واژگان کلیدی: غیبت، تربیت، ائمه اطهار، وحدت، شخصیت.
مقدمه
بدون تردید اجتماع کنونی ما به انواع انحرافات روحی مبتلا و در اقیانوس بیکران مفاسد غوطه‌ور است. با گذشت زمان دردهای اجتماعی رو به افزایش گذارده، محیط زندگی را مسموم و به صورت دردناکی درآورده است. ازآنجایی‌که انسان موجودی اجتماعی است و زندگی اجتماعی نیازمند تفاهم است، خداوند متعال، زبان و قدرت تکلم را در نهاد و سرشت افراد بشر قرار داده، تا در پرتو آن با همنوعان خویش ارتباط برقرار نموده و به آسانی آنچه درونشان است را به یکدیگر تفهیم نمایند.
برای محافظت و حراست از این نعمت بزرگ الهی و مقابله با انواع آفات آن، به‌ویژه «غیبت»، لازم است تدابیر اساسی اتخاذ شود. با توجه به اینکه پیشگیری، بهتر از درمان است، در قدم اول باید فرهنگ پیشگیری از ابتلا به این بیماری در جامعه نهادینه شود و این مهم، تحقق نمی‌یابد مگر اینکه شناخت دقیقی از این بیماری و در رأس آن از پیامدهای آن. پیدا کنیم بنابراین پرداختن به پیامدها و آثار غیبت، امر ضروری و حیاتی به نظر می‌رسد.
این موضوع از زمان نخستین پیامبر خدا، حضرت آدم (علیه‌السلام) مطرح بوده است. کتاب‌ها و تحقیقات متعددی در زمینه غیبت وجود دارد.
حاجی حسینی (1382) در مقاله خود با موضوع "آسیب‌شناسی اجتماعی غیبت " به تعریف غیبت، انواع و پیامدهای اجتماعی آن پرداخته است. وی معتقد است ازجمله پیامدهای اجتماعی غیبت عبارتنداز: اختلال در همبستگی اجتماعی، بی‌سازمانی اجتماعی، بی‌نظمی اجتماعی، تزلزل موقعیت و منزلت اجتماعی افراد، واگیری اجتماعی و ایجاد دشمنی وکینه است.
حقانی(1364) در مقاله خود با عنوان" غیبت در قرآن مجید" به تعریف غیبت وآیات مربوط به غیبت می‌پردازد. وی عقوبت اخروی و اشاعه فحشاء را از جمله آثار غیبت بیان می‌کند.
لکن هدف از این نوشتار، شناخت آثار غیبت از دیدگاه ائمه اطهار(علیهم‌السلام) است تا بتوان از این طریق در جهت اصلاح رفتار و اعمال گام مثبتی برداشت و به دنبال آن به آرامش روانی دست یافت. در ادامه، این سؤال فرعی مطرح می‌شود که مفهوم غیبت چیست؟
روش‌شناسی تحقیق
این نوشتار از مباحث مرتبط با علوم تربیتی است و در آن از قرآن و کتب تربیتی، روایی و اخلاقی استفاده شده است. روش پژوهش از بُعد هدف، کاربردی و از بُعد جمع‌آوری داده‌ها، کتابخانه‌ای (اسنادی) است.
مفهوم غیبت
غیبت در لغت به معنای «پشت سرکسی بدگویی کردن» یا «پشت سرکسی حرف زدن» است (عمید، 1363، 1745). در اصطلاح شهید ثانی در کشف‌الریبه غیبت را در اصطلاح چنین تعریف نموده است:«غیبت آن است که انسان، مردم را متوجه عیوب شخصی بکند که او دوست ندارد این سخنان درباره‌اش زده شود و هدف گوینده آن باشد که به آن شخص اهانت کند و او را تحقیر نماید» (الشهیدالثانی، 1403ق، 74).
پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه واله مسلّم)در تبیین مفهوم غیبت می‌فرمایند:
«أتَدرونَ مَا الغيبة؟ قالوا: اللّه وَ رَسُولَه أعلَم. قَال: ذكرك أخَاك بِمَا يَكرَه» (آیا مىدانیدکه غیبت چیست؟ عرض کردند: خدا و رسول او داناتر است. فرمودند: آن است که یاد کنی برادر خود را به چیزى که او را ناخوش آید) (النجفی، 1368، 22، 63 و مجلسی، 1403، 75، 222).
