تبیین تربیتی سبک زندگی مبتنی بر شهروندی بر اساس آموزه‌های اسلام

نویسنده: حسام موسوی

چکیده

رشد بی‌سابقه جوامع شهری در عصر حاضر، الگوی جديدی را در زندگی شهری و سبک زندگی افراد جامعه مسلمان طلب می‌کند که در مباحث جامعه‌شناختی از آن، تحت عنوان «فرهنگ شهروندی اسلامی» ياد می‌شود؛ از طرفی تهدیدهای داخلی و خارجی در جوامع مسلمان کاربست آموزه‌های شهروند اسلامی را به‌عنوان اهرمی امنیت‌بخش، ضروری می‌سازد؛ روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیل است؛ در این راستا ویژگی‌های شهروند اسلامی مطلوب تبيين شده و با محوريت تعاليم عاليه اسلامی، برخی از مبانی و اصول مهم تربيت شهروندی بازشناسی و راهکارهای عملی برای تحقق مؤلفه‌های تربیت شهروندی ارائه شده است؛ در پایان نیز اهمیت این آموزه‌ها در سبک زندگی، مورد تبیین و بررسی قرارگرفته است.

واژگان کلیدی: شهروندی، سبکَ زندگی، اسلام.

مقدمه

امروزه تمايل كشورها به توسعه و پيشرفت پايدار، فرهنگ و مطالعات فرهنگي را به يكي از مهم‌ترين موضوعات پژوهشي تبديل كرده است؛ فرهنگ شهروندي به‌عنوان جديدترين مفهوم دنياي مدرن در بافت نوين زندگي جمعي انساني كه هادي تعاملات پايدار انساني است از جمله اين موضوعات مهم مورد توجه است. فرهنگ شهروندي متأثر از مفهوم فرهنگ و شهروند، در طول تاريخ بوده است (كاستلز و ديويدسون[1]، 1382).

فرانوين‌گرايان بازشناسي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي را در شناسايي جايگاه مفهوم فرهنگ و شهروند و به‌تبع آن فرهنگ شهروندي لازم مي‌دانند (ايزين و ترنر[2]،2002: 2؛ جانوسكي و گران[3]، 2002).

سبك كلي زندگي به‌عنوان تعبير مورد وفاق اكثر متخصصين (بنيانيان، 1386؛ اندرسون و همكاران[4]،2004)، فرهنگ شهروندي را به‌عنوان سبك زندگي انسان در قالب سوژه شهروند در بافت شهري و متأثر از نيازهاي حال و آينده چنان تعريف می‌کند كه با پيوند خوردن مفهوم رفاه اجتماعي با جايگاه شهروندي (روچ[5]، 2002)، كليه شئون زندگي جمعي در قالب فرهنگ شهروندي شديداً متأثر از تعبير مفهوم رفاه می‌شود. فرهنگ پديده‌اي اكتسابي، انتقال‌پذیر، پويا و آموختني است؛ به‌واسطه همين ویژگی‌ها، فرهنگ شهروندي را مي‌توان قابليت اكتسابي و توانايي غیر غریزی انساني تعريف كرد كه شکل‌دهنده به سبك كلي زندگي و هادي تعاملات او با ديگران باشد (هرناندز وماير[6]،1387)؛ پس در نتيجه مجموعه آنچه در قالب سبك كلي زندگي انساني كه از آن تعبير، به فرهنگ می‌شود (بنيانيان، 1386؛ صالحي اميري، 1388؛ ميلنر و براويت[7]، 1385؛ اندرسون و همكاران، 2004؛ يونسكو[8]، 2010) از طريق تأثیرگذاری بر جوهره اساسي (ارزش‌ها، مفروضات و هنجارها)، فرهنگ را متأثر از خود می‌کند.

