشه ای از جایگاه علمی و
مقام روایی بانو زینب کبری (س)". سفینه. سال ششم،(1388، شماره 22، 31-44.
محمدشاهی،
محمد؛ جلوه های تربیتی قیام عاشورا. روزنامه جوان الف، 1389.
مهوری، محمّد حسین؛ "عاشورا
عرصه ی سیاسی زنان در مبارزه و جهاد". حکومت اسلامی. سال هفتم، شماره 4،(1381)، 409-431.