بررسی جایگاه هوش معنوی در کتاب‌های دورة آموزش ابتدایی ایران

عفت عباسی[1] بهروز خرام[2]

چکیده

این پژوهش با هدف شناسایی مؤلفه‌های هوش معنوی و ردیابی آنها در محتوای کتاب‌های دورۀ آموزش ابتدایی ایران انجام شده است. این پژوهش از نظر روش در دستۀ پژوهش‌های ترکیبی از نوع آمیخته اکتشافی قرار دارد. برای تجزیه و تحلیل محتوای کتاب‌ها از روش آنتروپی شانون که برگرفته از تئوری سیستم‌هاست، استفاده شده است. براساس یافته‌های پژوهشی، توجه متعادلی به مؤلفه‌های هوش معنوی نشده است؛ به صورتی که در میان صفحات کتاب‌های درسی این دوره، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفۀ ارتباط با وجود متعالی و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفۀ ارتباط با دیگران است. همچنین بر اساس ضرایب اهمیت به‌دست‌آمده از فراوانی‌های مربوط به خرده‌مؤلفه‌ها، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به خرده‌مؤلفۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی و کمترین ضریب اهمیت مربوط به خرده‌مؤلفۀ استقبال از تفاوت‌هاست.

واژگان کلیدی:

هوش معنوی، معنویت، برنامه درسی، کتاب درسی، دورۀ ابتدایی.

مقدمه و بیان مسئله

انسان برای ورود به هر مرحله و تجربۀ فضاهای بازتر، نیازمند آمادگی و بررسی دقیق نیازها و خواسته‌های خود است. در این زمینه، داده‌های روان‌شناسی می‌تواند منجر به شناسایی ویژگی‌های عمومی و نوعی انسان در مقاطع گوناگون رشد شود که داده‌های به دست‌آمده از این بررسی‌ها منبعی سودمند در تصمیم‌گیری‌های مربوط به طراحی و تدوین برنامه‌های درسی به شمار می‌آید. از جمله این داده ها، مفهوم هوش، ماهیت و ابعاد آن است (صمدی، 1385). مطالعات جديد عصب شناسان نشان می‌دهد كه برخي كنش‌های مغزی با تجربه‌های معنوی همراه است؛ به گونه‌ای كه معنويت^{^[3]} روی برخی از قسمت‌های مغز اثر می‌گذارد؛ یعنی می‌توان معتقد به وجود هوش معنوی[4] در انسان بود (زوهر و مارشال[5]، 2000). مفهوم هوش معنوی در ادبیات آکادمیک روان‌شناسی را اولین بار در سال 1996 استیونز^{^[6]} و بعد در سال 1999 رابرت ایمونز^{^[7]} مطرح کرد. از نظر ایمونز هوش معنوی استفاده انطباقی از اطلاعات معنوی برای تسهیل و حل مسائل روزمره و دست‌یابی به هدف است (ایمونز، 2009). هوش معنوی جنبه‌های ذهنی و ناملموس معنویت را با اقدامات افراد در دنیای عینی و ملموس ترکیب می‌کند (نازل^{^[8]}، 2004: 4). گنجاندن هوش معنوی در قالب برنامه درسی مراکز آموزشی شرایط لازم را برای پرورش هوش اخلاقی ، معنوی و عقلانی در دانش آموزان فراهم می‌کند (دانیلیوک^{^[9]} و همکاران، 2011). یعنی برای سوق‌دادن تعلیم و تربیت در جهت رفع نیازها، سازکارهایی لازم است که از مهم ترین آن‌ها وجود برنامه درسی معنوی^{^[10]} در نظام آموزشی است (خوشی و دیگران، 1392). از راه رفتن به سوی برنامه درسی معنوی و روحانی می‌توان تجارب بامعنا و با ارزشی را به دانش‌آموزان داد که نتایج حلاوت آن درونی شده و به عنوان سوخت جاودانه از آن بهره خواهند جست (میلر^{^[11]}، 2000). اما روح و معنویت آن‌طور که بایسته و شایسته است، به عنوان راهکار سازمان‌دهی مدارس در نظر گرفته نمی‌شود. موضوعاتی چون معنویت، عشق، اخلاق، هنر و زیبایی شناختی و پرورش روح در برنامه‌های درسی از اهمیتی کمتر از ریاضی، فیزیک، شیمی و تاریخ برخوردار نیستند (ایزدی و دیگران، 1393).