فرهنگ شهروندي مفهومي دوسويه است؛ در اين رابطه، باروفسكي معتقد است فرهنگ مفهوم است، نه يك واقعيت؛ از این‌رو نسبت به زمان مفهومي دوبعدي است؛ از یک‌سو تمايل به آينده دارد و از سوی ديگر ميل به گذشته در آن نهفته است؛ بنابراین بسيار پيچيده است (1998؛ به نقل از اندرسون و همكاران، 2004).

تبیین رویکرد اسلام در زمینه فرهنگ شهروندي

اسلام به‌عنوان دین خاتم که در تمام عرصه‌ها، آموزه‌هاي جامع و متناسب باسعادت و کمال حقیقی انسان عرضه کرده است، در خصوص رفتار شهروندي نیز دستورهاي بی‌بدیلی دارد که هیچ جامعه‌اي بدون عملی ساختن آنها نمی‌تواند مدعی تحقق آرمان‌های اجتماعی باشد.

«با لحاظ نمودن عامل نیت، تمایز این رفتارها را می‌توان گفت که گاهی افراد تحت‌فشار عقده‌ها، کینه‌توزی‌ها، انتقام‌گیری‌ها به فداکاري دست می‌زنند. ولی تفاوت هر فکر مذهبی و غیرمذهبی این است که آنجا که پاي عقیده مذهبی به میان آید و به فکر قداست ببخشد؛ فداکاری‌ها از روي کمال رضایت و به‌طور طبیعی صورت می‌گیرد؛ فرق است میان کاري که از روي رضا و ایمان صورت گیرد که نوعی انتخاب است با کاري که تحت تأثیر عقده‌ها و فشارهاي درونی صورت می‌گیرد که نوعی انفجار است" (مطهري، 1357:43).

"رفتار شهروندي درصورتی‌که خاستگاه دینی داشته باشد، براي جامعه تأثیرات نامطلوب نخواهد داشت؛ این رویکرد بر این پیش‌فرض استوار است که انسان نمی‌تواند بدون داشتن فکر و آرمان و ایمان، زندگی سالم داشته باشد و یا کاري مفید و ثمربخش براي بشریت و تمدن بشري انجام دهد؛ بنابراین ایمان، مذهبی است که به ارزش‌های اخلاقی اعتبار می‌بخشد و موجب وحدت اجتماعی می‌شود" (مطهري، 1357: 41 و 55).

ویژگی‌های شهروند اسلامی

فرهنگ اسلامي، مجموعه‌ای از اعتقادها و اصول اسلامي، آداب‌ورسوم، اخلاق و ارزش‌ها و قوانيني است كه از وحي سرچشمه گرفته است (كارگروه تدوين شاخصه‌ای فرهنگي شوراي عالي انقلاب فرهنگي، 1389:4).

قرآن جامعه اسلامي و شهروند اسلامی را واجد ویژگی‌هایی می‌داند:

پرهيز از عجله در انجام امور (انبيا، 37)؛
پرهيز از سخن لغو و بيهوده، پايبندي به عهد و امانتداري (مؤمنون، آيات 1 تا 8)؛
میانه‌روی در اعمال، با مردم به نيكي سخن گفتن (بقره، 143،83)؛
سخن نگفتن در باب موضوعي كه به آن علم نیست (الاسراء، 36)؛
پرهيز از رفتارها و اعمالي كه آسيب‌ها و زمينه‌ساز ايستايي جامعه و فرهنگ را فراهم می‌آورد و در مقابل ترغيب به علم و آگاهي و تدبر (بقره، 102) از جمله اين توصیه‌ها و تأکیدهاست؛

ویژگی‌های زير نیز نشان‌دهنده برخي از آموزه‌های ديني مرتبط با ویژگی‌های شهروند اسلامی است.

