مدل تعالی فرهنگی جامعه اسلامی بر اساس فرهنگ و آثار نماز جماعت

 محمد عبدالحسین‌زاده

واژگان کلیدی: فرهنگ، تعالی فرهنگی، نیایش، نماز، نماز جماعت

مقدمه

به‌طورکلی می‌توان اهمیت فرهنگ را در دو جنبه دید؛ نخست جایگاهی که فرهنگ در هویت و موجودیت جامعه دارد؛ دوم، نقشی که فرهنگ در پیشرفت جوامع ایفا می‌کند؛ جنبه اول را می‌توان اهمیت و جایگاه فرهنگ در موجودیت جامعه انگاشت و وجه دوم را می‌توان اهمیت و نقش فرهنگ صحیح در حرکت به سمت اعتلا یا انحطاط جوامع دانست. در زمینه نقش فرهنگ در موجودیت جامعه باید گفت، حوزه نفوذ فرهنگ به همه ابعاد زندگی بشر کشیده شده و همه ویژگی‌های غیرفیزیکی و متمایزکننده انسان‌ها از یکدیگر و نیز همه ویژگی‌های متفرقه جوامع در فرهنگ آنها نهفته است. حضرت امام خمینی (ره) این مفهوم را با تصریح بیشتر چنین بیان می‌فرمایند: «بی‌شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است؛ اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می‌دهد» (خمینی، بی‌تا، 15، 243).

یکی از مهم‌ترین مواردی که نیاز جامعه اسلامی و فرهنگ آن است، بحث معنویت و نیایش و به‌عبارت‌دیگر ارتباط با خداوند است. نماز یکی از بهترین دستورات دینی است که ارتباط بندگان با خدا را محقق می‌سازد. در مورد اهمیت نماز در جامعه اسلامی مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «مردم ما و جامعه‌ی ما و به ویژه جوانان ما - که اکنون بار امانت سنگینی را بر دوش گرفته‌اند - باید نماز را منبع قدرتی لایزال بدانند و در برابر جبهه‌ی فساد، بی‌عدالتی و کج‌روی که امروز بشریت را تهدید می‌کند، از نماز و یاد خدا نیرو بگیرند. میدان مبارزه‌یی که امروز پیش روی ماست، ما را به تکیه‌گاه مستحکم ذکر خدا، امید و اعتماد به او، بیش از همیشه و پیش از همه محتاج می‌سازد؛ نماز آن سرچشمه‌ی جوشانی است که این امید، اعتماد و قدرت معنوی را به ما می‌بخشد».[1]

در این میان، نماز جماعت که در شرع اسلام تأکید زیادی بر روی آن شده است، آثار فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زیادی در جامعه دارد. می‌توان بیان کرد که مهم‌ترین اثر نماز جماعت در جامعه، تأثیرگذاری بر فرهنگ جامعه است. نماز جماعت ابعاد اجتماعی، فرهنگی وسیعی دارد؛ به‌عنوان نمونه مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «این نماز جماعت اول وقت را، نماز در مسجد را، نمازِ با حال و حضور را برای خودتان در طول دوران سال نگه دارید و تا آنجایی که ممکن است، نگذارید این عوامل مادی، این خار و خاشاک، این خاکسترهای مادی روی این گوهر بنشیند؛ ملتی که این ویژگی ها را در خود حفظ کند و این عروج معنوی و تکامل معنوی را در خود نگه دارد، این ملت در همه‌ی میدان‌ها - در میدان مادی، در میدان معنوی، در عزت، در اقتدار، در ایجاد همه‌ی سرمایه‌های ملی - موفق خواهد شد».[2]

این پژوهش درصدد است تا نقش نماز جماعت در تعالی فرهنگی را بیان کند؛ بدین‌منظور با بررسی آثار و برکات نماز جماعت در آیات و روایات، شاخصه‌هایی که موجب تعالی فرهنگی جامعه می‌شود، استخراج شده و بر اساس آن مدل و چارچوب مفهومی برای تعالی فرهنگی جامعه بر اساس نماز جماعت ارائه‌شده است. در این مقاله ابتدا تعریف فرهنگ و تعالی فرهنگی در جامعه بیان می‌شود سپس اهمیت و ضرورت تعالی فرهنگی در جوامع مشخص شده است؛ در ادامه نیز به رابطه و نقش نیایش در تعالی فرهنگی اشاره می‌شود؛ در قسمت اصلی مقاله نیز به بررسی آثار نماز جماعت در آیات و روایات پرداخته شده است.