ارزیابی برنامه‌های درسی نشان می‌دهد که مدارس نمی‌توانند در تعیین اهداف، محتوا و روش خود صرفاً به دین و متون دینی محدود شوند. نیاز‌های گوناگونی در جامعه هست که سبب شده است امروزه مدارس کمتر با رویکرد دینی و مذهبی به تربیت و تعلیم افراد بپردازند. البته این انگاره که معنویت از طریق برنامه درسی آموزه‌های دینی به دست می‌آید، سخنی صواب است؛ اما این مسئله نیز هست که چه ربط و نسبتی بین معنویت و سایر دروس وجود دارد. آیا پرورش بعد معنوی فقط باید از طریق دروس خاصی نظیر تربیت دینی صورت پذیرد؟ سایر دروس و مدرسان چه تکلیفی در برابر بعد معنوی انسان دارند؟ (قاسم‌پور دهقانی و نصر اصفهانی، 1391).

اگر یک جامعه مذهبی می‌خواهد افرادی با تربیت سالم دینی داشته باشد باید ارزش‌های معنوی و مذهبی را در جامعه آموزش دهد. از آنجایی که تحقق اهداف آموزش‌و‌پرورش از راه برنامه‌های درسی و منابع کمک‌آموزشی صورت می‌گیرد، به منظور آموزش و تقویت معنویت و هوش معنوی کودکان لازم است که مفاهیم معنوی و مذهبی در برنامه درسی مدارس گنجانده شوند. حال مسئله مدّنظر در این تحقیق این است که برای تربیت دینی و معنوی دانش آموزان دبستانی، در برنامه درسی این دوره تا چه حد به مؤلفه‌های هوش معنوی توجه شده است.

2- پرسش‌های‌ پژوهش

الف. پرسش‌های مرحله کیفی

هوش معنوی در اسناد و منابع معتبر ملی و بین‌المللی دارای چه مؤلفه‌هایی است؟

ب. پرسش‌های مرحله کمی

میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های پایه اول دوره ابتدایی چه قدر است؟
میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های پایه دوم دوره ابتدایی چه قدر است؟
میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های پایه سوم دوره ابتدایی چه قدر است؟
میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های پایه چهارم دوره ابتدایی چه قدر است؟
میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های پایه پنجم دوره ابتدایی چه قدر است؟
میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های پایه ششم دوره ابتدایی چه قدر است؟
میزان مجموع توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کل پایه‌های ابتدایی چه قدر است؟

روش تحقیق

پژوهش حاضر به لحاظ روش اجرا در دستۀ پژوهش‌های ترکیبی قرار دارد. از میان سه طرح پژوهشی‌ترکیبی، طرح تحقیق آمیخته اکتشافی^{^[12]} انتخاب شده است.. در مرحلۀ کیفی این پژوهش از تحلیل محتوای کیفی برای شناسایی مؤلفه‌های اصلی و فرعی و در مرحلۀ کمی آن برای تجزیه و تحلیل محتوای کتاب‌های از تحلیل محتوای کمّی استفاده شده است.

جامعه نمونه و روش نمونه‌گیری

در مرحلۀ کیفی پژوهش، اسناد و منابع معتبر ملی و بین‌المللی درباره هوش معنوی برسی و تحلیل و به صورت هدفمند رجوع به اسناد و منابعی شده است که دارای اطلاعات مناسب و مفید‌تری درباره موضوع تحقیق هستند. در مرحله کمّی جامعی آماری شامل همۀ کتاب‌های درسی دوره ابتدایی سال تحصیلی 95- 94 بود که در این پژوهش حجم نمونه با جامعۀ آماری برابر (یکسان) بوده است.

ابزار جمع‌آوری و روش تجزیه و تحیل اطلاعات

در مرحلۀ کیفی پژوهش برای جمع‌آوری اطلاعات از منابع و اسناد مورد نظر از روش فیش‌برداری استفاده شده است. در مرحله کمّی پژوهش برای بررسی و تحلیل محتوای کتاب‌های درسی از فهرست وارسی تحلیل محتوا (چک لیست) استفاده شده که برای به دست‌آوردن روایی چک لیست از روایی محتوایی و برای به دست‌آوردن پایایی آن از فرمول اسکات استفاده شد که با استفاده از این فرمول پایایی ابزار مورد نظر 95/0 به دست آمد. در مرحله کیفی پژوهش، به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود در فیش‌ها از شیوۀ مقوله‌بندی و کد‌گذاری و در مرحله کمّی پزوهش برای تجزیه و تحلیل نتایج کتاب از روش آنتروپی شانون که برگرفته از تئوری سیستم هاست استفاده شده است.

