راه‌های تقویت علاقه‌مندی به نماز در تربیت دینی

نویسنده: حسین جماعتی

راه‌های تقویت علاقه‌مندی به نماز ‌کدام است که انسان مکلّف با انجام آنها دلسرد و خسته نشود؟ عبادت و بندگى خدای عزّ وجلّ پلكانى است كه انسان را به منتهاى كمال انسانيت می‌رساند. اگر عبادات واجب و مستحب كه در شرع مقدس معرفى شده به‌صورت مطلوب و با شرايط و لوازمش انجام پذيرد، جان آدمى را سيراب می‌كند و عطش فطرت خداجوى او را فرو می‌نشاند.

عبادت خدا، شیوه عالى تربيت دینی است. با بندگى است كه انديشه انسان بيدار و فكر او متوجه بی‌نهايت می‌شود. انسان در زندگى لحظه‌اى از عبادت بی‌نياز نيست و هرچه بيشتر به خداوند متعال معرفت پيدا كند، خود را فقيرتر و نيازمندتر به بندگى می‌داند. راه‌کارهایی را که باعث انجام مطلوب عبادت‌هایی، مانند نماز، دعا و  نشاط و انگيزه مضاعف در انجام آنها می‌شود را می‌توان در دو بخش علمی و عملی بیان نمود.

1. راه‌کارهای علمی و فکری

1-1. شناخت آثار و حکمت نماز

انسان هراندازه اهمیت و آثار كارى را بیشتر بداند، بیشتر به آن اهمیت می‌دهد. اگر انسان، آثار و اهمیت و اسرار آن ‌را به‌خوبی درک كند، تمام توجه و نیروى خود را به آن معطوف می‌نماید تا این واجب الهی را انجام دهد و سستی نمی‌کند و به‌عنوان یک تكلیف سخت و خسته كننده و تكرارى به آن نگاه نمی‌كند. باید دانست كه نماز مایه نزول رحمت و پناهگاهى برابر  فریب‌های شیطان است. تا زمانى كه مؤمن بر نمازهایش مواظبت دارد، شیطان ناامید است؛ اما زمانى كه نمازهایش را ضایع كند، شیطان بر او جرئت می‌یابد.

در آیات و روایات آثار و اسرار زیادی برای نماز بیان شده که در اینجا مواردی بیان می‌شود.

1-1-1. بهره‌مندى از رحمت الهی

هنگام نماز، چتر رحمت خدای تعالى بر نمازگزاران گسترده می‌شود و آنها بر سفره لطف ویژه او به میهمانى می‌نشینند.

* پیامبر اکرم(ص) به جناب ابوذر می‌فرماید: «اى ابوذر! تا زمانى كه در نمازت هستى، درواقع مشغول كوبیدن درِ كاخ پادشاه هستى. هر كس درِ كاخ پادشاه را با اصرار زیاد زد، به روى او باز می‌كنند. اى ابوذر! هیچ مؤمنى نیست كه به نماز ایستد، مگر این‌كه رحمت و بركت میان او و عرش الهى را پُر می‌كند و فرشته‌ای را مأمور می‌كنند تا به او ندا دهد: اى فرزند آدم! اگر می‌دانستى چه عطاها و پاداش‌هایى به سبب نمازت دریافت می‌كنى و اگر می‌دانستى با چه كسى مشغول صحبت هستى، هرگز خسته نمی‌شدى و روى از نماز برنمی‌گرداندی» (حرّ عاملی، 1409، 5، 296).

* امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید: «اگر نمازگزار بداند كه چه اندازه از رحمت خدا او را شامل است، سرش را از سجده‌ها بر نخواهد داشت» (تمیمی آمدی، 1410، 568).

1-1-2. بازدارنده از گناهان و زشتی‌ها

قرآن كریم، نماز را عامل بازدارنده از گناهان و زشتی‌ها می‌داند و می‌فرماید:

«آنچه از كتاب به‌سوی تو وحى شده است بخوانو نماز را برپا دار كه نماز از كار زشت و ناپسند بازمی‌داردو قطعاً ياد خدا بالاتر است و خدا می‌داند چه می‌كنيد» (عنکبوت/ 45).