آثار غیبت
علی‌رغم اینکه حرمت غیبت، از مسلمات و ضروریات فقه به شمار می‌رود و شاید به جرئت بتوان ادعا کرد که هیچ مسلمانی در حرمت آن شک و تردیدی ندارد؛ اما متأسفانه کمتر انسانی را می‌توان پیدا کرد که در شبانه‌روز مرتکب این عمل ناپسند نشود.
بدون شک غیبت، آثار مخرب و زیانبار فراوانی را برای غیبت‌کننده، غیبت شونده و همچنین برای شنونده یا شنوندگان غیبت، به بار می‌آورد. لذا آثار غیبت طی دو مرحله به اختصار بیان می‌شود:
الف) آثار فردی
1. حبط اعمال نیک
بدون تردید اعمال نیک، بزرگترین سرمایة انسان به شمار می‌رود؛ سرمایه‌ای که سعادت و خوشبختی دنیوی و اخروی او به آن بستگی دارد. از جمله پیامدها و شاید بتوان گفت دردناک‌ترین و زجرآورترین پیامدهای غیبت، از دست دادن اعمال نیک و انتقال آن به نامة عمل کسی است که غیبت او را کرده است.
3. عامل پیشگیری از انحرافات: خداوند در سوره عنكبوت آیه 45 می‌فرمایند: «آنچه
را از كتاب آسمانی قرآن بر تو وحی شد بر خلق تلاوت كن و نماز را (كه بزرگترین
عبادت خداوند است) به‌جای آر كه همانا نماز است كه اهل نماز را از هر كار زشت
و منكر بازمی‌دارد و همانا ذكر خدا بزرگ‌تر (و برتر از اندیشه‌خلق) است و خدا بر
هر چه كنید آگاه است». نماز به انسان شناخت و قرب می‌دهد و این نزدیكی سبب
می‌شود تا معرفت فرد به زشت بودن گناه شدید شود و انسان را از گناهان بازدارد
و به او جهت دهد تا در صراط مستقیم گام بردارد و هرگز از این راه به گمراهی کشیده
نشود. یك فرد معتقد و مذهبی كه نماز را به‌جای می‌آورد، كمتر در معرض فشارهای
روانی، افسردگی و اضطراب قرار می‌گیرد و هرگز به بزهكاری، اعتیاد و دیگر انحرافات
اجتماعی روی نمی‌آورد. فرد معتقد می‌داند كه با توکل به خداوند از طریق نماز، دعا،
نیایش و مطلب حاجت از خداوند، احساس بهتری پیدا خواهد كرد. او احساس می‌كند که
در انجام كارها موفق‌تر، بانشاط‌تر، امیدوارتر، پرانرژی‌تر و آرام بوده و حرکات
سنجیده و مطابق با واقعیت‌ها را خواهد داشت (شرفی، 1379، 14).
امام صادق (علیه‌السلام) در این زمینه می‌فرمایند:
« الْغِيبَةُ حَرَامٌ عَلَي كُلِّ مُسْلِم وَاِنَّهَا لَتَأْكُلُ الْحَسَنَاتِ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ» (غيبت كردن براي هر مسلماني حرام است و همان‌گونه كه آتش هيزم را مي‌خورد، غيبت نيز كارهاي نيك انسان را مي‌خورد و از بين مي‌برد» (الجبعی العاملی الشامی (الشهیدالثانی)، 1403ق، 9).
2. مانع قبولی عبادات
گاه اتفاق می‌افتدکه انسان با کلی زحمت و تلاش، عمل نیک و پسندیده‌ای انجام می‌دهد؛ اما با یک لحظه غفلت مرتکب غیبت می‌شود و بدین وسیله مانع ثبت آن در نامه عمل خویش می‌شود؛ چرا‌که یکی از پیامدهای غیبت، عدم قبولی طاعات و عبادات است.
رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در ضمن حدیثی می‌فرمایند:
«مَن اغتابَ مُسلِماً أو مُسلِمَة، لَم یَقبَل الله تَعالی صَلاتَه و لا صِیامَه أربَعینَ یَوماً و لَیلة، إلّا أن یَغفِرَ لَهُ صَاحِبه» (هرکس از مرد یا زن مسلمان، غیبت کند، خداوند متعال نماز و روزة او را تا چهل شبانه‌روز نمی‌پذیرد؛ مگر آنکه شخص غیبت شده، او را ببخشد) (النوری الطبرسی، 1408 ق، 7، 322)
3. كاهش ارزش عبادت‌ها
در روایت آمده است، كسى كه مرتكب غيبت شود، ارزش عبادات او كم مى‌شود.
رسول‌خدا (صلّى‌اللّه‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌فرمایند:
«الجُلوسُ فِي المَسجدِ إنتظاراً لِلصَّلَوة عبَادَهٌ مَا لَم يَحدث، قِيلَ يَا رَسول اللّه وَ مَا یَحدث؟ قَالَ: الاغتياب» (نشستن در مسجد و انتظار كشيدن براى رسيدن وقت نماز، عبادت است تا زمانى كه حدثى از انسان سر نزند. سؤال شد: حدث چيست؟ فرمود: غيبت) (کلینی، 1388ق، 2، 266).
4. محرومیت از بهشت
یکی از پیامدهای ناگوار غیبت، محرومیت از بهشت است.
پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) در این رابطه می‌فرمایند:
«تحرمُ الجَنّةُ عَلی ثَلاثة: عَلی النَّمامِ، وَ عَلی المُغتَابِ، وَ عَلَی مدمِن الخمر» (بهشت بر سه نفر حرام است: سخن‌چین،کسی که غیبت می‌کند و کسی که دائم‌الخمر باشد) (الحرالعاملی، 1414ق، 12، 281).
«و أوحَی الله عَزوَجَل إلی مُوسَی بنِ عِمران إن المُغتَاب إذَا تَابَ فَهُوَ آخر مَن یَدخُلُ الجَنَة وَ إن لَم یَتُب فَهُوَ أوَل مَن یَدخُلُ النَار» (خداوند به حضرت موسی وحی فرستاد که اگرغیبت‌کننده توبه نماید، آخرین کسی است که به بهشت وارد می‌شود و اگر توبه نکند اولین کسی خواهد بودکه داخل آتش می‌شود (الجبعی العاملی الشامی (الشهیدالثانی)، 288 و مجلسی، 1403ق، 72، 222).
5. غيبت‌كننده از ولايت خدا بيرون است:
غیبت در بُعد معنویش باعث می‌شودکه به رشته دوستی میان خالق و مخلوق، ضربه وارد شود. انسان وقتی تحت حکومت پروردگار باشد، همه اعمالش در محور خواسته‌های خدا قرار می‌گیرد و رنگ الهی می‌یابد؛ اما وقتی تحت حکومت و سرپرستی شیطان باشد، کارهایش رنگ شیطانی می‌گیرد و از اوج عظمت به حضیض ذلت سقوط می‌کند.
امام صادق (عليه‌السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:
«مَنْ رَوَي عَلَي مُؤْمِنٍ رِوَايَةً يُرِيدُ بِهَا شَيْنَهُ وَهَدْمَ مُرُوءَتِهِ لِيَسْقُطَ مِنْ أَعْيُنِ النَّاسِ أَخْرَجَهُ اللَّهُ مِنْ وَلَايَتِهِ إِلَي وَلَايَةِ الشَّيْطَانِ فَلَا يَقْبَلُهُ الشَّيْطَان» (هر كس به منظور عيب‌جويى و ريختن آبروى مؤمنى سخنى عليه او بگويد تا او را از چشم مردم بيندازد، خداوند چنين كسى را از ولايت خودش بيرون مىكند و به سوى ولايت شيطان مىفرستد و شيطان او را نمىپذيرد» (الحرالعاملی، 1414ق، 12، 258، 16319).