یافته‌های پژوهش

بررسی پرسش اول (مرحله کیفی): مؤلفه‌های اصلی و فرعی هوش معنوی در اسناد و منابع معتبر ملی و بین‌المللی کدامند؟

برای شناسایی مؤلفه‌های اصلی و فرعی هوش معنوی، اسناد و منابع معتبر ملی و بین‌المللی مرتبط با هوش معنوی و مصاحبه‌های انجام‌گرفته با متخصصان این حوزه تجزیه و تحلیل شد که حاصل این تجزیه و تحلیل‌ها شناسایی 4 مقولۀ اصلی و 12مولفۀ فرعی به صورت زیر است:

بررسی پرسش اول مرحله کمّی: میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های پایۀ اول ابتدایی چه قدر است؟

جدول 5: توزیع فراوانی و ضریب اهمیت توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در صفحات کتاب‌های پایۀ اول دوره ابتدایی

جدول 5 نشان می‌دهد در مجموع صفحات کتاب‌های پایه اول دورۀ ابتدایی بیشترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با فراوانی 78 کمترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با فراوانی ،2 بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با ضریب اهمیت (493/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با ضریب اهمیت (113/0) است.

در ارتباط با زیرمقوله‌ها بیشترین فراوانی مربوط به زیرمقولۀ باورها و اعمال معنوی با فراوانی 41، کمترین فراوانی مربوط به زیرمقوله‌های خویشتن‌آگاهی، معنا و هدف در زندگی، تفکر درونی و پرسشگری وجودی، بخشش و استقبال از تفاوت‌ها با فراوانی «0» بیشترین ضریب اهمیت مربوط به زیر‌مقولۀ دگر‌خواهی با ضریب اهمیت 208/) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به زیرمقوله‌های خویشن‌آگاهی، تفکر و پرسشگری وجودی، معنا و هدف در زندگی، استقبال از تفاوت ها، بخشش و تأمل در نظام آفرینش با ضریب اهمیت «000/0» است.

برای به‌تصویر‌کشیدن استخراج فراوانی مؤلفه‌ها به طور نمونه به ذکر چند نمونه اشاره می‌شود: در صفحۀ 105 کتاب «بنویسیم» عبارت «نام خدا را اول هر کار بگو» اشاره به خرده‌مؤلفۀ الوهیت دارد. در صفحۀ 72 کتاب «علوم» (بخش شگفتی‌های آفرینش) عکس دو شتر، یکی دارای پشم و دیگری بدون پشم آمده و پرسیده شده است که کدام شتر در جای سردتری زندگی می‌کند که این نمونه به خوبی شگفتی‌های خلقت و لزوم تأمل و تفکر‌کردن در آن‌ها را می‌رساند. در صفحۀ 33 کتاب «آموزش قرآن» این بیت «باش آرام و صبور در تمام کارها» اشاره به خرده مؤلفۀ خویشتن‌سازی دارد. در کتاب «بخوانیم» صفحۀ 96 عبارت «به دیدن دوستم رضا که مریض بود رفتم» اشاره به خرده‌مؤلفه دگر‌خواهی دارد.

بررسی پرسش دوم مرحله کمّی: میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های پایۀ دوم ابتدایی چه قدر است؟

جدول 6: توزیع فراوانی و ضریب اهمیت توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در صفحات کتاب‌های پایۀ دوم دوره ابتدایی

جدول 6 نشان می‌دهد که در مجموع صفحات کتاب‌های پایه دوم دوره ابتدایی؛ بیشترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با فراوانی 139 کمترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با فراوانی 10، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با ضریب اهمیت 454/) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با ضریب اهمیت 118/0 است.

در ارتباط با زیرمقوله‌ها بیشترین فراوانی مربوط به زیر‌مقولۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی با فراوانی 78 و کمترین فراوانی مربوط به زیرمقوله‌های خویشتن‌آگاهی، تفکر درونی و پرسشگری وجودی، معنا و هدف در زندگی و استقبال از تفاوت‌ها با فراوانی «0» بیشترین ضریب اهمیت مربوط به زیر‌مقولۀ الوهیت با ضریب اهمیت 178/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به زیرمقوله‌های خویشتن‌آگاهی، تفکر و پرسشگری وجودی، معنا و هدف در زندگی و استقبال از تفاوت‌ها با ضریب اهمیت«000/0» است.