علامه طباطبائی (رحمه‌الله) در بخشی از تفسیر این آیه مبارکه می‌فرماید: نماز عملى عبادى است كه بجا آوردن آن، صفتى در روح آدمى پدید می‌آورد و درنتیجه جان‌ودل را از آلودگى گناهان، پاک می‌كند. پیدایش این صفت، اثر طبیعى نماز است، اما این اثر به نحو اقتضا است نه اینکه علت تامه باشد؛ یعنى اگر مانع و مزاحمى نباشد، نماز، دورى از منكر و فحشا را در پى‌خواهد داشت؛ چراکه نماز عامل یاد خداست و هر چه یاد خدا بیشتر شد گناه كمتر می‌شود (طباطبائی، 1417،  ‏16، 135).

البته باید به دو نكته توجه داشت:

الف. نماز هم داراى شرایطى است كه اگر آنها رعایت شود، نتیجه می‌دهد؛ چراکه نماز بدون حضور قلب و شرایط فقهی دیگر، مانند بذر بی‌ثمر است. نمازى سبب دورى انسان از مفاسد می‌شود كه با حضور قلب و همراه شرایط فقهی باشد، وگرنه حركت زبان و سایر اعضا چنین خاصیتى را ندارد.

ب. نمازگزارى كه گاهى گناه می‌كند؛ اگر اهل نماز نبود، گناهش بیشتر بود؛ زیرا همین نمازگزار براى صحیح بودن نمازش مجبور است بدن و لباسش را پاک نگاه دارد و لباس و مكانش از مال مردم نباشد. همین مقدار مراعات احكام و مسائل، سبب دور شدن او از برخى گناهان و منكرات می‌شود؛ همان‌گونه كه پوشیدن لباس سفید، انسان را از نشستن روى زمین آلوده بازمی‌دارد (ر. ك: قرائتى، 1389، 33).

1-1-3. گناه زدایی‏

گناه به سبب اینکه مخالفت خالق هستى است، انسان را به ورطه هلاكت نزدیک می‌كند. آنچه می‌تواند انسان را از این نابودى نجات دهد، ذكر خداست. گنه‌کار، همچون راننده غافلى است كه به پیچ‌هاى خطرناک جاده توجه ندارد. غفلت گنه‌کار او را تا مرز حیوانیت و بلكه پایین‌تر از آن پیش می‌برد.[1]

نماز چون یاد خدا و بهترین وسیله غفلت‌زدایى است. زمینه گناه را از بین می‌برد. اگر هم كسى مرتكب گناه شده، نماز همچون عامل شست‌وشویى است كه آلودگى آن را از بین می‌برد. چنان‌که در روایات آمده است: پیامبر خدا (صلی‌الله علیه و آله) فرمود: «هنگام فرا رسیدن [وقت‏] هر نمازى شنیدم كه ندادهنده‌ای می‌گوید: اى فرزندان آدم! برخیزید و آتشى را كه بر جان خود افروخته‌اید خاموش كنید. پس مردمان برمی‌خیزند و طهارت می‌گیرند و با این كار، گناهانشان از چشمانشان می‌ریزد، سپس نماز را می‌خوانند و هر چه گناه در فاصله میان دونماز كرده‌اند، آمرزیده می‌شود. سپس بار دیگر آتش گناه را بر جان خود می‌افروزند، و چون وقت نماز ظهر می‌رسد، آن منادى فریاد می‌زند: اى آدمیان! برخیزید و آتشى را كه بر جان خود زده‌اید، خاموش‌کنید؛ پس برمی‌خیزند و طهارت می‌گیرند و نماز می‌گزارند و گناهانى كه در فاصله دونماز كرده‌اند، آمرزیده می‌شود. نماز عصر كه فرا رسد نیز به همین ترتیب عمل می‌شود. هنگام نماز مغرب كه می‌رسد نیز به همین ترتیب و نماز عشا كه می‌رسد، باز به همین‌سان عمل می‌شود. سپس در حالى به خواب می‌روند كه آمرزیده شده‌اند» (مجلسی، 1403، 79، 224).

* امام علی (علیه‌السلام) فرمود: «همانا نماز، گناهان را چونان برگ‌هاى پاییزى فرومی‌ریزد و غل و زنجیر گناهان را از گردن‌ها می‌گشاید» (سید رضی، 1414، 316).

