تأثیر و نقش دعا در تربیت انسان

وهاب آریان "عطّاش"

چکیده

فیلسوفان مسلمان، انسان را دارای دو ساحت می‌دانند؛ نخست، نفس و دوم بدن است؛ همان‌گونه که بدن انسان نیاز به غذا، حفظ و نگهداری دارد، روح انسان هم نیاز به حفظ و بالندگی دارد؛ غذاهای مختلفی برای روح در نظر گرفته شده که شاید یکی از اساسی‌ترین آنها دعا است؛ دعا جدا از آنکه در آرامش روح نقش بسزایی دارد، در تربیت آن نیز بسیار مؤثر است. در واقع از آنجا كه انسان يك موجود فرامادي است و براي ادامه بقاء خويش و نيفتادن در چنگال پوچي، بي‌هدفي و کم‌رنگ نشدن ارزش‌های معنوي میل به خداجویی، کمال یابى و احساس دین‌گرایی دارد، از همین‌رو دقیقاً بشر قرن بیست‌ویک به دنبال چنين گم شده‌ای می‌گردد؛ از این‌رو در بُعد معنوي آن در تلاش و کوشش است تا با همه ابزار و وسایل مشروع، ایـن میل و احساس خود را اقناع کند و چشم‌ها و چشمه‌هایی را به‌سوی معشوق بگشاید؛ دعا بهترین راه و وسیله‌ای است که آن مهم را سـامـان می‌بخشد، یعنى انسان را با کمال مطلق پیوند می‌زند و با او ارتباط ایجاد می‌کند؛ برقراري ارتباط با منبع و سرچشمه هستي و استمداد از او به ترميم قواي روحي انسان كمك نموده و باعث تسكين بسياري از گرفتاری‌ها و رنجوری‌های روحي- رواني می‌شود؛ از این‌رو برقراري ارتباط با خدا را براي انسان همانند آب ضروري دانسته‌اند.

دعا و نيايش از جمله راه‌های ذكر و ارتباط با منشأ هستي و پیوند انسان با خدای یکتا بوده و موجب پرواز روح به‌سوی ملکوت و فضای معطر معنوی و عرفانی می‌شود و در ضمن داراي اثرات مطلوب و بسيار ارزشمند روحي، رواني تربیتی است كه حتي دانشمندان علوم جديد نيز مكرراً به آثار مفيد آن در بهداشت و سلامت جسمي اعتراف نموده‌اند (ابراهیمی 1391: 25)؛ اما فارغ از آرامش همین اتصال با منبع وحی باعث کمک و در مسیر قرار گرفتن فرد می‌شود، فرد به‌وسیله همین ارتباط تمام حرکات و جوانبش را همساز و هم‌صدا می‌کند تا وصول به‌حق به‌آسانی صورت پذیرد، کسی که این مسیر را یافته باشد، بی‌شک وسایلی فراهم می‌کند که کودک خویش را در همین مسیر قرار دهد. در این مقاله به بررسی تأثیر دعا در تربیت و نیز چگونگی استفاده از ملزومات آن در سیستم تربیت دینی فرزندان پرداخته شده است.

 واژگان کلیدی: تربیت، دعا، تأثیر دعا، عبادت، استجابت.