با بررسی آثار نماز جماعت مشخص می‌شود که تعالی فرهنگی را نباید تک بعدی نگاه کرد و تنها ناظر به دنیا دانست، بلکه باید نگاه وسیع و آخرت محور داشت. نماز جماعت که یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در جامعه برای اعتلای فرهنگی جامعه اسلامی است که هم آثار اخروی دارد و هم آثار دنیوی، اجتماعی و فرهنگی که مجموع این دو آثار باعث تعالی فرهنگی جامعه اسلامی و افراد آن در دنیا و آخرت می‌شود.

تعریف فرهنگ

برای مشخص کردن چارچوب تعالی فرهنگی جامعه اسلامی ابتدا لازم است که معانی فرهنگ و تعالی فرهنگی مورد بحث و بررسی قرار بگیرند. هرچند تعاریف متعددی از مفهوم فرهنگ ارائه شده است، اما شاید بتوان آن را مجموعه‌ای از علوم، دانش‌ها، هنرها، افکار، اعتقادات، قوانین و مقررات، آداب‌ورسوم، سنت‌ها و به‌طور خلاصه کلیه آموخته‌ها و عاداتی که یک انسان به‌عنوان عضو جامعه اخذ می‌کند، دانست که بین اعضای یک گروه یا منطقه مشترک بوده و عامل تمایز آنها با اعضای سایر ملل است (تقوی، 1386، 25).

تعریف تعالی فرهنگی

تعالی فرهنگی به‌عنوان بخشی از مفهوم عام کارآمدی که مهم‌ترین و چالشی‌ترین غایت همه سازمان‌ها شناخته‌شده، امروز در نقش چشم‌انداز بلندمدت تمامی جوامع انسانی هم مطرح شده است. برخی معتقدند که اصلی‌ترین ابعاد تعالی سازمان را عناصری چون رهبری، فرآیندها و الگوبرداری تشکیل می‌دهند (کارگر شورکی،1390، 2). در دانش سازمان و مدیریت، نظریات و مدل‌های متنوعی، مانند چرخه دمینگ، ((EFQM، مدل بالدریج و...، برای دستیابی به سرآمدی سازمانی معرفی شده‌اند که در تمام آنها هدف از تعالی فرهنگی، رسیدن به اهداف سازمانی دانسته شده است، اما در مدیریت اسلامی، هدف رشد انسان به‌سوی خداست (محمودی، 1379، 152).

ضرورت و اهمیت تعالی فرهنگی

موضوع تعالی فرهنگی به‌عنوان یکی از چالش‌های عصر جدید به‌ویژه در حوزه مدیریت سازمانی، به‌صورت خاص تحت تأثیر متغیرهای مذهبی و جریانات اعتقادی اعضای جوامع بشری است و چنین به نظر می‌رسد که لازم است برای موفقیت در این عرصه و نزدیک شدن به الگوهای متکامل و متعالی از فرهنگ‌سازمانی به آموزه‌ها و تعالیم جاودانه اسلام در این قلمرو، پناه ببریم (کارگر شورکی،1390، 4)؛ بدین منظور ابتدا جایگاه نیایش در تعالی فرهنگی بیان می‌شود؛ سپس با بیان نماز به‌عنوان یکی از بهترین نیایش‌های انسان با خدا، اثراتش بر تعالی فرهنگی بیان می‌شود.