رعايت حقوق اقليت‌ها و تائید تنوع فرهنگي در سازه‌هاي اجتماعي (نامه 31 نهج‌البلاغه)؛
وفاي به عهد و قرارداد‌هاي اجتماعي (مائده: 1)؛
حفظ امانات و دوري از خيانت (انفال: 27)؛
تأکید و توجه به سنت‌ها و آداب‌ورسوم خوب گذشتگان (نامه 53 نهج‌البلاغه)؛
پرهيز از عوامل گسست روابط ميان فردي و جمعي (حجرات: 12 و 11)؛
نفي قبیله گرایی و تأکید بر تقوي (حجرات، 13)؛
احسان و بخشش ديگران (نحل، 90)؛
حسن خلق (آل عمران، 159؛ نحل، 125)؛
صداقت (شعرا 50، اسرا 84، قمر 55)؛
حجاب (احزاب، 59)؛
ادب و متانت، تواضع و فروتني، ساده زيستي و بي‌آلايشي، انفاق و احسان به ديگران، تعهد و وظیفه‌شناسی، زندگي سالم و بهره‌مند (سلامتي و تندرستي، امنيت غذايي و تأمین سبد هزينه‌هاي زندگي، لباس زيبا، نظافت و بهداشت، عطر و بوي خوش) حسن خلق و خوش‌رویی و دوستي با خويشاوندان از جمله توصیه‌هایی است كه حضرت رضا (علیه‌السلام) در سلوك شهروندان بدان اشاره و تأکیددارند (شرفي، 1387).

عباسی و همکاران (1389) در طی مقاله‌ای به بررسی ویژگی‌های شهروند اسلامی مسئول در جامعه می‌پردازد.

اصول و مبانی تربیت شهروند اسلامی

تربيت شهروندي از زمينه‌هايي است كه در چند دهة اخير از جايگاه ویژه‌ای برخوردار شده و دامنة مباحث و پژوهش‌هاي آن به‌طور فزاينده‌اي گسترش یافته است (فتحی واجارگاه، 1381). در دایره المعارف فلسفه تعلیم و تربیت آمده است: «تربیت شهروندی به آموزش‌هایی گفته می‌شود که به توسعه شهروندی یا توانمندی‌های شهری مربوط بوده، اهداف آن الزاماٌ در ارتباط با انتظارات اعضای جوامع و ملت‌های خاص قابل فهم است»(چامبلیس[9]، 1996). در جای دیگری آمده است: «تربیت شهروندی به مقررات صریح جوامع، جهت تلقين ارزش‌های مدني از طريق تعليم و تربيت رسمی اشاره دارد»(روچ،2002).

طی سال‌های اخیر، نظام‌های آموزشی در گوشه و کنار جهان، توجه زیادی به آموزش شهروندی نشان داده و اقدامات اصلاحی زیادی را در این باب انجام داده‌اند (جانسون و موریس[10]، 2010). دین اسلام به ابعاد مختلف حيات اجتماعي و روابط انسان‌ها توجه فراوان داشته، آموزه‌های متعددي برای بهبود الگوی زندگی در جامعة اسلامی ارائه کرده است؛ از جمله: حذف برتري نژادي و عشیره‌ای و قبول تقوا به‌عنوان ملاك برتري در روابط اجتماعي (حجرات: 13)؛ رعایت عدالت به‌عنوان يكي از آرمان‌های جامعة اسلامی (حدید: 13)؛ اصل كرامت و احترام به حقوق شهروندي (اسرا: 70)؛ احسان به‌عنوان الگوي نوعدوستي (نحل: 90)؛ تسامح و تساهل به‌منظور محترم شمردن آرای ديگران (توبه:61) از این قبیل است. متفكران و فيلسوفان مسلمان نيز با الهام از تعاليم ديني، به شرح و تفضیل شهر مطلوب و تربیت شهروند پرداخته‌اند که از آن جمله می‌توان به فارابی (1371)، ابن‌سینا (1348)، طوسی (1360) و ابن خلدون (1375) اشاره کرد.

مبانی ارزشی تربيت شهروندي از ديدگاه اسلام با توجه به مفهوم جامعۀ مدني اسلامي

توحید محوری: خدامحوري به‌عنوان يك مبناي ارزشی در فلسفه تربيت اسلامی از جایگاه والایی برخوردار است؛ در مکتب اسلامی، همة فعالیت‌های بشری زمانی به نتیجه در خور می‌رسد که در محور توحیدی قرار گیرد (حیدری و همکاران، 1392: 32).