مقدمه

نمی‌شود ادعای تربیت دینی را داشت و از نقش و تأثیر دعا غافل ماند؛ دعا وسیله ایست که انسان را در مسیر ایمان و مؤمن شدن قرار می‌دهد. عبادت قطع‌نظر از اینکه پرورش یک حس اصیل است، تأثیر زیادى در سایر نواحى انسان دارد؛ به این سبب بزرگان همیشه توصیه مى‌کنند: هر مقدار که کار زیاد اشته باشید، در شبانه‌روز یک ساعت را براى خودت بگذارید؛ ممکن است شما بگویید من هیچ ساعتم براى خودم نیست، تمام اوقاتم براى خدمت به مردم است، نه اگر تمام ساعات انسان هم وقف خدمت به خلق خدا باشد، در عین‌حال انسان بى‌نیاز از اینکه یک ساعت را براى خودش بگذارد، نیست؛ این یک ساعت با اینکه براى خود انسان است، ولی ضرورت دارد و لازم است و آن ساعت‌هایی که براى غیر خود است (با اینکه مفید و لازم است)، جاى آن را پر نمى‌کند. یک ساعت را که مى‌گویند، حداقل آن است. یک ساعت یا بیشتر در شبانه‌روز را انسان واقعاً براى خودش بگذارد؛ یعنى در آن لحظات به خودش برگردد، خودش را هرچه هست از خارج بِبُرد، به درون خودش و به خداى خودش بازگردد و در آن حال فقط و فقط او باشد و خداى خودش و در حال راز و نیاز کردن و مناجات با خداى خودش و استغفار کردن باشد. خود استغفار، یعنى محاسبة النفس کردن، حساب کشیدن از خود است. حساب کند که در ظرف این 24 ساعت من چه کردم؟ فوراً براى او روشن مى‌شود که فلان کارم خوب بود، خدا را شکر مى‌کند؛ فلان کار را خوب بود نمى‌کردم، تصمیم مى‌گیرد دیگر نکند و استغفار مى‌کند؛ و قرآن به مسئله استغفار چقدر توجه دارد! جمله‌اى درباره اصحاب پیغمبر نقل کرده‌اند که: رُهْبانُ اللَّیلِ وَ اسْدُ النَّهارِ، یعنى راهبان شب و شیران روز؛ قرآن مى‌گوید: الصّابِرینَ وَ الصّادِقینَ وَ الْقانِتینَ وَ الْمُنْفِقینَ وَ الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْاسْحارِ. (آل عمران/ 17)؛ ببینید قرآن چگونه همه جوانب را بیان مى‌کند! نه مثل یک درویش افراطى، فقط و فقط صحبت از استغفار و نیایش مى‌کند؛ الصّابِرینَ‌؛ قرآن هر جا که می‌گوید «صابرین»، در مورد پیکارها می‌گوید. در واقع صابرین یعنى خود داران در پیکارها؛ وَ الصّادِقینَ‌؛ راستگویان که از راستى یک ذره منحرف نمى‌شوند؛ وَ الْقانِتینَ‌ آنها که در پیشگاه پروردگار در کمال خضوع قنوت مى‌کنند، خاضع‌اند و خضوع قلب دارند؛ وَ الْمُنْفِقینَ‌آنان که از آنچه دارند به دیگران مى‌بخشند؛ وَ الْمُسْتَغْفِرینَ‌ بِالْاسْحارِ آنها که سحرگاهان به استغفار خدا مى‌پردازند؛ این هم همیشه باید در کنارش باشد (مطهری 1386: 227).

 دعا بزرگ‌ترین لطف خدا 

دعا را تنها خلاصه در حرکت زبان و اداء چند واژه نمی‌توان کرد، از آنجایی که ما اعتقاد داریم مخاطب ما، خداوند تبارک‌وتعالی، هم سمیع و هم بصیر است؛ پس دعا درواقع خواندن خداوند و طلب و استعانت از ایشان است؛ اینکه ما را لایق آن کرد تا حضرت حق را مورد خطاب قرار دهیم، خود بزرگ‌ترین لطفی است که به بنده شده است. درواقع دعا، بزرگ‌ترين لطف الهي بر بنده است؛ دعا، سرچشمه خيرات و توجهات حضرت حق بر آدميان است؛ دعا، «مغز عبادت» و «لباس افتخار» پارسايان در دنيا و دلباختگان آخرت است؛ دعا، جوشش درون انسان است كه بر قلب و زبانش جاري مي‌شود و با آن مي‌توان جهاني را دگرگون ساخت؛ دعا، قفل‌هاي بسته را باز مي‌كند و بر هر درد بي‌درمان طبابت مي‌كند؛ بايد اذعان نمود كه باشكوه‌ترين حالت انسان، در لحظه دعا و نيايش به منصه ظهور مي‌رسد؛ زماني كه او خاضعانه و خاشعانه در محضر معبود خود اظهار عجز و ناتواني مي‌كند و از او ياري مي‌طلبد؛ او بدين طريق از همه تعلقات مادي و دنيوي رها مي‌شود و تنها به «او» مي‌انديشد و با «او» سخن مي‌گويد؛ او مسبب‌الاسباب عالم را فقط «او» دانسته و از همه مي‌بُرد تا تنها به خالق خود پيوند يابد؛ دعا، نقطة اتصال روح جوياي حقيقت به مبدأ و حقيقت آفرينش است.