نیایش و تعالی فرهنگی

یکی از روش‌های بسیار مهم مکتب وحیانی قرآن، برای هدایت و تعلیم، القاء پیام، ایجاد مدرسه‌ای عام برای ساختن روح و تربیت همه افراد جامعه، تنظیم موازین انسانی، معاشرتی، فرهنگی و تبیین ابعاد صیرورت (ابعاد مختلف دگرگون گشتن و ساخته شدن) روش تأثیرگذار و نفوذگر نیایش است؛ از آنجا که نیایش یک شیوه رفتاری، گفتاری و ارتباطی است، آثار و نتایج مختلفی داشته و بر ساحات مختلف زندگی بشر تأثیر می‌گذارد (بشیری، 1390، 4).

انسان به‌عنوان موجودی اجتماعی دارای انواع ارتباط‌هاست، با خدای خویش، با دیگران، با جهان و محیط اطراف و حتی با خود ارتباط می‌یابد و از این روابط تأثیر پذیرفته و به رشد و تکامل همه جانبه دست می‌یابد. نیایش اعم از دعا و مناجات همه این روابط را نظم می‌دهد، زیرا از یک‌سو گفتار، از سوی دیگر یک شیوه رفتاری است که به هوش و وضعیت روانی فرد وابسته است و نیز شیوه ارتباطی است که بازتابنده روابط اجتماعی است؛ از سوی دیگر به‌عنوان یک مکتب تربیتی، ناقل فرهنگ‌ها است (مهروش، 1389، 32).

شرایط و آدابی که برای نیایش و دعا ذکر می‌شود، از نظر تعالی اصول تربیتی و بهداشتی، موازین انسانی و فرهنگی و رفتار معاشرتی، روح بخشی به فضای جامعه و پیوندهای مردمی، اهمیت دارد. از شرایط و آداب مهم دعا و نیایش که روابط انسان‌ها را شکل می‌دهد، دعا در حق دیگران و تعمیم در دعا و اجتماع در دعاست؛ آیات قرآن به دعا در حق دیگران پرداخته و از این طریق رشد و تعالی معنوی و فرهنگی انسان‌ها را مسیر ساخته است؛ به‌عنوان‌مثال یادبود نیاکان اهل ایمان و طلب مغفرت و رحمت در حق آنها را یادآور شده است. رَبَّنَا اغْفِرْ لی وَ لِوَالِدَی وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسَاب (ابراهیم/41)؛ و فخرفروشی به نیاکان و ارزش‌های واهی را نکوهش می‌کند؛ به‌این‌ترتیب قرآن احساس مسئولیت در قبال دیگران را یادآوری می‌کند و موجب وحدت بنیان روحی جامعه می‌شود. احساس مسئولیت به‌ویژه در قالب امربه‌معروف و نهی از منکر، مورد تأکید واقع شده است؛ امام علی نیز در وصیت خویش به فرزندشان امام حسن متذکر می‌شوند: امربه‌معروف و نهی از منکر را ترک نکنید، مبادا خداوند اشرار را بر شما مسلط کند، بعد شما هرچه دعا کنید، اجابت نشود (بشیری، 1390، 7)؛ پس از مشخص شدن نقش و اهمیت نیایش و عبودیت با تعالی فرهنگی جامعه، در قسمت بعد به بررسی آثار نماز جماعت برای تعالی فرهنگی پرداخته می‌شود. در این پژوهش تلاش می‌شود تا چارچوب مفهومی و مدلی مبنی بر اثرات نماز جماعت در تعالی فرهنگی ارائه شود.

روش تحقیق

روش پژوهش به‌صورت توصیفی- تحلیلی[3] و با ابزار مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی[4] و کنکاش در متون و با تحلیل مباحث صورت گرفته است. روند پژوهشی مقاله از نظر نتایج پژوهشی، کاربردی- بنیادی است. از نظر منطق اجرای پژوهش، استقرایی- قیاسی به حساب می‌آید، از نظر هدف پژوهش مطالعه موردی (نماز جماعت) بررسی شده است. از نظر فرآیند پژوهش، کیفی است، از نظر محدوده زمانی، پژوهش آینده‌نگر- گذشته‌نگر است (ستاری ساربانقلی، 1390، 3).