1-1-4. رسيدن به خوبی‌ها‏

بر پایه احادیث؛ نماز، برنامه‌اى است الهى كه براى انسان خیر مادى و معنوى دارد؛ همان‌طور که پيامبر خدا (صلی‌الله علیه و آله) در سخنانی به این حقیقت اشاره فرمودند: «نماز، كليد هر خوبى است» (محمدى ری‌شهرى، 1377، 120 – 121؛ أبو شجاع دیلمی، 1406، 2، 404).

«همواره امّتم در خير و خوبى هستند، تا آنگاه‌که با يكديگر دوست باشند و نماز را بر پا دارند ... پس اگر چنين نكنند به قحطى و خشک‌سالی گرفتار می‌شوند» (طوسی، 1414، 647).

1-1-5. ایجاد امید

یأس و ناامیدى، از آفت‌هایى است كه همچون موریانه، پایه‌هاى زندگى را می‌خورد و درنهایت به نابودى منجر می‌شود. شخصى كه خطا و گناهى را مرتكب شده، راه نجات را بر خود بسته می‌بیند و تنها امید به عفو الهى است كه می‌تواند او را از بن‌بست رهایى بخشد. در روایت است كه روزى حضرت علی(ع) رو به‌سوی مردم كردند و فرمودند: «به نظر شما امیدبخش‌ترین آیه قرآن كدام آیه است؟» از سوى جمعیتى آیات متعددى مطرح شد؛ ولى هر بار حضرت می‌فرمودند: «این، آیه امیدبخشی است؛ ولى آنچه می‌خواهم نیست». در این هنگام، عطش مردم بیشتر شد و از هر طرف به‌سوی امام متوجه شدند و همهمه نمودند، عرض كردند: «به خدا سوگند! ما آیه دیگرى در این زمینه سراغ نداریم».

امام فرمودند: «از حبیب خودم رسول خدا شنیدم كه فرمود: امیدبخش‌ترین آیه قرآن این آیه است: "وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى‏ لِلذَّاكِرينَ".[2] و رسول خدا فرمود: "اى على! سوگند به آن كه مرا به‌حق، نوید دهنده و بیم دهنده فرستاد، هر یک از شما كه براى وضو برخیزد، گناهان، از اعضاى او فرو می‌ریزد و چون با چهره و دل خود به خدا روى كند، هنوز نماز را به پایان نبرده، تمام گناهانش پاک شود، همچون روزى كه از مادر متولد شده است و گناهانى كه در فاصله دو نماز كرده نیز پاک  شود". حضرت به همین ترتیب نمازهاى پنج‌گانه را برشمرد. سپس فرمود: "اى على! نمازهاى پنج‌گانه براى امّت من، به‌منزله جوى آبى است كه جلو خانه هر یک از شما جریان دارد. اگر كسى از شما بدنش كثیف باشد و خود را روزى پنج بار در آن جوى بشوید، آیا كثافت و چركى در بدنش باقى می‌ماند؟ به خدا سوگند كه؛ نمازهاى پنج‌گانه نیز براى امّت من، چنین حكمى دارند» (عیاشی، 1380، ‏2، 161 – 162).

1-1-6. گشایشی برای مشكلات‏

در قرآن (بقره/ 45 و 153) سفارش شده در مشكلات و سختی‌ها از صبر و نماز كمک بگیریم؛ زیرا در حقیقت، یاورى به‌جز خداى سبحان نیست. در مهمات، یاور انسان، مقاومت و خویشتن‌دارى آدمى است، به اینكه استقامت به خرج داده، ارتباط خود را باخدا وصل كند و از صمیم دل متوجه او شود و به‌سوی او روى آورد. این همان صبر و نماز است و این دو بهترین وسیله براى پیروزى است؛ چون صبر، هر بلا یا حادثه عظیمى را كوچک و ناچیز می‌كند و نماز كه اقبال به خدا و التجا به او است، روح ایمان را زنده می‌سازدو به آدمى می‌فهماند كه به‌جایی تكیه دارد كه انهدام پذیر نیست؛ و به سببى دست‌زده كه پاره شدنى نیست (ر. ک: طباطبائی، 1417، ‏1، 152).