6. دین انسان را از بین می‌برد
روایاتی در زمینه تأثیر غیبت بر از بین بردن دین انسان وجود داردکه به دو مورد از آن اشاره خواهد شد:
پيامبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) می‌فرمایند:
«الغيبةُ وَ النََّميمَةُ يَحِتَََّان الايمانَ كَمَا يَعضدُ الرَّاعِى الشَّجرة» (همان‌گونه كه شبان، برگ درختان را مىريزد، غيبت و سخن‌چينى نيز ايمان انسان را بى‌شاخ و برگ مىكند» (کلینی، 1388ق، 2، 357).
ب) آثار اجتماعی
1. ريختن آبرو و شكستن حرمت افراد
اسلام همان‌گونه که برای جان و مال انسان اهمیت و ارزش قائل شده و هر گونه تعرض نسبت به آن را حرام دانسته، آبرو و حیثیت او را نیز محترم شمرده است.
پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) در این زمینه می‌فرمایند:
«إنَّ الله تَعالی حَرَّمَ مِن المُسلِم دَمه وَ مَاله وَ عِرضَه» (خداوند خون، مال و آبروی مسلمان را بر دیگران حرام کرده است» (الجرجانی، 1409ق، 7، 232 و الأنصاری القرطبی، 1405ق، 16، 332).
امام صادق (عليه‌السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:
«لاتَغتَب فَتغتَب وَلاتَحفَر لاَخيكَ حُفَره فَتَقَعَ فيها، فانَّک کَمَا تُدین تُدان» (غيبت نكن كه مورد غيبت واقع مي‌شوي و براي برادرت گودالي نكن كه خود در آن خواهي افتاد، به راستی که هر جوری با دیگران معامله کنی به همان صورت با تو معامله شود) (مجلسی، 1403ق، 72، 247، 16 ).
2. ايجاد دشمني
از آنجا كه غيبت، آبروي مؤمني را مي‌ريزد، او را دشمن غيبت‌كننده مي‌كند. همچنين دوستان كسي كه از او غيبت شده، به غيبت‌كننده به ديده دشمني مي‌نگرند؛ هر چند شاید ديدشان درباره كسي كه نقصش بيان شده است نيز عوض شود؛ پس غيبت كننده، هم خشم پروردگار و هم خشم بندگان او را برمي‌انگيزد.
امام علي(عليه السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:
«إیَّاکَ وَ الغیبة، فَانَّهَا تمقتک إلی الله وَ النَّاسِ، وَ تَحبِطُ أجرکَ» (از غیبت بپرهیز، چون موجب می‌شود مورد خشم و دشمنی خدا و مردم قرار گیری و اجر و پاداشت نابود شود) (ری شهری، 3، 2328).
در حدیث قدسی آمده است:
«مَن تَرَکَ الغیبة ظَهَرَت محَبَّتُه فِی القُلُوبِ» (کسی که غیبت و بدگویی دیگران را ترک کند، محبتش در دلها آشکار می‌شود) (کتابچی).
3. از بین رفتن وحدت و انسجام
گناه غيبت، نه‌تنها موجب فساد در ايمان و اخلاق شخص و رسوايي او در دنيا و آخرت می‌شود، بلكه مفاسد اجتماعي و بشري را هم به دنبال دارد.
امام علي(عليه السّلام) در این زمینه می‌فرمایند:
«إیَّاکَ وَ الغیبة، فَانَّهَا تمقتک إلی الله وَ النَّاسِ، وَ تَحبِطُ أجرکَ» (از غیبت بپرهیز، چون موجب می‌شود مورد خشم و دشمنی خدا و مردم قرار گیری و اجر و پاداشت نابود شود) (ری شهری، 3، 2328).
4. تبليغ و گسترش زشتي‌ها
ازآنجا كه غيبت، بيان عيب و نقص شخص يا بازگفتن كار زشت او در غيابش او است، با اين رفتار، زشتي آن عمل ناپسند از بين مي‌رود، چنان كه اگر شنونده در مقابل غيبت‌كننده سكوت اختيار كند و واکنشی نشان ندهد باعث مي‌شود او در انجام اين كار، جسارت و جرئت بيشتري يابد و زشتي غيبت را درك نكند، همچنين زشتي و قبحي كه عمل بازگوشده پيش از غيبت، نزد شنونده داشته است، شكسته يا دست‌كم ضعيف مي‌شود.