عدالت محوری: عدالت از مهم‌ترين، برجسته‌ترين و والاترين پايه‌ها و استوانه‌هاي ارزشي و انساني اسلام به شمار می‌رود. با سيري كوتاه درآيات و روايات، به وضوح دریافت می‌شود که فضای اسلام است، فضای عدالت است (ميرمدرس، 1380: 12).
آزادی: آزادی از مهم‌ترین حقوق فطری و طبیعی انسان از دیدگاه اسلام است که خداوند متعال در وجود آدمی سرشته و یکی از رسالت‌های انبیا (ع) قرار داده است تا بشر را از اسارت برهانند (مطهری، 1373: 65).
عقلانیت: عقل، پايه و اساس انسانيت انسان و فصل مميّز وي از ساير موجودات است؛ هم سرچشمه زلال درياي علوم و معارف بشری و هم مبدأ صدور تمامی كردارها و اعمال نيك انساني است؛ بر همين اساس، اسلام نيز براي اين گوهر نفيس ملكوتي، كه دست تدبيرگر خالق يكتا آن را در صدف جان مخلوقي مكرّم به نام انسان، به وديعت نهاده، منزلتي والا و ارزشی ويژه قائل بوده و دعوت به تعقل و تفكر را يكي از ابعاد نظام ارزشی خود قلمداد فرموده است (حیدری و همکاران، 1392: 39).
احترام به كرامت انسان: اجتماع انساني احتياج به نظامي دارد كه با اتكا بر آن، روابط صحیح انسان‌ها حفظ شود و در جهت كمال پيش رود؛ نمی‌توان در جامعه‌ای كه در آن، انسان‌ها حقوق يكديگر را محترم نمی‌شمارند، به بسياري از اصلاحات؛ پيشرفت‌ها و بهبودها اميدوار بود (باقری، 1379).
تعاون و برادری: يكي دیگر از مبانی و مفاهيم ارزشی ممتاز و مختص جامعۀ اسلامي، اصل تعاون و برادري است. باید مسلمانان را به نيكوكاري با يكديگر و همكاري ترغیب کرد و از همكاري و مساعدت در اعمال گناه‌آلود و تجاوز به حقوق ديگران پرهيز داد. (حیدری و همکاران، 1392: 43).
شور و مشورت (مشارکت‌پذیری): هر اندازه مردم در تصمیم‌سازی‌ها و به عهده گرفتن مسئوليت‌ها سهم بيشتري داشته باشند، توسعه، پيشرفت و كارآمدي بيشتر خواهد بود. در جامعۀ مدني اسلامی، همکاری و مشارکت جمعي، نه‌تنها به يك حوزۀ خاص محدود نمی‌شود، بلکه بر اساس بینش اسلامی، دامنه همکاری مشارکت جمعی بسیار وسیع بوده، حوزه‌های مختلفي همچون: حوزۀ مشاركت سياسي، حوزۀ مشاركت اقتصادي، حوزۀ مشاركت اجتماعي، حوزۀ مشاركت فرهنگي و... را در بر مي‌گيرد (حیدری و همکاران، 1392: 43).

رابطه تربیت شهروندی با سبک زندگی اسلامی

از نظر لغوي، تربیت به معنی بیرون کشیدن چیزي، گسترش دادن و برقراري رابطه است که نشان‌دهنده وابستگی‌های اساسی بین اشیا و یا رویدادها است؛ از تربیت توصیف‌هاي مختلفی به عمل‌آمده است. برخی از مهم‌ترین تعاریفی که براي تربیت عرضه شده، نشان می‌دهد که تربیت عملی اجتماعی است که اشخاص را زیر تأثیر و نفوذ محیط می‌گزیند و مضبوط (به‌ویژه مدرسه)، قرار می‌دهد تا شایستگی اجتماعی کسب کنند و به هدف‌های رشد و تکامل فردي برسند (شعاري‌نژاد،1364).