با مراجعه به سیره معصومان (علیهم‌السلام) می‌بینیم آن بزرگواران نیز در سختی‌ها از نماز یارى می‌جستند: امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «هرگاه علی (علیه‌السلام) از بروز حادثه ناگوارى در هراس می‌شد، به نماز و راز و نیاز با حق می‌پرداخت. و ‏آیه "وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ" را تلاوت می‌فرمودند» (کلینی، 1407، ‏3، 480).

همچنین از حضرت امام صادق(ع) روایت شده كه فرمود: «چه چیز مانع شما می‌شود كه هرگاه اندوهى از اندوه‌هاى دنیا بر یكى از شما وارد شود، وضو سازد و داخل مسجد شود و دو ركعت نماز بجاى آورد و در آن نماز خداوند را بخواند، آیا نشنیده‌اى كه خداى متعال می‌فرماید: به‌واسطه صبر و نماز در سختی‌ها و گرفتاری‌ها طلب یارى نمایید» (عیاشی، 1380، ‏1، 43).

بی‌تردید چنانچه نمازگزار حقیقت نماز را درک كند و خود را در محضر معبود یگانه ببیند و به عمق معارف آن ایمان و یقین داشته باشد، می‌تواند كارهاى ناممكن عادى را ممكن و كرامات نماز را براى دیگران آشكار نماید. برخى علماى ربّانى این كرامت را براى دیگران نمایان نمودند تا اینكه عذرى برای ‏كسى باقى نماند و باور دیگران تقویت شود.

1-2. معرفت و شناخت خدای تعالی

كسى كه انسان با او صحبت می‌كند، هرقدر مهم‌تر و باعظمت‌تر باشد، گوينده نيز بيشتر و بهتر در سخن گفتن توجه داشته، آداب ظاهرى و باطنى را رعايت می‌كند. امام علی (علیه‌السلام) در وصف متقين فرمود: «عظمت خداوند در دل‌هاى آنها جلوه‌گر شد؛ آنگاه غير خدا در نظرگاه ايشان كوچك و حقير شد» (سید رضی، 1414، 303).

اگر كسى شيرينى و لذت شناخت خدا و ايمان به خدا را حس كند، از انجام كارهاى دينى لذت می‌برد و هرگز نسبت به آنها بی‌تفاوتى نشان نمی‌دهد. معرفت و شناخت خدا حاصل نمی‌شود مگر به‌واسطه پرهيز از امورى كه انسان را از توجه به خدا غافل می‌كند. گرچه ایمان به خدا و شناخت عظمت او، موجب ارتباط عاشقانه و بسيار لذت‌بخش است و هيچ لذتى به‌پای این لذت معنوی نمی‌رسد، ولى اگر لذت‌هاى مادى و شيطانى كه رسيدن به آنها بسيار آسان است و روزبه‌روز متنوّع تر و گسترده‌تر می‌شود، در زندگى فرد وارد شود، کم‌کم او را از توجه و ایمان به خدا باز می‌دارد و چنین انسانی نمی‌تواند به‌سوی معرفت خداوند گام بردارد و در نتیجه نسبت به دستورات الهی بی‌تفاوت و بی‌علاقه می‌شود.

2. راه‌کارهای عملی و رفتاری

برای علاقه‌مندی به نماز؛ در کنار راه‌کارهای علمی و فکری باید، توجه به راه‌کارهای عملی و رفتاری داشت و آنها را انجام داد. در اینجا برخی از مهم‌ترین راه‌کارهای عملی در جهت علاقه‌مندی به نماز و تقویت آن، بیان می‌شود تا برای شکوفایی تربیت عبادی سودمند باشد.

2-1. توبه

حالت و سستی و بی‌علاقه بودن نسبت به نماز، علت دارد و عامل یا عواملی باعث این بی‌توجهی و دلسردی نسبت به نماز می‌شود که اصلی‌ترین آنها گناه است؛ ازاین‌رو اولین قدم «توبه» است؛ یعنی بازگشت از گناه به‌سوی پروردگار و پشیمانى از آن. زیرا ابتدا باید به دنبال محو اثر اشتباه و لغزش بود و بعد از آن به‌سوی حق‌تعالی بازگشت. توبه، بعد از استغفار حاصل می‌شود: «و اينكه از پروردگارتان آمرزش بخواهيد، سپس به درگاه او توبه كنيد» (هود/ 3).