مدل‌سازی تعالی فرهنگی در جامعه بر اساس نماز جماعت

در این قسمت با استفاده از آثار نماز جماعت که در آیات و روایات آمده است، چارچوب مفهومی ارائه می‌شود که بر اساس آن تعالی فرهنگی در جامعه شکل می‌گیرد. در ادامه آثار و برکات نماز جماعت به تفکیک بیان می‌شود.

الف: آثار و برکات نماز جماعت در آخرت

خشنودی خداوند

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: سه گروه‌اند که خداوند از آنان خشنود است:

1 ـ کسی که نماز شب بخواند؛

2 ـ جمعی که نماز جماعت را به پا می‌دارند؛

3 ـ دسته‌ای که در برابر دشمن در راه خدا صف آرایی می‌کند (صدوق، بی‌تا، 96).

تقرب به خدا

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: ای علی سه چیز موجب درجه و قرب به خدا است:

1 ـ وضوی کامل در هوای سرد؛

2 ـ انتظار نماز بعد از نماز؛

3 ـ قدم برداشتن به طرف نماز جماعت در شب و روز (مجلسی، بی‌تا، 88، 10).

دریافت هدیه از خدا

پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: هر کس نمازهای پنج‌گانه خود را با جماعت بخواند، خداوند به او پنج هدیه بزرگ عطا می‌نماید.

1 ـ تنگدستی را از او می‌برد؛

2 ـ تنگی قبر را از او برطرف می‌کند؛

3 ـ نامه عملش را به دست راستش می‌دهند؛

4 ـ از پل صراط مانند برق می‌گذرد؛

5 ـ بدون حساب‌وکتاب وارد بهشت می‌شود (صادقی تبار، 1370، 30).

پاداش اخروی 

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: کسی که نمازهای پنج‌گانه خود را به جماعت بخواند و در نماز جمعه حاضر شود، اجر خود را به اندازه کافی دریافت کرده است؛ سپس رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم این آیه کریمه را تلاوت فرمود: «پس جزا داده می‌شود بر آن، جزای کامل‌تر»(بروجردی، بی‌تا، 6، 386). 

درود خدا و فرشتگان

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: خداوند و فرشتگانش بر کسانی که صف‌های اول جماعت را به هم پیوند می‌دهند، درود می‌فرستند (متقی هندی، بی‌تا، 2، 623).

محبوبیت بین خدا و ملائکه

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: جبرئیل ... نزد من آمدند و گفتند: ای محمد، کسی که نماز جماعت را دوست بدارد، خداوند و تمام فرشتگان او را دوست می‌دارند (مجلسی، بی‌تا، 88، 15).

کفاره گناهان

امام هادی علیه‌السلام می‌فرمایند: انتظار نماز جماعت، از نماز جماعتی تا نماز جماعتی دیگر کفاره همه گناهان است (بروجردی، بی‌تا، 6، 387).

پاک شدن از گناه

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: هر کس فقط از روی ایمان و عمل خالص برای خدا در نماز جماعت شرکت کند، خداوند مهربان گناهان او را می‌آمرزد، او پاک و پاکیزه می‌شود؛ و مانند کسی است که تازه به تکلیف رسیده و اکنون می‌خواهد اعمال و تکالیف خود را شروع کند (صدوق، بی‌تا، 59).

مونس در قبر

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: آگاه باشید هر کس به طرف مسجد برای اقامه نماز جماعت حرکت کند ... خداوند هفتاد هزار فرشته بر او بگمارد که در قبر او را زیارت کنند و در تنهایی مونس او باشند و برایش استغفار کنند تا هنگامی که برانگیخته می‌شود (حر عاملی، بی‌تا، 5، 372).