مفهوم و معنای دعا

در مفهوم دعا مي‌توان گفت كه دعا پيوند باطني با مبدأ همة نيكي‌ها و خوبي‌ها است (مکارم شیرازی، 1372: 643) و اين پيوند بايد بر اساس يك نوع خودآگاهي و بيداري انديشه و دل باشد؛ يعني اول انسان از غفلت خارج شود تا آنگاه به مرتبة دعاي حقيقي برسد؛ از این‌رو در سخنان اميرالمؤمنين علي (ع) مي‌خوانيم: لايقبل الله عزوجل دعاءَ قلب لاه، خداوند دعاي غافل‌دلان را مستجاب نمي‌كند (همان/645)؛ در روايتي از پیامبر اسلام (ص) منقول است كه دعا، مغز عبادت است (مجلسی 1386: 300) و به فرموده امام باقر (ع)، بهترين عبادت، دعا است (همان/ 326)؛ پس روح هر عبادتي دعا و راز و نياز با خداوند است.

در مفهوم دعا، خواستن و طلب هم مستتر است، چنانچه در مورد حقيقت دعا بايد گفت كه آن خواستن چيزي است به‌وسيلة موجود پست‌تر، از موجود برتر، به جهت فروتني و درماندگي(ملكي تبريزي 1362: 139)؛ امام صادق (ع) در مصباح الشريعه (ترجمه مصطفوي 1382: 99) مي‌فرمايد: و حقيقت دعا اين است كه تمام اعضاء و جوارح با تو موافق و هم‌آواز شده و همه در مقابل حق‌تعالي طلب حاجت و درخواست مطلب كنند و قلب در مشاهده و حضور پرودگار متعال فاني گشته و تمام اختيار در مقابل عظمت و حكومت او سلب شده و همة امور خود را در ظاهر و باطن به خداوند متعال تسليم و واگذار كند؛ همان است که گفته می‌شود، چنین انسانی که در مسیر حقیقی دعا قرارگرفت، جهت مستجاب شدن دعایش و البته مقبول واقع شدن خودش، خودش را از هرگونه خطا و اشتباهی مصون می‌دارد و همین اولین تأثیر تربیتی دعا است. دعا در قرآن در معاني مختلفي آمده است؛ اما محور همة‌ اين معاني «خواندن» است؛ البته خواندني كه با خواست و طلب همراه است (برازش 1374: 39).

تأثیر بر جسم از طریق دعا

تربيت جسماني از اهم مسائلي است كه دستگاه تعليم و تربيت هر جامعه بايد به آن توجه ويژه‌اي كند. در جامعه ديني نيز كه تمامي دستگاه‌هاي قانون‌گذار و اجرايي آن برگرفته از متن دين است به دليل توجه خاص شارع مقدس بر اين وجه از تربيت بايد بر رشد و گسترش تربيت جسماني اهتمام وافري بنمايد. تربيت جسماني به مجموعه فعاليت‌هاي تربيتي كه باعث سلامتي فرد يا پيشگيري و درمان بيماري‌هاي وي شود،گفته مي‌شود. اگر به تاريخ نگاهي بيندازيم درمي‌يابيم كه بشر براي غلبه بر بيماري‌ها و رنج‌هاي جسماني خويش تنها دو راه در پيش‌رو داشته است (محمودي 1384: 123)؛ الف) روش مادي که از طريق دارو و درخواست از طبيبان، مانند گياه‌درماني، داروهاي شيميايي و...، است؛ ب ـ روش معنوي که از طريق دعا و نیایش به درگاه خداوند، دعا درماني يا ايمان درماني است (حسینی دشتی 1379: 47)؛ میرزا جواد ملکی تبریزی می‌گوید: بیشتر مردم، قدر نعمت مناجات را نمی‌دانند، مناجات، شامل معارف بالایی است که جز اهلش که همان اولیای خدا هستند و از طریق کشف و شهود به آن رسیده‌اند، کسی از آن آگاهی ندارد و رسیدن به این معارف از راه مکاشفه، از بهترین نعمت‌های آخرت است که قابل مقایسه با هیچ‌کدام از نعمت‌های دنیا نیست (ملکی تبریزی 1362: 168).

