مؤلف کتاب محاسبه النفس، سید علی بن طاووس (م ۶۶۴ هـ .ق) است. مُحاسبةُ
النّفس، کتابی به زبان عربی در عرفان عملی و اخلاق، از سید علی بن طاووس حلی،
در باب اهمیت آیات و روایات درباره تزکیه انسان. محاسبة النفس، مورد اعتماد
علمای شیعه قرار گرفته و در پنج باب و هر باب شامل چند فصل، تهیه و تنظیم شده
است. ابن طاووس، آیات و روایاتی که در موضوع محاسبه نفس مرتبط بوده را در
کتاب‌های مختلف آورده، اما نظر به اهمیت این بحث در تزکیه انسان، تصمیم
می‌گیرد کتاب مستقلی در این موضوع تألیف کند.
نام کامل کتاب بنابر آنچه در کتاب آمده «محاسبه الکرام آخر کل یوم من الذنوب و
الآثام» است. موضوع کتاب در اخلاق و به عنوان یک کتاب ارزشمند و معتبر مطرح
است. علاوه بر آن از کتب روایی معتبر نیز می باشد به گونه ای که مورد اعتماد
بزرگان علماء شیعه قرار گرفته است.
نظر به اهمیّت محاسبه نفس، علمای زیادی در این زمینه کتاب نگاشته و آثار
گرانبهایی به جای گذاشته اند. ابن طاووس در مقدمه کتاب می فرماید: «من در
موضوع محاسبه نفس در کتاب مختلف ابوابی را آورده ام، اما نظر به اهمیّت این
بحث در تزکیه انسان، کتاب مستقلی در این موضوع تألیف کردم».
تهذیب نفس از دیدگاه سید بن طاووس» عنوان شرحی است که مصطفی خلیلی بر محاسبة
النفس نگاشته و بوستان کتاب آن را منتشر کرده است. وی ابتدا به معرفی مؤلف و
کتاب محاسبه النفس پرداخته و سپس محاسبه نفس از منظر آیات و روایات بررسی شده
است. ایام محاسبه، مهمترین زمان‌ها و مکان‌های محاسبه، فضیلت محاسبه و مطالب
مرتبط از جمله دیگر مباحث کتاب است. در نهایت نیز به جهاد با نفس در کلام
بزرگان پرداخته شده است.
این کتاب، بارها تجدید چاپ شده و به دلیل موجز و مفید بودن، مورد استقبال
فراوان واقع شده و ترجمه هم شده است.
در اکثر چاپ‌ها، این کتاب به همراه کشف الریبة اثر شهید ثانی و محاسبة النفس
ابراهیم بن علی کفعمی در یک مجلد منتشر شده و علامه طباطبایی مقدمه‌ای بر آن
نگاشته است
محتوای کتاب
ابواب کتاب
باب اول، حاوی آیاتی از قرآن کریم است درباره لزوم اهتمام به خودنگهداری از
گناهان.
باب دوم، حاوی روایاتی است که بیانگر ارزش محاسبه نفس در شب و روز برای محفوظ
ماندن از خطرهاست.
باب سوم، در بیان روزهای معینی (مانند دوشنبه و پنج‌شنبه) است که یادآوری آنها
و احتیاط در امر محاسبه و مراقبه در آنها لازم است.
باب چهارم، درباره اوقات و مکان‌هایی است که در آنها باید دقت بیشتری در حفظ
نفس از بدی‌ها کرد.
باب پنجم، در بیان اموری است که مکلف برای احتیاط و یادآوری ارزش محاسبه، به
آنها احتیاج دارد.
خاتمه، در ذکر عمل و اذکار.
مؤلف پس از نقل روایاتی که نیاز به بیان و توضیح دارند، توضیح مختصری در ذیل
آن روایت آورده است.