با بهره‌گیري از تربیت شهروندی است که افراد مشارکت در کارهاي اجتماعی و پایبندي به حقوق شهروندي را می‌آموزند؛ هدف تربیت مدنی آماده کردن شهروندان براي زندگی در عرصه‌هاي اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در سطح منطقه‌اي، ملی و بین‌المللی است. می‌توان تربیت مدنی را از دیدگاه امام علی علیه‌السلام به این صورت تعریف کرد: تربیت مدنی جزئی از تربیت دینی است که هدف آن تربیت شهروندانی آگاه، متعهد به ارزش‌های اسلامی و پرورش مسئولیت و مشارکت در آنها و همچنین ایجاد مهارت‌های مدنی و اجتماعی در آنان براي دستیابی به رشد، تعالی الهی، تقویت کارکردهاي مطلوب، هدایت حکومت و جلوگیري از انحراف احتمالی آنها است (علیین،1385).

کاربرد مبانی و اصول تربیت شهروندی در سبک زندگی اسلامی

سبک زندگی ریشه‌هاي جامعه‌شناختی و اندیشگی طولانی داشته و اینک در فرمایشات مقام معظم رهبري با رویکرد اسلامی و تمدنی به شکلی جدید و کاربردي مطرح شده است؛ تعاریف گوناگونی برای سبک زندگی مطرح شده است، از قبیل سبک زندگی نظام‌واره خاص، یک نوع سبک زندگی است که به یک فرد، خانواده یا جامعه با هویت خاص اختصاص دارد (شریفی، 1391: 28)؛ و الگو یا مجموعه نظامنذ کنش‌های مرجح است (مهدوی‌کنی، 1387: 78)؛ که شیوه‌ای نسبتاٌ ثابت است و فرد اهداف خود را به آن طریق دنبال می‌کند (کاویانی، 1391: 16)؛ اما منظور از سبک زندگی اسلامی، شیوه زندگی فردی و اجتماعی است که همه یا بیشتر متدینین به اسلام یا قشر مؤثری از جامعه اسلامی به آن عمل می‌کنند و در رفتارشان منعکس می‌شود (مصباح، 1391: 6)؛ بنابراین در ادامه به کاربردهای اصول تربیت شهروندی در سبک زندگی پرداخته می‌شود.

توجه به رضایت الهی: در اعتقادهاي اسلامي، خداوند قادر مطلق و مظهر همة پاکی‌ها است؛ بر اين اساس هر اتفاق كه در دنيا روي مي‌دهد با خواست و اراده او است.

توجه به گذشته، حال و آینده: در فرهنگ اسلامي و قرآن، به گذشته نیز توجه شده است؛ مانند عبارت «پس عبرت بگيريد اي صاحبان چشم»(سورة حشر، 2).

توجه به کرامت ذاتی انسان: از ديدگاه فرهنگ اسلامي، انسان اشرف مخلوق‌ها بوده و جايگاهي بس بلند مرتبه دارد و اين به‌واسطه روحي است كه خداوند آن را به خود نسبت داده است؛ «من از روح خود در تو دميدم»(سورة حجر، 29).

توجه به مسئوليت: ديدگاه و فرهنگ اسلامي در اينجا هم به مسئوليت فردي و هم به مسئوليت اجتماعي توجه مي‌شود. از طرفي معتقد است كه هر كس مسئول كار خود است؛ «هيچ‌كس گناه ديگري را جواب نمي‌دهد»(سوره اسرا، 15).

توجه به نیت عمل: در ديدگاه اسلامي علاوه بر خود عمل، نيت و قصد عمل مورد توجه قرار دارد و ارزش هر عمل را نيت آن تعيين می‌کند. چنانچه پيامبر اسلام (ص) می‌فرمایند: «اعمال بر اساس نيات سنجيده مي‌شود» (بحارالانوار، 78، 312).