جایگاه دعا از دیدگاه قرآن و مشی تربیتی آن

در قرآن، آیات فراوانی عظمت دعا را بیان نموده است و دعا را یکی از مصادیق بارز و روشن عبادت خداوند می‌داند و کوتاهی و روی‌گردانی از نیایش و دعا را از مصادیق استکبار و تار‌ک دعا را جزء مستکبرین معرفی کرده است (امیدی‌فرد 1378: 32)؛ برای نمونه به برخی از آن آیات اشاره می‌شود: وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ؛ بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را، به‌درستی آنانی که از عبادت خدا سرپیچی می‌نمایند و کبر می‌ورزند، خوار و ذلیل‌اند و وارد دوزخ خواهند شد (غافر:60)؛ در این آیه‌ شریفه فرمان دعا و وعده‌ استجابت داده و سرپیچان از دعا را مستکبران دانسته است؛ ذیل آیة شریفه حدیثی از زراره نقل شده که امام باقر (ع) فرمودند: «اِنَّ اللهَ تَعَالَی یَقُول: اِنَّ الَّذِینَ یَستَکبِرُونَ… قَالَ: هُوَدُعَاءُ وَ اَفضَلُ العِبَادَه الدُّعَاءُ: قَلتُ اِنَّ اِبراهِیمَ لاوهٌ حَلِیم (توبه: ۱۱۴)؛ قَالَ اَلاوَاهُ: هُوَالدُّعَاءُ منظور از عبادت، دعاست؛ ارزشمندترین و بهترین عبادت، دعا است و نیز مراد از اواه در انَّ ابراهیم لاواه حلیم، نیز دعاست»(کلینی ۱۳۶۵: 466)؛ پروردگار شما فرموده مرا از روی خلوص بخوانید تا دعای شما را اجابت کنم.

انس بن مالک از پیغمبر اکرم (ص) روایت کرده فرمود: «هرگاه یکی از شما حاجتی دارد، باید از خدا بخواهد تا جایی که اگر بند نعلین یکی گسسته شود، باید در اصلاح آن به خدا استعانت بجوید» و فرمود: دعا عبادت است و آن‌هایی که از نیایش در پیشگاه خدا اعراض و سرکشی می‌کنند، به‌زودی با ذلت و خواری وارد دوزخ خواهند شد (بروجردی، ۱۳۶۶: 140) و یا در آیاتی دیگر؛ قُلْ مَا یَعْبَأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکُمْ؛ ای رسول ما به امت بگو که اگر دعای شما نبود، خدا به شما توجه و اعتنایی نداشت، ارزش انسان از دیدگاه خداوند در دعای او نهفته است (فرقان: 77)؛ خلاصه این آیه تأکید به دعا نموده و خطاب به رسول خود می‌نماید که به اینها تذکر بده و بگو که اگر دعاء شما و استعانت شما نبود، پروردگار من به شما اعتنایی نمی‌نمود، چیزی که بنده را به خدا نزدیک می‌گرداند، همان عبادت ذکر و دعا است که سبب مزیت انسان، نزد خدا می‌شود و به همین واسطه او را گرامی می‌دارد و مورد نظر لطف پروردگارش قرار می‌گیرد (اصفهانی 1360: 221) و یا در آیه‌ای دیگر؛ وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ؛ و هنگامی‌که بندگان من از تو درباره من سؤال کنند، بگو من نزدیکم! (بقره: 186) این آیه روی سخن خود را به پیامبر کرده، می‌گوید: هنگامی که بندگانم از تو دربارة من سؤال می‌کنند، بگو نزدیکم، نزدیک‌تر از آنچه تصور کنید، نزدیک‌تر از شما به خودتان و من دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا می‌خواند اجابت می‌کنم؛ بنابراین باید بندگان من دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، باشد که راه خود را پیدا کنند و به مقصد برسند (مکارم شیرازی 1358: 638).