برای به‌تصویر‌کشیدن استخراج فراوانی مولفه‌ها به طور نمونه به ذکر چند نمونه اشاره می‌شود؛ در صفحۀ 42 کتاب «آموزش قرآن» آیه «از روزی پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید» بیانگر توجه به خرده مولفۀ توجه به نعمت‌های خدا و سپاسگزاری از مقوله الوهیت دارد. در صفحۀ 50 کتاب «هدیه‌های آسمان» درسی تحت عنوان «خانواده مهربان» آمده است که اشاره به خرده‌مؤلفۀ بخشش از مقوله ارتباط با دیگران دارد. در کتاب «علوم» صفحۀ 13 عبارت «هنگام گردش در طبیعت توجه فرزندان خود را به شگفتی‌های آفرینش جلب کنیم تا به عظمت خدای مهربان پی ببرند» بیانگر توجه به خرده مؤلفۀ تامل در نظام آفرینش و پی‌بردن به نیرویی برتر از مقولۀ ارتباط با طبیعت دارد. در صفحۀ 60 کتاب «بخوانیم» درس «کی بود؟ کی بود؟» که مفهوم صداقت و راستگویی را می‌رساند اشاره به خرده مؤلفۀ خویشتن‌سازی از مقولۀ ارتباط با خویشتن دارد.

بررسی پرسش سوم مرحله کمّی: میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در پایۀ سوم ابتدایی چه قدر است؟

جدول 7: توزیع فراوانی و ضریب اهمیت توجه به مولفه‌های هوش معنوی در صفحات کتاب‌های پایۀ سوم دوره ابتدایی

جدول 7 نشان می‌دهد که در مجموع صفحات کتاب‌های پایۀ سوم دورۀ ابتدایی بیشرین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با فراوانی 157 و کمترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با فراوانی 12، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با ضریب اهمیت 365/) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با ضریب اهمیت 103/) است. در ارتباط با زیرمقوله‌ها بیشترین فراوانی مربوط به زیرمقولۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی با فراوانی 98 کمترین فراوانی مربوط به زیرمقوله‌های خویشتن‌آگاهی، تفکر درونی و پرسشگری وجودی، معنا و هدف در زندگی و استقبال از تفاوت‌ها با فراوانی «0»، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به زیر‌مقولۀ محافظت از محیط زیست و عدم تخریب آن با ضریب اهمیت «165/0» و کمترین ضریب اهمیت مربوط به زیرمقوله‌های خویشتن‌آگاهی، تفکر و پرسشگری وجودی، معنا و هدف درزندگی و استقبال از تفاوت‌ها با ضریب اهمیت «000/0» است.

برای به‌تصویر‌کشیدن استخراج فراوانی مؤلفه‌ها به طور نمونه به چند نمونه اشاره می‌شود: در صفحۀ 54 کتاب «بخوانیم» شعر «بوی نرگس» که اشاره به آمدن حضرت مهدی (عج) دارد بیانگر توجه به خرده مؤلفۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی است. در صفحۀ 82 کتاب «هدیه‌های آسمان» تصویر یک کودکِ در حال کمک به یک پیرزن ناتوان آمده است که بیانگر توجه به خرده‌مؤلفۀ دگر‌خواهی دارد. در صفحۀ 96 کتاب «علوم» عبارت «کسی که گنجشک یا پرنده‌ای دیگر را به ناحق بکشد، در روز قیامت بازخواست می‌شود» بیانگر توجه به خرده‌مؤلفۀ حفاظت از محیط زیست و عدم تخریب آن دارد. در صفحۀ 31 کتاب «هدیه‌های آسمان» عبارت «صبور باشید که خداوند با صابران است» آمده است که اشاره به خرده‌مؤلفۀ خویشتن سازی از مقولۀ ارتباط با خویشتن دارد.

بررسی پرسش چهارم مرحله کمّی: میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در پایۀ چهارم ابتدایی چه قدر است؟

جدول 8: توزیع فراوانی و ضریب اهمیت توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در صفحات کتاب‌های پایۀ چهارم دوره ابتدایی

جدول 8 نشان می‌دهد که در مجموع صفحات کتاب‌های پایه چهارم دوره ابتدایی بیشترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با فراوانی 153، کمترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با فراوانی 10، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با ضریب اهمیت 333/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با ضریب اهمیت 120/0 است. در ارتباط با زیرمقوله‌ها بیشترین فراوانی مربوط به زیر مقولۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی با فراوانی 86 کمترین فراوانی مربوط به زیرمقولۀ استقبال از تفاوت‌ها با فراوانی «0» بیشترین ضریب اهمیت مربوط به زیر مقولۀ تأمل در نظام آفرینش و پی‌بردن به نیرویی برتر با ضریب اهمیت 158/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به زیرمقوله‌های خویشتن‌آگاهی، تفکر درونی و پرسشگری وجودی، معنا و هدف در زندگی و استقبال از تفاوت‌ها با ضریب اهمیت «000/0» است.