عبور از صراط

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: هر کس در هر کجا باشد بر جماعت مداومت کند، مانند برق سریع و درخشان همراه نخستین گروه بهشتیان از صراط عبور می‌کند (مجلسی، بی‌تا، 88، 3).

نجات از سختی‌ها و دشواری‌های قیامت

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: در روز قیامت، خداوند همه انسان‌ها را برای حساب گرد می‌آورد. هر مؤمنی که در نماز جماعت شرکت کرده، خداوند سختی‌ها و دشواری‌های روز قیامت را برایش آسان می‌کند، آنگاه فرمان می‌دهد که او را روانه بهشت سازند (حر عاملی، بی‌تا، 5، 372).

آزادی از آتش دوزخ

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: هر کس، چهل روز در نماز جماعت شرکت کند و به‌طور مرتب نمازگزارد و تکبیرة الاحرام را درک کند، دو برائت نامه و دو سند رهایی‌بخش به او می‌دهند:1-نجات از آتش؛ 2 ـ رهایی از نفاق (مجلسی، بی‌تا، 88، 4).

دارا شدن مقام شفاعت

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: خداوند به سه گروه وعده داد، بدون حساب وارد بهشت شوند و هر یک از این گروه (روز قیامت) می‌توانند هشتاد هزار نفر [تعداد زیادی] را شفاعت کنند و آنها عبارت‌اند از:

1 ـ مؤذن؛

2 ـ امام جماعت؛

3 ـ کسی که وضو بگیرد، سپس داخل مسجد شود و نماز را به جماعت به‌جا آورد (نوری، بی‌تا، 1، 488).

شباهت به فرشتگان

امیر مؤمنان علی علیه‌السلام فرمودند: خداوند فرشتگانی خلق کرده است که گروهی از آنان به صف ایستاده (و در حال قیام‌اند) و هیچ‌گاه پراکنده نمی‌شوند و بعضی در رکوع‌اند و هرگز از این حالت خارج نمی‌شوند و برخی در سجودند و هیچ‌گاه سر از سجده برنمی‌دارند؛ و کسانی که نماز جماعت می‌خوانند در حال قیام و رکوع و سجود شبیه این فرشتگانند و اگر کسانی بخواهند از ثواب فرشتگان بهره‌ای داشته باشند، نماز جماعت را ترک نکنند (دیلمی، 1392، 178).

ورود به بهشت

امام صادق علیه‌السلام فرمودند: کسی که سمت راست امام جماعت چهل روز نماز بخواند، وارد بهشت می‌شود (بروجردی، بی‌تا، 6، 465).

آشکار شدن اخلاص، اسلام، عبادت

امام رضا علیه‌السلام فرمود: علت تشریع نماز جماعت آن است که اسلام، توحید، بندگی و اخلاص به خداوند متعال در معرض دید عموم قرار گیرد و در میان مردم ظاهر و مشهور باشد، زیرا در این صورت است که حجّت در زمینه وحدانیت خداوند بر مردم شرق و غرب تمام می‌شود و اشخاص منافق و بی‌اعتنا به نماز مطابق اقرار زبانی وادار به عمل می‌شوند و مراقبت صورت می‌گیرد و گواهی‌های مردم علیه یکدیگر در زمینه اسلام امکان پیدا می‌کند، علاوه‌بر این در چنین اجتماعاتی نیکوکاری و تقوی گسترش و توسعه می‌یابد و عملاً جلوی بسیاری از گناهان گرفته می‌شود (حر عاملی، بی‌تا، 5، 372). 

ب: آثار و برکات اجتماعی و فرهنگی نماز جماعت

استجابت دعا

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: چون بنده خدا نماز را به جماعت گزارد و پس از آن حاجتی را از خدا خواهد، خدای عزّوجل حیا می‌کند از وی که پیش از روگرداندن، حاجتش را برآورده نسازد (مجلسی، بی تا، 88، 4).