امام صادق (عليه السّلام) مي‌فرمايند:
«هر كس درباره مؤمني آنچه كه با چشم ديده يا باگوش شنيده است باز گويد، از كساني است كه خداوند عزوجل درباره آنان مي‌فرمايد: «إنّ الذين يُحبُّونُ أن تَشَيَّعَ الفَاحِشَه فِى الَّذينَ آمنوا لَهُم عَذَابٌ أليمٌ» (یعنی همانا كساني كه دوست دارند زشتي‌ها در بين كساني كه ايمان آورده‌اند، منتشر شود، براي ايشان عذابي دردناك است (نور/19) (کلینی، 1388ق، 2، 266، 2).
یافته‌ها
در راه آموزش و سازندگي و براي پيشبرد برنامه‌ها و رسيدن به اهداف و مقاصد تربيت، معصومین (علیهم‌السلام) به بیان نکات تربیتی و اخلاقی در طی عمر شریفشان پرداخته‌اند؛ چنانچه اين نکات به طور صحيحی پياده و عملي شوند، آثار مفيدي بر اعمال و رفتار افراد خواهند داشت. از آنجا كه بدون پرهیز از این رذیله اخلاقى(غیبت) هرگز انسانِ در مسیر قرب الى الله، به جایى نمى‌رسد و جامعه انسانى روح صلاح و سعادت را نمى‌بیند، باید براى آن اهمیت فوق‌العاده‌ای قائل شد.
در رابطه با سؤال اول، غیبت در لغت به معنای «پشت سر کسی بدگویی کردن» یا «پشت سر کسی حرف زدن» است؛ و در اصطلاح: «غیبت آن است که انسان، مردم را متوجه عیوب شخصی بکند که او دوست ندارد این سخنان درباره‌اش زده شود و هدف گوینده آن باشد که به آن شخص اهانت کند و او را تحقیر نماید».
در صورت پرداختن انسان به این رذیله اخلاقی، اين آثار برآن مترتب مي‌شود: آثار فردی که عبارتنداز: حبط اعمال نیک، عدم قبولی عبادات، کاهش ارزش عبادت‌ها، محرومیت از بهشت، خروج از ولایت خدا و از بین رفتن دین انسان؛ و آثار اجتماعی که عبارتنداز: ریختن آبرو و شکستن حرمت افراد، ایجاد دشمنی، از بین رفتن وحدت و انسجام و تبلیغ و گسترش زشتی‌ها است که اینها نتیجه این تحقیق و پاسخ به مسئله اصلی است.
جمع‌بندی
زبان و قدرت تکلم، از جمله نعمت‌ها و موهبت‌های الهی است كه هر انسانی به طور فطری از آن بهره‌مند است؛ بزرگترین نعمتی که حتی تصور از دست دادن آن نیز برای انسان، سنگین و طاقت‌فرسا است. علی‌رغم اینکه سخن و گفتار از ارزش و جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، اما اگر بجا و درست از آن استفاده نشود، ممکن است دستخوش آفات شده و در نتیجه، پیامدهای خطرناک و جبران‌ناپذیری را به بار آورد. از جمله آفاتی که از قدیم‌الایام انسان کم و بیش به آن گرفتار بوده، بیماری مهلک «غیبت» است؛ بیماری که علاوه بر پیامدهای فردی، پیامدهای اجتماعی را نیز به بار می‌آورد.
سخنان معصومین، از جايگاه بسيار مهمي برخوردار است و مي‌تواند در عبادات، اصلاح اخلاق فرد، خانواده و اجتماع، رشد علم و صنعت و تكامل در ابعاد مختلف زندگي، نقش معجزه‌آساي خود را به منصه ظهور رساند و سعادت دنيوي و اخروي را به ارمغان آورد. لذا توجه به سخنان گوهر بار معصومین (علیهم‌السلام) راهگشا و راهنمای همیشگی انسانها در مسیر قرب به خدا است.