برای به‌تصویر‌کشیدن استخراج فراوانی مؤلفه‌ها برای نمونه به چند نمونه اشاره می‌شود: در کتاب «آموزش قرآن» صفحۀ 10 عبارت «خدا هر کاری را که می‌کنید می‌بیند» بیانگر توجه به خرده‌مؤلفۀ الوهیت از مقولۀ ارتباط با وجود متعالی است. در کتاب «بخوانیم» صفحۀ 13 «شعر برگ درختان سبز از نظر هوشیار / هر ورقش دفتریست معرفت کردگار» اشاره به خرده مولفۀ تأمل در نظام آفرینش و پی‌بردن به نیرویی برتر از مقولۀ ارتباط با طبیعت دارد. در صفحۀ 59 کتاب «آموزش قرآن» شعر «انفاق » بیانگر توجه به خرده مولفۀ بخشش از مقولۀ ارتباط با دیگران دارد. در صفحۀ 74 کتاب «هدیه‌های آسمان» عبارت «چه وقت‌هایی از دیدن کارهایم خوشحال و چه وقت‌هایی غمگین می‌شوم» بیانگر توجه به خرده مولفۀ خویشتن‌آگاهی از مقولۀ ارتباط با خویشتن دارد.

بررسی پرسش پنجم مرحله کمّی: میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در پایۀ پنجم ابتدایی چه قدر است؟

جدول 9: توزیع فراوانی و ضریب اهمیت توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در صفحات کتاب‌های پایۀ پنجم دوره ابتدایی

جدول 9 نشان می‌دهد که در مجموع صفحات کتاب‌های پایه پنجم دوره ابتدایی بیشترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با فراوانی 151، کمترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با فراوانی 21، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با ضریب اهمیت 375/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوطه به مقولۀ ارتباط با محیط زیست با ضریب اهیمت 148/0 است. در ارتباط با خرده‌مؤلفه‌ها بیشترین فراوانی مربوط به خرده‌مؤلفۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی با فراوانی 94، کمترین فراوانی مربوط به خرده‌مؤلفۀ استقبال از تفاوت‌ها با فراوانی «0»، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به خرده‌مؤلفۀ محافظت از محیط زیست و عدم تخریب آن با ضریب اهمیت 148/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به خرده‌مؤلفه‌های استقبال از تفاوت ها، تفکر درونی و پرسشگری وجودی، خویشتن‌آگاهی و تأمل در نظام آفرینش و پی‌بردن به نیرویی برتر با ضریب اهمیت «000/0» است.

برای به‌تصویر‌کشیدن استخراج فراوانی مؤلفه‌ها به چند نمونه اشاره می‌شود: در متن «کتاب اجتماعی» صفحۀ 88 غدیر خم اشاره کرده است که اشاره به خرده‌مؤلفه باورها و اعمال معنوی دارد. در تصویر صفحۀ 161 کتاب «اجتماعی» فردی در حال اهدای خون است که بیانگر توجه به خرده‌مؤلفه دگرخواهی است. در صفحۀ 54 کتاب «آموزش قرآن» آیۀ «خلق نکردیم آسمان و زمین و آنچه بین آن هاست را بیهوده» اشاره به خرده‌مؤلفۀ داشتن معنا و هدف در زندگی دارد. تصویر صفحۀ 44 کتاب «بنویسم» که یک کودک در حال کاشت درخت است بیانگر توجه به خرده‌مؤلفه حفاظت از محیط زیست است.

بررسی پرسش ششم مرحله کمّی: میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در پایۀ ششم ابتدایی چه قدر است؟

جدول 10: توزیع فراوانی و ضریب اهمیت توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در صفحات کتاب‌های پایۀ ششم دوره ابتدایی

جدول 10 نشان می‌دهد که در مجموع صفحات کتاب‌های پایۀ ششم ابتدایی، بیشترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با فراوانی 144، کمترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با دیگران با فراوانی 21، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با ضریب اهمیت 315/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با محیط زیست با ضریب اهمیت 178/0 است. در ارتباط با خرده‌مؤلفه‌ها بیشترین فراوانی مربوط به خرده‌مؤلفۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی با فراوانی 79 و کمترین فراوانی مربوط به خرده‌مؤلفۀ استقبال از تفاوت‌ها با فراوانی «0»، بیشترین ضریب اهمیت مربوط به خرده‌مؤلفۀ خویشتن‌سازی با ضریب اهمیت 137/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به خرده‌مولفۀ استقبال از تفاوت‌ها با ضریب اهمیت «000/0» است.