توبه يك وظيفه واجب است و قرآن كريم چندین مرتبه با جمله «توبوا» همه مردم را به آن فرمان داده است، از جمله: «اى مؤمنان! همگى به درگاه خدا توبه كنيد، اميد كه رستگار شويد» (نور/ 31)؛ بنابراین فرزندانی که به سن بلوغ رسیده‌اند و انجام تکالیف الهی بر آنها واجب شده است، باید نوجوانی و جوانی خود را بهترين فرصت براى تغيير مسير از زشتی‌ها و پليدی‌ها به پاكی‌ها بدانند. اسلام به جوانان، پناهگاه مطمئن و محكمى را نشان داده و آنها نيز بايد براى درامان ماندن از سقوط و افتادن در منجلاب گناه، به آن پناهگاه پناه برده توبه نمايند كه جوانى، بهار توبه است. پيامبر خدا (صلی‌الله علیه و آله) فرمود: «خداوند، جوان توبه كار را دوست دارد» (محمدی ری‌شهری، 1377، ‏5، 463).

امام خمينى (قدّس سره) در اين زمينه نصيحتى پدرانه دارد: «... بهار توبه، ايام جوانى است كه بار گناهان كمتر و كدورت قلبى و ظلمت باطنى ناقص‌تر و شرايط توبه سهل‌تر و آسان‌تر است ... گيرم كه انسان بتواند در ايّام پيرى قيام به اين امر كند، از كجا به پيرى برسد و اجل موعود او را در سنّ جوانى و در حال اشتغال به نافرمانى نربايد و به او مهلت دهد؟ كمياب بودن پيران، دليل است كه مرگ به جوانان نزديک‌تر است. در يك شهر پنجاه هزارنفری پنجاه نفر پير هشتادساله انسان نمی‌بيند. پس اى عزيز! از  مکر‌های شيطان بترس و در حذر باش و با خداى خود مكر و حيله مكن كه پنجاه سال يا بيشتر شهوت‌رانى می‌كنم و دم مرگ با كلمه استغفار جبران گذشته می‌كنم. اينها خيال خام است ... پس ... هر چه زودتر عزم را محكم و اراده را قوى كن و از گناهان تا در سنّ جوانى هستى يا در حيات دنيايى هستی، توبه كن و مگذار فرصت خدا داد از دستت برود و به تسويلات شيطانى و   مکرهای نفس امّاره اعتنا مكن» (خمينى، 1387، 273 – 274).   

2-2. تصمیم و اراده جدّی

اراده، نیرو و قدرتى است كه انسان را در تحقق همه خواسته‌هایش یارى می‌رساند. قوّت و شدّت اراده، باعث می‌شود شخص، سستى و تنبلى را كنار گذاشته، از سختى و بزرگى كارهای زندگی نهراسد و با استقامت و پشتكار تا تحقق نتیجه دلخواه پیش رود.

بی‌تردید یکی از گام‌ها و روش‌های مهم در تربیت معنوى، برخوردارى از انگیزه و عزم قاطع و اراده جدّى است، تا از این رهگذر، انسان برانگیخته شده و با تلاش و جدّیت و با استمداد از لطف خدای ‏تعالى، تربیت دینی خود را آغاز كند. بدیهى است با توجه به دشوارى تربیت معنوى اگر عزم قاطع و اراده جدى در كار نباشد، تلاش انسان به سرانجام نمی‌رسد. چنانکه امام کاظم(ع) در دعایى می‌فرماید: «وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ أَفْضَلَ زَادِ الرَّاحِلِ إِلَيْكَ عَزْمُ إِرَادَةٍ يَخْتَارُكَ بِهَا» (سید ابن طاووس، 1409،  ‏2، 678)؛ به‌درستی دریافتم برترین توشه كسى كه می‌خواهد به‌سوی تو رهسپار شود، عزم استوار و اراده جدّى است كه به حقیقت تو را بخواهد.