توجه به تقوا در رفتار: در ديدگاه اسلامي طبق آموزه‌هاي قرآن مجيد كه مي‌فرمايد: «بهترين شما نزد خداوند با تقواترين شما است»(سورة حجرات، 13)، عملكرد فرد مورد توجه قرار گرفته و ظواهر نشان دهنده شخصيت، بزرگي و مقام نيست.

توجه به اعتدال و میانه‌روی: انسان‌ها می‌توانند زیاده‌خواه و تمامیت طلب باشند و نیز می‌توانند قانع و صرفه‌جو یا اسراف‌کار و پرمصرف باشند؛ می‌توانند ساده‌زیست و بی‌تکلف یا تجمل‌طلب و اشراف‌زاده زندگی کنند.

توجه به خود: اهمیت ارتباطی که فرد می‌تواند با خود برقرار کند از جهات مختلف در فرهنگ اسلامی مورد توجه فرار گرفته است. در زیر مصادیقی از ارتباط فرد با خود، برمبناي آموزه‌های اسلامی ارائه می‌شود؛ این موارد عبارتند از:

الف) خودشناسی؛

ب) تفکر؛

ج) محاسبه و مراقبه نفس؛

د) انتخاب چهارچوب جهت‌گیری مناسب (معتمدی، 1392: 129).

توجه به طبیعت: طبیعت در طول تاریخ و در اندیشه‌ها و آثار نویسندگان و شاعران بزرگ جایگاه ویژه‌اي داشته است. نویسندگان و شاعران با داشتن دیدگاه‌ها و اندیشه‌هاي مختلف با طبیعت روبه‌رو گشته و در آثار خود طبیعت را آن‌گونه که می‌فهمیده‌اند، توصیف کرده‌اند (پروینی و جعفري، 1385: 42؛ معتمدی، 1392: 136).

توجه به ارتباط با دیگران: از آنجا که انسان موجودي اجتماعی است، ارتباط با دیگران امري طبیعی تلقی می‌شود با این وصف درك اهمیت ارتباط با دیگران و کیفیت این ارتباط در رابطه با سبک زندگی مطلوب حائز اهمیت است. امیرالمؤمنین (ع) در وصیت خود هنگام وفاتش فرمود: لازم است با یکدیگر رابطه داشته باشید و به یکدیگر بذل و بخشش نمایید و از قطع رابطه و پشت کردن به یکدیگر پرهیز کنید (صابري یزدي وهمکاران، 1375).

جمع‌بندی و ارائه راهکارهای عملی

با توجه به اهمیت سبک زندگی اسلامی در شکل‌گیری رفتارهای مطلوب و برقراری ثبات روانی در جامعه، لزوم راهکارهای کاربردی ضروری به نظر می‌رسد. تدارک چنین راهکارهایی، نیازمند توجه به مفهوم سبک زندگی به معنای نظام‌واره خاص زندگی که به فرد، خانواده یا جامعه با هویت خاص اختصاص داشته و همچنین متأثر از نوع باورها (جهان‌بینی) و ارزش‌های (ایدئولوژی) مؤمنین است، دارد؛ از این‌رو در فرهنگ دینی، راهکارهایی برای کاربرد‌سازی مؤلفه‌های تربیت شهروندی در سبک زندگی اسلامی به‌عنوان مجموعه‌ای از ارزش‌های جامع، جهان‌شمول، همیشگی و البته منطبق با قرائت واقعی از ابعاد وجودی انسان، قابل احصا است که می‌تواند مبنای محکمی برای سعادتمندی و کامیابی افراد جامعه، در مسیر اهداف متعالی اخلاقی، ارزشی و معنوی دین مبین اسلام باشد.

راهکارهای کاربردی‌سازی مؤلفه‌های تربیت شهروندی در سبک زندگی اسلامی

تغییر عوامل آسیب‌زا: «واکنش در مقابل عواملی که فرا راه اندیشه و گرایش جامعه قرار می‌گیرند و زمینه غفلت از آموزه‌های دینی و کمرنگ شدن سبک زندگی اسلامی را فراهم می‌کنند».