برای به‌تصویر‌کشیدن استخراج فراوانی مؤلفه‌ها به چند نمونه اشاره می‌شود: در صفحۀ 17 کتاب نوشتاری «ضرب‌المثل» «شکر نعمت نعمتت افزون کند» بیانگر توجه به خرده‌مؤلفۀ توجه به نعمت‌های خدا و سپاسگزاری از او از مقولۀ ارتباط با وجود متعالی است. در صفحۀ 7 کتاب «هدیه‌های آسمان» که مراحل لازم برای رشد یک دانه بیان شده است اشاره به خرده‌مؤلفۀ تأمل در نظام آفرینش و پی‌بردن به وجودی برتر از مقولۀ ارتباط با محیط زیست دارد. در صفحۀ 15 کتاب «اجتماعی» عبارت «اگر دوستمان کار اشتباهی انجام داده و عذر می‌خواهد، او را ببخشیم» اشاره به خرده‌مؤلفۀ بخشش از مقولۀ ارتباط با دیگران دارد. در صفحۀ 16 کتاب «بخوانیم» عبارت «ما برای کشف و شناخت بهتر زیبایی‌های آفرینش باید به تفکر دربارۀ خود، خلق، خلقت و خالق بپردازیم» بیانگر توجه به خرده مؤلفۀ تفکر درونی و پرسشگری وجودی از مقولۀ ارتباط با خویشتن دارد.

بررسی پرسش هفتم مرحله کمّی: میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کل پایه‌های ابتدایی چه قدر است؟

جدول 11: توزیع فراوانی و ضریب اهمیت توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کل صفحات کتاب‌های دوره ابتدایی

جدول 11 نشان می‌دهد که در مجموع صفحات کتاب‌های دورۀ ابتدایی؛ بیشترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با فراوانی 822 کمترین فراوانی مربوط به مقولۀ ارتباط با خویشتن با فراوانی 78 بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با وجود متعالی با ضریب اهمیت 315/0 و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مقولۀ ارتباط با دیگران با ضریب اهمیت 191/0 است. همچنین این جدول نشان می‌دهد که در کل پایه‌های ابتدایی بیشترین فراوانی مربوط به خرده مؤلفۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی با فراوانی (476) کمترین فراوانی مربوط به خرده مؤلفۀ استقبال از تفاوت‌ها با فراوانی «0» بیشترین ضریب اهمیت مربوط به مولفۀ باورها و اعمال معنوی و مذهبی با ضریب اهمیت (107/0) و کمترین ضریب اهمیت مربوط به مؤلفۀ استقبال از تفاوت‌ها با ضریب اهمیت «000/0» است.

نتیجه‌گیری

درباره با هوش معنوی و مؤلفه‌های آن مشخص شد که هوش معنوی دارای 4 مولفه اصلی و 12 مؤلفۀ فرعی است:

ارتباط با خویشتن: خویشتن‌آگاهی، خوشتن‌سازی، تفکر درونی و پرسشگری وجودی، معنا و هدف در زندگی؛
ارتباط با دیگران: دگرخواهی، بخشش، استقبال از تفاوت ها؛
ارتباط با طبیعت و محیط زیست: حفاظت از محیط زیست و عدم تخریب آن، تاٌمل در نظام آفرینش و پی بردن به نیرویی برتر؛
ارتباط با وجود متعالی: الوهیت، باورها و اعمال معنوی و مذهبی، توجه به نعمت‌های خدا و سپاسگزاری از او:

درباره میزان توجه به مؤلفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های ابتدایی باید گفت که به این مؤلفه‌ها در کتاب‌های بیشتر پایه‌ها به خوبی و به طور یکسان توجه نشده و نیز از تمام پتانسیل کتاب‌های این پایه‌ها نهایت استفاده نشده است؛ به صورتی که در همۀ پایه‌های این دوره به مؤلفۀ استقبال از تفاوت‌ها هیچ گونه اشاره‌ای نشده است. همچنین با توجه به مقایسه‌کردن پایه‌ها با یکدیگر ملاحظه شد که میزان توجه به مؤلفه‌های بررسی شده در کتاب‌های پایه‌های ششم و پنجم و چهارم نسبت به پایه‌های اول، دوم و سوم از تعادل بیشتری برخوردار بوده است و به‌جز توجه‌نکردن به مؤلفۀ استقبال از تفاوت‌ها، به سایر مؤلفه‌ها در این پایه‌ها ( ششم، پنجم و چهارم) توجه شده است؛ بنابراین نتیجه‌ این تحقیق این است که در همه پایه‌های دوره ابتدایی میزان توجه به مؤلفه‌های بررسی‌شده به صورت نا‌متعادل بوده و به بعضی از مؤلفه‌ها زیاد و به برخی دیگر بسیار کم توجه شده است که پژوهشگران انجام پژوهش‌های دیگر در این زمینه را به سایر پژوهشگران پیشنهاد می‌کنند و از متخصصان و دست‌اندرکاران حوزۀ آموزش‌و‌پرورش و مؤلفان کتاب‌های ابتدایی می‌خواهند برای گنجاندن مؤلفه‌های هوش معنوی به صورت متعادل در کتاب‌های این دورۀ آموزشی اقدامات لازم انجام شود و به نتایج این پژوهش به طور جد توجه کنند.