نقش دعا در تربیت فرزندان

بی‌شک دعا و نیایش یک نوع عبادت و خضوع انسان در برابر خداوند تواناست و همچون عبادات دیگر، از اثر تربیتی فراوان برخوردار است؛ با دقت در آیات و روایات مربوط به آن، در می‌یابیم که دعا، انسان را به معرفت خداوند رهنمون می‌کند، دعا، سبب می‌شود تا بشر به نیازمندی‌های خویش پی برده و در برابر ذات پاک و بی‌همتای پروردگار متعال، خضوع کند، دعا، انسان را با نعمت‌های الهی آشنا ساخته و رابطه‌ای عمیق و استوار میان بنده و خالقش ایجاد می‌نماید. دعا به کمک انسان شتافته و در دستیابی به خواسته‌هایش، وی را مدد می‌کند. دعا، انسان را به مقامی می‌رساند که خویشتن را جز بنده خدا نمی‌بیند و غیر از فرمان او، اطاعت نمی‌کند، خلاصه دعا، خداشناسی، اعتمادبه‌نفس، تقویت اراده و آرامش به انسان می‌بخشد و یأس و نومیدی را از او دور کرده و وی را فردی بلند همّت، تلاشگر، هوشمند و امیدوار می‌سازد؛ از همین‌رو با اذعان به چنین مبانی والدین باید فرزندان را در چنین مسیری تربیت کنند؛ وقتی به فرزند بیاموزند برای استجابت دعا فارغ از زبان، باید جوارح هم در مسیر اجابت دعا قرار گیرد، یعنی باید از هر خطایی که باعث خلل در برآورده شدن دعا می‌شود، چشم پوشید، در اینجا فرزندان خودبه‌خود به روشی اسلامی تربیت می‌شوند.

آثار تربیتی دعا

الف. دعا سبب آرامش قلب و تسکین‌دهنده دل‌هاست؛ اَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب (بقره: 216)؛

ب. دفع بلاهای دنیوی و معنوی؛ امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‌فرماید: «وَ ادْفَعُوا اَمْواجَ الْبَلاءِ بِالدُّعا»؛امواج بلا را با دعا از خود برانید؛

پ. راه‌یابی به گنجینه‌ها و نعمت‌های الهی؛ امام امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرماید: ثُمَّ جَعَلَ فی یَدَیْکَ مَفاتیحَ خَزائِنِهِ بِما أَذَّنَ لَکَ فیهِ مِنْ مَسألَتِهِ، فَمَتی شِئْتَ اَسْتَفْتَحْتَ بِالدُّعاءِ اَبْوابَ نِعْمَتِهِ؛ سپس خداوند کلیدهای گنجینه‌های خود را در دست تو قرار داده که به تو اجازه دعا کردن داد، پس هرگاه اراده کردی می‌توانی با دعا، درهای نعمت خدا را بگشایی؛

ث. دعا از مصادق روشن اعتمادبه‌نفس، بی‌نیازی از غیر خدا و تقویت بینش یگانه‌پرستی است؛ دعاهای شریف جوشن کبیر، عشرات و افتتاح، دارای چنین ویژگی‌هایی است؛