پیداست این سخن زیبا و دل‌نشین، از شیوه پرورش روح و دستورالعمل سالک الى الله به شیوایى تمام‌پرده برمی‌دارد كه همان برخوردارى سالک از عزم و اراده جدّى است و بدون آن، دستیابى به تربیت معنوى امكان ندارد.

انسان، در صورتى كه براى رسیدن به نتیجه‌اى اراده جدّى داشته باشد، قطعاً بدان می‌رسد، به این شرط كه هیچ‌گاه خود را ضعیف و ناتوان نداند و به خود و توانمندی‌هاى خود اعتماد داشته باشد؛ هماره مثبت‌نگر باشد و هرگز نباید كلمه «نمی‌شود» یا «نمی‌توان» را بر زبان جارى كند؛ زیرا استفاده از الفاظ و مفاهیم منفى، به‌گونه‌ای شكست و عدم موفقیت را بر انسان تحمیل می‌كند. باید از ابتدا تلقین‌هاى منفى را به‌تدریج از ذهن و فضاى اندیشه دور كرد؛ زیرا كلمات منفى، قفل‌هایى بر درهاى موفقیت هستند. بلكه باید از مفاهیم و كلمات امیدبخش و دلگرم‌کننده‌ای بهره گرفت كه موجب اعتمادبه‌نفس بیشتر می‌شود و انرژی‌بخش و تحرّک آفرین است؛ مانند «من مى‏توانم»، «خدا یاور من است»، و ... ؛بنابراین، یکی از کارهایی که لازم است برای موفقیت در انجام تکلیف عبادی از جمله نماز؛ به کار برد، تصمیم و اراده است.

2-3. تکرار و تمرین

مسائل روحى نیز مانند قُواى بدن، با تكرار و تمرین قوّت می‌یابد و با ترک و انجام ندادن‌ها، تنبلى و سستى ایجاد می‌شود. همان‌طور كه قوى شدن جسم به تمرین‌هاى منظّم و مداوم و حساب شده جسمى و ورزش نیاز دارد، نفس و اراده هم با تكرار و تمرین، قوى می‌شود.

اگر عباداتی مانند نماز را كه اراده انجام آن وجود دارد، مکلّف به‌طور مداوم انجام دهد، قوّت اراده پیدا می‌كند و اراده و توان كارهایى كه قبلاً نمی‌توانست انجام دهد در او پدید می‌آید و به‌مرورزمان در اثر تکرار و تمرین تقویت می‌شود. حضرت علی (علیه‌السلام) این نكته اساسى را چنین بیان می‌فرماید: «هر كس عمل كند، قوّت او زیاد می‌شود» (تمیمی آمدی، 1410، 590).

2-4. دوری از گناه و پرداختن به امور لغو و بیهوده

بر اساس آيات و روايات فراوان، گناه و معصيت الهى باعث تيرگى و سخت شدن دل می‌شود. دلى كه سخت شد ديگر نمی‌تواند به عالم بالا نظر داشته، در انجام عبادات از جمله نماز جدّیت داشته باشد. دلى مى‏تواند به محضر الهى راه پيدا كند و از هم‌نشینی با او لذت ببرد كه نورانى و لطيف باشد.

چنانچه عارف فرزانه حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت (رحمه‌الله) گفته‌اند: «اين احساس لذت در نماز، يك رشته مقدمات خارج از نماز دارد و يك رشته مقدمات در خود نماز. آنچه پيش از نماز و در خارج نماز بايد مورد ملاحظه باشد و عمل شود، اين است كه انسان گناه نكند و قلب را سياه و دل را تيره نكند. معصيت، روح را مكدر می‌كند و نورانيت دل را می‌برد» (باقى زاده، 1382، 133).

همان‌طور كه نماز باعث دورى از فحشا و منكر می‌شود فحشا و منكر هم باعث دورى از نماز و یا بی‌حالی و بی‌علاقگی نسبت به آن می‏شود و اين دو رابطه متضاد با هم دارند. قلبى كه لذت گناهان را چشيده باشد. مسموم و بيمار و مرده است و دل بيمار و مرده حيات لازم جهت برقرارى ارتباط با عالم غيب و درك محضر الهى را ندارد.