فهرست منابع

ایزدی، صمد و دیگران ( 1393) «امکان‌سنجی اجرای برنامه درسی با رویکرد معنوی»، فصلنامه پژوهش در برنامه‌ریزی درسی ، شماره 41، صفحه 50 تا 36.
بازرگان، عباس(1391) «مقدمه ای بر روش‌های تحقیق کیفی و آمیخته»، تهران: دیدار.
پی. میلر، جان (2000) «آمورش و پروورش روح»، ترجمه نادر قلی قورچیان تهران: فراشناختی اندیشه.
تابان، محمد و دیگران (1391) «رابطه هوش معنوی و خودکنترلی میان دانشجویان دانشگاه‌های تهران و شهید بهشتی»، فصلنامه فرهنگ در دانشگاه اسلامی، سال 2، شماره4.
خزایی، حسین (1389) «هوش معنوی و بهداشت روانی»، دوفصلنامه پژوهش‌های علم و دین، سال 1، شماره1، صفحه 31 تا 56.
خوشی، ابوالفضل و دیگران (1392) «طراحی و تبیین اهداف مطلوب انقلاب اسلامی (برنامه درسی دروس معارف اسلامی دانشگاه ها)»، فصلنامه علمی‌پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال 10، شماره 32، صفحه 119 تا 146.
داعی، اعظم (1391) میزان توجه به پرورش مولفه‌های هوش معنوی در کتاب‌های دین و زندگی مقطع متوسطه، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی.
سهرابی، فرامرز و اسماعیل ناصری (1391) هوش معنوی و مقیاس‌های سنجش آن. تهران: آوای نور.
شفیعی، عباس (1393) «هوش معنوی و تأثیر آن بر سلامت روانی منابع انسانی سازمان»، دو‌فصلنامه مطالعات اسلام و روان‌شناسی، شماره14، صفحه 153.
صمدی، پروین (1385) «هوش معنوی»، اندیشه نوین تربیتی، دوره 2، شماره 3و 4، صفحه 99 تا 114.
عابدینی، نصیر (1388) «اثر بخشی آموزش مؤلفه‌های هوش معنوی بر افزایش خویشتن‌داری جنسی دانشجویان پسر دانشگاه تهران»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی دانشگاه الزهرا (س)، سال 11، شماره 39، صفحه247 تا 276.
عبدالله‌زاده، حسن و دیگران (1388) هوش معنوی، مفاهیم، سنجش و کاربردهای آن، تهران: روان‌سنجی.
عسکری وزیری، علی و حسن زارعی متین (1390) «هوش معنوی و نقش آن در محیط کار با تأکید بر آموزه‌های دینی»، اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، سال 1، شماره 3، صفحه 63 تا 90.
غباری بناب، باقر (1386) «هوش معنوی»، اندیشه نوین دینی، سال 3، شماره 10، صفحه 125 تا 184.
فرامرزی، سالار و دیگران (1388) «بررسی رابطه هوش معنوی و هوش هیجانی دانشجویان»، دوفصلنامه علمی‌تخصصی، مطالعات اسلام و روان‌شناسی، سال3، شماره 5، صفحه 7 تا 23.
قاسم‌پور دهقانی، علی و احمدرضا نصر اصفهانی (1391) «رویکرد معنوی و برنامه ریزی درسی»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال 19، دوره جدید، شماره 13، صفحه 71 تا 92.
محمدنژاد، حبیب و دیگران (1388) «مفهوم هوش معنوی مبتنی بر آموزه‌های اسلام»، فصلنامه فرهنگ در دانشگاه اسلامی، سال 13، شماره2.
مهرمحمدی، محمود و پروین صمدی (1380) «مبانی نظری برنامه درسی مطلوب دینی دوره متوسطه»، فصلنامه علمی‌پژوهشی علوم انسانی.
یدالله پور، هادی و مهناز فاضلی کبریا (1393) «بررسی تطبیقی مفهوم هوش معنوي از منظر روانشناسی و اسلام»، نشریه اسلام و سلامت، دوره 1، شماره 1، صفحه 48 تا 57.
Amram, Y. (2007). The seven dimensions of spiritual intelligence: An ecumenical grounded theory. Paper presented at the 115th Annual (August 2007) Conference of the American Psychological Association, San Francisco, CA. Retrieved December 15, 2007, from http: //www. yosiamram. net/ papers.
Amram, Y. (2009). The contribution of emotional & spiritual intelligence to effective business leadership. For the degree of doctor of philosophy inclinical psychology, Institute of transpersonal psychology pall alto, California. Retrived from: http: //www. Yosiamram. net/ papers.
Bensaid, B., Machouche, S.B.T., & Grine, F. (2014). A Qur’anic Framework for Spiritual Intelligence. Religions, 5(1): 179-198.