در پناه و حمایت خداوند بودن

امام صادق علیه‌السلام فرمودند: هر که نماز صبح و عشا را به جماعت بخواند، او در امان خدای عزوجل است؛ هر که به او ستم کند به خدا ستم کرده و هر که او را تحقیر کند، خدای عزوجل را تحقیر نموده است (برقی، بی‌تا، 52).

پیوند دل‌ها

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: صف‌های نماز جماعت را هماهنگ و تنظیم نمایید تا دل‌هایتان متعادل شود؛ و با هم در تماس باشید تا مهربانی افزوده شود (متقی هندی، بی‌تا، 7، 623).

معیار تأیید صلاحیت افراد در جامعه

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: هنگامی که از شما راجع به کسی که در نماز جماعت شرکت نمی‌کنند بپرسند، بگویید او را نمی‌شناسم (مجلسی، بی‌تا، 88، 5).

معیار اثبات عدالت

پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: کسی که بر اقامه نماز جماعت استمرار بخشد، غیبت او بر مسلمانان حرام و عدالتش ثابت می‌شود (حر عاملی، بی‌تا، 5، 394).

معیار قبول شهادت

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند: هر کس نمازهای پنج‌گانه خود را به جماعت بخواند حسن ظن به او داشته باشید و شهادت او را در مورد دیگران قبول کنید (همان، 5، 371).

ایجاد فضای معنوی در جامعه

صدای مؤذن و بر پایی صفوف جماعت، عطر معنویت و تقوا را در جامعه منتشر می‌سازد و به عبارتی دیگر تجسم عملی امر به معروف و نهی از منکر است. به طرفداران توحید قوت، تحرک و امید می‌بخشد و منکر خواهان را منزوی و مأیوس می‌نماید. حرکت فشرده مؤمنان به‌سوی مساجد و تعطیلی همه مشاغل جز اشتغال به خدا و انجام فرمان او فضای جامعه را تغییر می‌دهد. زیبایی این تقید و تعهد حتی قلب‌های تاریک و نا آشنا را به خود مشغول و مشعوف می‌نماید و کفّه دین باوران را در مقایسه با دنیا طلبان سنگین می‌نماید (رضوان طلب، 1386، 160). 

دعاهای دسته‌جمعی و استجابت آن

از برکات مهم نماز جماعت، دعاهای دسته‌جمعی است. گاهی دعا کننده یک نفر است، ولی آمین گوینده زیاد است، اگر یکدل شکسته، یک نفر مظلوم، یک آدم مستجاب الدعوة و درستکار از بندگان خاص خدا و یک نفر آدم بی‌گناه جزء آمین گویندگان باشد، ممکن است از برکات آمین آن یک نفر دعای همه مستجاب شود و حوائج همه برآورده شود (موسوی راد لاهیجی، 1391، 164). 

کانون خیر و خدمت شدن مساجد

با حضور در مسجد و نماز جماعت، اهل ایمان یکدیگر را ملاقات می‌کنند، از وضع هم با خبر می‌ شوند با اوضاع اجتماعی، اقتصادی و زندگی هم آشنا می‌شوند، اگر مشکلی برای شخص یا اشخاصی پیش آمده باشد از آن مطلع می‌شوند؛ بر اساس روح ایمان و مسئولیتی که در خود احساس می‌نمایند، برای رفع مشکل اشخاص و اجتماع خویش، می‌توانند اقدام عملی دسته‌جمعی صورت دهند، چنانکه این‌گونه خدمات ارزنده اجتماعی را از سوی اهل مسجد و ایمان، در زمینه امدادهای جبهه جنگ، تعاون برای کمک به وضع اقتصادی جامعه، همکاری برای ازدواج جوانان مستعدّ و حتی همیاری برای رفع مشکلات خانوادگی گرفتاران را هم مشاهده کرده‌ایم (صادقی اردستانی، 1389، 326).