بايد با آب توبه دل را شست‌وشو داد و با تمسك به ذكر خدا و استغفار و ترك معاصى، دل را از اين مردگى نجات بخشيد و آماده درك محضر الهى نمود.

2-5. دوری از فعاليت بيش از اندازه‏

برخى افراد چه‌بسا با نيت‌هاى خوب مثل خدمت به اجتماع يا تحصيل امكانات بيشتر براى خانواده يا به دست آوردن مدارج عالى علمى در كوتاه‌ترين زمان يا تبليغ دين در بيشتر حد ممكن و ... آنچنان وقت خود را پُر می‌كنند كه احساس می‌كنند فرصت پرداختن به نماز را ندارند یا نماز را در بیشتر اوقات با خستگی و کسالت می‌خوانند. اينها افرادى هستند كه شيطان به سبب‌شناختی كه از آنها دارد، با گناه و معصيت از خدا دورشان نكرده است؛ بلكه با عناوين و نيت‌هاى خوب از اصل و حقيقت دورشان می‌كند و کم‌کم نسبت به نماز بی‌علاقه شده و از آن دور می‌شوند. اين حالت، جز فريب و دسيسه شيطان و نفس، چيز ديگرى نيست و چه‌بسا به فساد و تباهى انسان منجر شود.درحالی‌که هر چيزى حد و اندازه خود را دارد. روايات و آيات متعددى هشدار می‌دهند كه هیچ‌چیز نبايد جاى عبادت و خلوت با خدا را بگيرد و خلوت و انس با ياد خدا را عامل موفقيت و بركت در كارهاى ديگر می‌دانند. پيامبر اكرم (صلی‌الله عليه و آله) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) هيچ‌گاه به بهانه خدمت به خلق و ...، از نماز و عبادات طولانى و مستمر خود كم نكردند.

منابع

*. قرآن کریم

1. أبو شجاع دیلمی، شیرویه بن شهردار؛ الفردوس بمأثور الخطاب؛ محقق: سعید بن بسیونی زغلول، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1406ق.
2. باقى زاده، رضا؛ برگى از دفتر آفتاب؛ قم: نشر مشهور، چاپ دهم، 1382.
3. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ محقق: سید مهدی رجائی،‏ قم: دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
4. حرّ عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ قم: مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، چاپ اول، 1409ق.
5. خمينى، سید روح الله؛ شرح چهل حديث؛ قم: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره)، چاپ بيستم، 1387.
6. سید ابن طاووس، رضی الدین علی؛ الاقبال بالاعمال الحسنة؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1409ق.
7. سید رضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغة؛ محقق: صبحی صالح، قم: هجرت، چاپ اول، 1414ق.
8. طباطبائی، سید محمد حسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
9. طوسی، محمد بن الحسن‏؛ الامالی؛ قم: دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق.
10. عیاشی، محمد بن مسعود؛ التفسیر، محقق: هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.
11. قرائتى، محسن؛ پرسش‌هاى مهم، پاسخ‌هاى كوتاه؛ تهران: مركز فرهنگى درسهايى از قرآن‏، چاپ بيست و سوم‏، 1389.
12. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ محقق: علی اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
13. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
14. محمدى ری‌شهرى؛ محمد، الصلاة في الكتاب و السنة؛ مترجم: عبدالهادى‏ مسعودى، قم، دار الحديث، چاپ اول، 1377.

پی‌نوشت‌ها

[1]. چنان‌که در قرآن می‌خوانیم: «به يقين، گروه بسيارى از جن و انس را براى دوزخ آفريديم آنها دلها (عقلها)يى دارند كه با آن [انديشه نمی‌كنند، و] نمی‌فهمند و چشمانى كه با آن نمی‌بينند و گوش‌هايى كه با آن نمی‌شنوند آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراه‌تر! اينان همان غافلانند [چرا كه با داشتن همه‌گونه امكانات هدايت، باز هم گمراهند]»؛ اعراف، آیه 179.

[2]. «و در دو طرف روز [اول و آخر آن‏] و نخستين ساعات شب نماز را برپا دار، زيرا خوبی‌ها، بدی‌ها را از ميان می‌برد. اين براى پندگيرندگان، پندى است»؛ هود، آیه 114.