ج. برخی از دعاها باعث تحکیم باور به نبوّت، امامت، لزوم رهبری معصومین (علیهم‌السلام) و ایجاد امید در جامعه بشری است و مژدة حکومت عدل و صلح و صفا را به جهانیان می‌دهد؛ دعای ندبه از چنین ویژگی و تأثیری برخوردار است؛

د. دعا، حاکی از پشیمانی از نافرمانی‌ها و وسیله ابراز شرمندگی دعا کننده است؛ زیرا هر چه انسان با خدای خویش بیش‌تر انس و الفت گیرد و به او نزدیک شود، بیش‌تر می‌کوشد که به وظایف بندگی و پیروی از فرمان‌های او گردن نهد و رفتاری بر خلاف رضای او انجام ندهد؛ در نتیجه، دعا و کوشش و تلاش، دو بال برای پرواز انسان به سمت کمال و کامیابی دین و دنیا و این دو، هماهنگ و همدوش وسیله رسیدن انسان به تعالی و ترقی است؛ انسان با تلاش، بدون دعا و توجّه به خدا به سرانجام مطلوب و سعادت‌بخش نخواهد رسید؛ چنانکه دعای شبانه‌روزی، بدون کار و کوشش، هرگز قدم به‌پیش نخواهد برد (عبدالهی 1385: 41).

جمع‌بندی

يكي از نيازهاي بنيادين انسان‌ها نياز به ارتباط و اتصال به خداي متعال است. انسان‌ها تا زماني به منشأ لايتناهي وصل نباشند آرامش و اطمينان قلبي در آنها حاصل نخواهد شد؛ انسان ذاتاً در درون خود نياز به پناهگاه و كسي دارد كه حرف‌های او را بشنود و مشكلات آنها را حل نمايد؛ دعا و مناجات با خدا باعث می‌شود انسان خود را در دایرة بی‌نهایت هستي، تنها، سرگردان و پوچ و بی‌هدف نبيند و با اطمينان و هدفمندي به زندگي ادامه دهد. يكي از اهرم‌های تربيتي تمام پيامبران براي جوامع انساني دعا و ارتباط با خدا بوده است، چراکه انسان‌ها بدون در نظر گرفتن خدا مانند صخره‌های در كنار هم‌اند و اندك اعتباري ندارند؛ پيامبران در مسير تكامل بشر و بازسازي ابعاد روان آدميان می‌کوشیده‌اند اين نكته را به آدمي تفهيم كنند كه يكي از علل و اسباب موجود در عالم وديعة الهي است و وابسته به ذات باري است، لذا عقل اقتضا می‌کند به قدرت محدود خود مطمئن و مفتون نشود و دست نياز به درگاه باری‌تعالی برآرند؛ متأسفانه از روزگاري كه دست تحريف به دامن دين رسيد و جنبه‌هایی از آن اسير ابهام قرار گرفت و دعا به‌عنوان برنامة تشريفاتي، فرمايشي و واسطه‌ای معرفي شد و چنين القا شد كه انسان‌های معقول تنها باواسطة روحانيان می‌توانند با خداي خود رابطه برقرار نمايند. اسلام كه برنامة جاويد سعادت انسان در هميشة تاريخ است، اين اصل ساختگي را رد كرد و رابطة بی‌واسطه مخلوق و خالق را اعلام كرد؛ پس دعا فرصت سبز رويش جوانه‌های ايمان در قلب آدمي و علتي از علل و سببي از اسباب جلب فيض از مبدأ فياض است؛ دعا موجب افزایش احساس آرامش، تقویت دل‌بستگی به خدا، بالا بردن احساس خود و رشد و تعالی می‌شود و منشأ اصلاح رفتار، خیررسانی، شفابخشی، روشنایی دل و عامل پیدایش بصیرت است (اجیرلو 1391: 68)؛ فارغ از محاسن گفته شده، دعا باعث می‌شود انسان در مسیر تربیت قرار گیرد و بتواند در ابتدا خود و در ادامه دیگران را به‌خوبی تربیت کند.