نظم اجتماعی

مسلمانان نمازگزار در مسجدها، در صف‌های منظّم و مرتّب قرار می‌گیرند، آنگاه‌ که امام جماعت نماز را با تکبیرة الاحرام شروع می‌کند، همه با هم دست‌ها را تا مقابل گوش بالا می‌برند و به نماز امام اقتدا می‌کنند، بهترین و زیباترین جلوه‌گاه نظم به شمار می‌آید که خود این نظم دسته‌جمعی وقتی استمرار داشته باشد، کمک شایانی در نظم فردی نیز می‌کند. در حقیقت این نظم اجتماعی الگویی می‌شود برای مؤمنان که در کارهای روزمره خویش در تمام ابعاد زندگی منظم باشند.

حفظ اعتبار اجتماعی

در برابر وعده‌هایی که به شرکت کنندگان در نماز جماعت داده شده است، تهدیدهای سختی نیز از سوی اسلام متوجه کسانی است که از نماز جماعت اسلامی فاصله بگیرند از جمله در روایتی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: غیبت کردن از مسلمانان جایز نیست، مگر مسلمانانی که در خانه‌اش نماز بخواند و از جماعت ما روگردان باشد (حر عاملی، بی‌تا، 5، 394)؛ بنابراین حفظ اعتبار اجتماعی در گرو شرکت در نماز جماعت مسلمانان است و هر کس در نماز جماعت مسلمانان شرکت کند از این اعتبار و هویت اصلی برخوردار خواهد بود (رضوان طلب، 1380، 162). 

کسب شخصیت اجتماعی

اشخاصی که پیوسته به مسجد رفت‌وآمد دارند، با اهل ایمان و نمازگزاران و افراد منظّم و متعبد در معاشرت و رفت‌وآمد هستند، ایمان و تعهد عملی آنان در معرض دید دیگران قرار می‌گیرد و به یک معیار شخصیتی و اعتبار اجتماعی نیز دست می‌یابند و قهراً این جمعیت در داد و ستدهای اقتصادی، خانوادگی و سایر روابط اجتماعی آنان ملاک اعتبار و اطمینان قرار می‌گیرند (موسوی راد لاهیجی، 1391، 323).

آشنایی مسلمانان با یکدیگر

اگر در میان برنامه‌ها و اجتماعاتی که به‌منظور آشنا کردن افراد یک مجموعه با یکدیگر تفحص کنیم. برنامه نماز را سالم‌ترین عاطفی‌ترین، پربهاترین و کم‌خرج‌ترین آنها ارزیابی می‌کنیم. مسلمانان در قالب این برنامه دینی و عبادت دسته‌جمعی قادر خواهند بود یکدیگر را شناسایی کنند و به هنگام گرفتاری و نیاز یار هم باشند و درصورتی‌که در دادگاه و یا هرگونه قضاوت، قبول شهادت و استفساری نیاز به گواهی بود، هم مسجدی‌ها و هم جماعتی‌های خود را تأیید نمایند، نماز زمینه معارفه و شناسایی مثبت را فراهم می‌سازد (رضوان طلب، 1380، 160). 

رفع اختلاف طبقاتی در جامعه

استاد علامه «سید محمد حسین طباطبایی» حکیم و مفسّر بزرگ اسلامی، نوشته است، این اجتماعی که در اسلام مقرّر شده، بهترین وسیله برای رفع اختلافات طبقاتی است، زیرا مؤثرترین راه برای اینکه این اختلافات طبقاتی ریشه‌کن شود، از بین بردن بداندیشی‌ها و بدبینی‌ها نسبت به یکدیگر است و این خاصیت در پرستش دسته‌جمعی به وجه اَحسن موجود است؛ زیرا کسی که عبادت خداوند را با اخلاص انجام می‌دهد، جز با خدا با کس دیگری سر و کار ندارد، درهای رحمت پروردگار به روی همه باز است و خزانه بی‌پایان نعمت او تمام شدنی نیست و ساحت قرب او بدن مانع و مزاحم، همه را به خود می‌پذیرد و در نتیجه انس و الفت و مهر و محبّتی که بواسطه اجتماع، به هنگام عبادت در مردم پدید می‌آید، برای رفع کدورت و اختلافات بهترین وسیله است (موسوی راد لاهیجی، 1391، 329).