تمهید شرایط رشد شخصیت افراد: «رشد ویژگی‌های انسانی و شخصیتی افراد در جنبه‌های شناختی، عاطفی و عملکردی است که باعث تقویت و افزایش بعد دینی سبک زندگی خانواده می‌شود».
فراهم‌سازی تجربه عملی سبک زندگی اسلامی: «تلفیق تجربه عملی سبک زندگی اسلامی و اندیشه نظام‌مند در توانمندی‌ها و خواسته‌های فطری انسان درباره خدا، خویشتن، دیگران و هستی».
عوامل محیطی- اجتماعی: معرفی الگوهای برتر در سبک زندگی اسلامی: «الگو بودن اعمال و اندیشه‌های مطلوب والدین و ارائه الگوهای عملی به خانواده‌ها توسط فرهیختگان و متدینین، جهت زدودن تحکم، اجبار و حاکمیت بخشیدن به عقلانیت و محبت در خانواده و جامعه است».
فرهنگ‌سازی: «ترویج نگرش آسان بودن اجرای مباحث و محورهای سبک زندگی اسلامی و استفاده از آموزه‌های دینی جهت پیوند زندگی مادی و معنوی افراد جامعه از طریق تلقی ارزش عبادی از فعالیت‌های مثبت در زندگی»(نجفی و همکاران، 1392: 164).

منابع

* قرآن کریم

ابن خلدون، عبدالرحمن؛(1375)؛ مقدمه. ترجمه محمد پروین گنابادی؛ تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‌سینا، حسين بن عبدالله؛(1348)؛ شفا؛ تهران: چاپ خودكار ايران.
باقری، خسرو؛(1379)؛ نگاهی دوباره به تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: مدرسه.
بنيانيان ح؛ (1386)؛ فرهنگ توسعه: خط‌مشی گذاري براي تقويت فرهنگ توسعه در ايران؛ تهران: اميركبير.
پروینی، خلیل و جعفري، روح‌الله؛(1385)؛«نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان»، دوره جدید. شماره 19(پیاپی 1).
حیدری، محمدحسین؛ نصرتی هشی، کمال؛ نریمانی، محمد؛(1392)؛«اصول تربیت مبتنی بر مبانی ارزشي تربيت شهروندي از منظر اسلام»؛ نشریه مهندسی فرهنگی، سال هشتم - شماره 76. 50- 24.
شرفي، ح.(1387)؛ «سلوك فردي شهروندان در آرمان‌شهر رضوي»؛ مجموعه مقالات شهر بهشت، قابل‌دسترسی در سايت shahrbehesht.ir.
شریفی، محمدحسین؛ (1391)؛ اخلاق و سبک زندگی اسلامی؛ همیشه‌بهار؛ قم: نشر معارف.
شعاري نژاد، علی‌اکبر؛ (1364)؛ فلسفه آموزش‌وپرورش؛ تهران: انتشارات امر کبیر.
صابرى یزدى، علی‌رضا و انصارى محلاتى، محمدرضا؛(1375)؛ الحکم الزاهرة (چاپ دوم)؛ ترجمه انصارى؛ قم: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامى.
صالحي اميري، س ر؛ (1388)؛ انسجام ملي و تنوع فرهنگي؛ تهران: انتشارات مجمع تشخيص مصلحت نظام، مركز تحقيقات استراتژيك.
طوسی، خواجه نصیرالدین محمد بن محمد؛(1360)؛ اخلاق ناصری؛ تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. تهران: خوارزمی.
عباسی، احمد و عباسی، نوشین؛ (1389)؛گذر از شهروند به شهروند مسئول در دانشگاه ؛ همایش ملی شهروند مسئول.
علیین، حمید؛ (1385)؛ تربیت سیاسی از دیدگاه امام علی (ع)؛ پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه شاهد.
فارابي، محمد؛ (1371)؛ آراء اهل المدینه الفاضله؛ بیروت: دارالمشرق، چ ششم.
فتحی واجارگاه، کورش؛(1381)؛ تربیت شهروندی؛ تهران: فاخر.
کاویانی، محمد؛ (1391)؛ سبک زندگی و ابزار سنجش آن؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
كار گروه تدوين شاخصهاي فرهنگي زير نظر شوراي انقلاب فرهنگي؛ (1389)؛ شاخصهاي راهبردي، ابعاد و مؤلفه‌هاي فرهنگي، ويرايش سوم، دبيرخانه شوراي عالي انقلاب فرهنگي.
كاستلز ا، ديويدسون آ؛(1382)؛ مهاجرت و شهروندي؛ ترجمه ف، تقي لو چاپ اول، تهران: انتشارات پژوهشكده مطالعات راهبردي.
مصباح یزدی، محمد تقی؛ (1391)؛«سبک زندگی اسلامی، ضرورت‌ها و کاستی ها»؛ همایش سبک زندگی، قم: تالار موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره).
مطهری، مرتضی؛(1373)؛ انسان کامل، تهران: صدرا.
مطهري، مرتضی؛ (1357)؛ انسان و ایمان. چ دوم؛ قم: انتشارات صدرا.
معتمدی، عبدالله (1392).«سبک زندگی مطلوب بر اساس دیدگاه ارتباطی (ارتباط انسان با خود، خداوند، دیگران و طبیعت)». «فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان درمانی، ویژه نامه (سبک زندگی)». سال چهارم، شماره 13.
مهدوی‌کنی، محمدسعید؛ (1387)؛ دین و سبک زندگی؛ تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
میرمدرس، موسی؛(1380)؛ جستاری در جامعة مدنی و جامعة دینی، قم: بوستان کتاب.
ميلنرآ، براويت ج؛(1385)؛ درآمدي بر نظريه فرهنگي معاصر؛ ترجمه محمدي. چاپ اول، تهران: انتشارات ققنوس.
نجفی، حسن؛ رهنما، اکبر؛ فرمیهنی فراهانی، محسن؛ (1392)؛ «بررسی راهکارهای کاربردی‌سازی سبک زندگی اسلامی در نهاد خانواده، برگرفته از احادیث»؛ فصلنامه علمی- تخصصی پژوهش نامه تبلیغی: سال اول، شماره 1.
نهج البلاغه. شریف رضی؛(1421)؛ قم: مؤسسة انصاریان.
هرناندز، ك، ماير ر؛ (1387)؛ يادگيري براي هزاره نوين چالش هاي يادگيري در قرن 21. مركز مطالعات استراتژيك وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح.