Buzan, T. (2001). The Power of Spiritual Intelligence: 10 Ways to Tap Into Your Spiritual Genius. Australia: HarperCollins.
Emmons, R. (2009). Spirituality and Intelligence: Problems and Prospects, The International Journal for the Psychology of Religion, 10:1, 57-64, DOI: 10.1207/S15327582IJPR1001_6.
Hussain, M. (2014). Seven Steps to Spiritual Intelligence. eBook ID: Se-b758b52cc0e2726 | Author: S. Sumathi.
Hyde, B. (2004). The plausibility of spiritual intelligence: Spiritual experience, problem solving and neural sites. International Journal of Children’s Spirituality, 9(1), 39-52.
Ker- Dincer, M. (2009). Educators role as spiritually intelligent leaders in educational institutions. International Journal of Human Sciences, 4 (1).
King, D. B. (2008). Rethinking claims of spiritual intelligence: a definition, model, and Measure. Master’s thesis, trent university, peterborough, ontario, Canada.
Leighton, R., Lee, T., Harding, T., & Bowkett, S.(2011). A Moon on the Water: Activities, Games and Stories for Developing Children’s Spiritual Intelligence. Crown House Publishing Ltd www.crownhouse.co.uk
McGeachy, C. (2001). Spiritual intelligence in the workplace. Dublin, Ireland: Veritas Publications.
McSherry, W.; P. Draper, & D. Kendrick (2002), "The construct validity of a ratingscale designed to assess spirituality and spiritual care", International Journal of Nursing Studies 39 (7) , pp.723-73.
Nasel, D. (2004). Spiritual Orientation in Relation to Spiritual intelligence: A New Consideration of Traditional Christianity and New Age/Individualistic Spirituality. University of South Australia: Australia.
Santos ES. Spiritual intelligence; What is spiritual intelligence? How it benefits a person? Skopun. Files. 2006; Wordpress.com.
Sisk, D. (2002). Spiritual intelligence: The tenth intelligence that integrates all other intelligences. Gifted Education International, 16, 208–212.
Sisk, D. (2008). Spiritual intrlligence: the tenth intelligence that integrate all other intelligence. Gifted education international, 16(4):208-213.
F. (2002). “what is Spiritual Intelligence?”، Humanistic Psychology, vol.42, No.2، P.16-33.
Wigglesworth, C. (2002). Spiritual Intelligence and Why It Matters. Form: consciouspursuits.com.
Wigglesworth, C. (2004). Spiritual Intelligence what is it? How can we measure it? Why would business care? Conscious Pursuits, Inc, 1-13.
Wolman, R. (2001). Thinking With Your Soul: Spiritual Intelligence and Why It Matters. New York: Harmony.
Ziyaaddini, M., & Zande Moghadam, R. (2013). Studying the Relationship between Spiritual Intelligence and Creativity of Employees in Kerman Executive Systems. Journal of Basic and Applied Scientific Research, 3(5)110-116.
Zohar, D., & Marshall, I. (2000). SQ- Spiritual intelligence, the ultimate intelligence. London: Bloombury.
Zohar, D., & Marshall, I. (2004). Spiritual Capital: Wealth We Can Live By. London, Bloomsbury.

پی‌نوشت‌ها

[1] کارشناس ارشد مطالعات برنامه درسی؛B.khorram2013@gmail.com

[2] عضو هیئت‌علمی گروه مطالعات برنامه درسی دانشگاه خوارزمی تهران؛Effatabbasi@gmail.com

[3] . Spirituality.

[4] . Spiritual Intelligence.

[5] . Zohar & Marshall.

[6] . Stivenz

[7] . Emmons.

[8] . Nasel.

[9] . Daniliuk.

[10] . Spiritual curriculum.

[11] . Miller.

[12] . Exploratory.