Anderson E, Hoeberigs R, Mackinnon L, Thwaites T.(2004).Culturally inclusive arts education in Aotearoa.New Zealand, School for Visual and Creative Arts in Education. The University of Auckland New Zealand,1-3.
Isin EF,Turner B S.( 2002). Citizenship Studies: An introduction. Handbook of citizenship studies, Sage publications, 1-11.
Janoski. T, Gran B.( 2002). Political citizenship: foundations of rights, handbook of citizenship studies, Sage publications, New Delhi ,13-53.
Johnson, Laura & Paul Morris (2010). «Toward a Framework for Critical Citizenship Education». Curriculum Journal, Vol.l21. Issue 1. P.7796-.
RocheM .( 2002).Social citizenship: Grounds of social change. handbook of citizenship studies, Sage publications, New Delhi, 69-86.
Unesco.(2010a). Citizenship education for the 21st century. Available from http://www.unesco.org/education/tlsf/TLSF/theme_b/mod07/ mod07task03/appendixhtm [Accessed 2010-01-27 4:42 pm].

پی‌نوشت‌ها

[1]- Casteles and Davidson

[2]- Isin. Engin F. and Turner. Bryan S.

[3]- Thomas janoski and brian gran

[4]- Anderson et al

[5]- Maurice roche

[6]- Hernandez and Mayer

[7]- Milner and bravit

[8]- UNESCO

[9]- Chambliss.

[10]- Johnson & Morris