تقویت روح مساوات و برابری در جامعه

در حین انجام این عبادت هیچ‌گونه امتیازی بین افراد نمازگزار دیده نمی‌شود. در صف‌های جماعت فقیر و غنی، رئیس و مرئوس، سفید و سیاه، کوچک و بزرگ، شهری و روستایی، با سواد و بی‌سواد، معروف و گمنام و خلاصه هر قومی با هر ملیتی در کنار هم و در ردیف هم قرار می‌گیرند و همه به یک قبله و در زیر یک سقف، با هم به رکوع و سجود و قیام و قعود می‌پردازند. این عبادت هم هماهنگ و دسته‌جمعی در مرحله نخست دل‌ها و فکرها را به هم نزدیک می‌کند و پیوند برادری و دوستی را تحکیم می‌گرداند و باعث تقویت مساوات و برابری در جامعه می‌شود.

تقویت روحیه مساعدت و همکاری بین مؤمنان در جامعه

امام رضا علیه‌السلام فرمودند: در پرتو نماز جماعت، روح مساعدت و همکاری برای احیاء کارهای نیک و خدا پسندانه به وجود می‌آید و چنین روحیه‌ها و جماعتی سبب باز دارندگی از گناهان زیاد و نافرمانی خداوند را فراهم می‌کند (حر عاملی، بی‌تا، 5، 372). 

وحدت و یکپارچگی مسلمانان

اگر همه مسلمانان نمازهای یومیه خویش را در مساجد و محل کار و کسب خویش اقامه نمایند و بدین‌وسیله تشکل همبستگی خویش را در میان جوامع بشری پی‌ریزی کنند، چنان وحشتی بر دشمنان اسلام مستولی بشود که قدرت کوچک‌ترین دهن‌کجی را به اسلام و مسلمین نداشته باشند و هرگز آرزوی جنگ و مبارزه با مسلمانان را در دل نپرورانند (موسوی راد لاهیجی، 1391، 162).

مرز ایمان و صلاحیت

حضور در مسجد و اقامه نماز جماعت، یکی از آثار ایمان، تعبّد، تعهد و صلاحیت دینی افراد است و همین تقید عملی، مرز دینداری و روح اطاعت آنان را، از اشخاصی که به خصلت ایمان و اطاعت پایبند نیستند، تفکیک می‌کند. آری، یک راه اساسی شناسایی مرز ایمان و نفاق، شرکت در نمازهای جماعت است، بدین‌جهت می‌خوانیم: یک روز رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نماز صبح را خواند و بعد از آن روی خود را به‌طرف جمعیت برگردانید و از وضع یارانی که در نماز حضور نیافته بودند، با بردن نام آنان به پرس‌وجو پرداخت. آنگاه‌که اصحاب اعلام کردند، این افراد غایب‌اند و در نماز حضور ندارند، آن حضرت فرمود: اِنَّهُ لَیسَ مِنْ صَلاةٍ اَثْقَلُ عَلی المُنافِقینَ، مِنْ هذِهِ الصّلاة وَ صَلاةِ العِشاءِ الآخِرَةِ. این را بدانید که هیچ نمازی به اندازه این نماز جماعت صبح و نماز جماعت عشاء برای منافقین سنگین و دردناک نیست (صدوق، بی‌تا، 1، 264). 

 عرضه اسلام به جامعه

دعوت به یک اعتقاد و یک روش، گونه‌های مختلف دارد. امروزه با راه یافتن تکنیک‌ها و شیوه‌های جدید در تبلیغات، اثر ارائه نمونه در معرض دید عموم یا نصب ماکت و تصویر در جذب افراد، بر کسی پوشیده نیست. نماز ماکت اسلام و اعتقاد مجسم دینی است و عرضه آشکار آن و به فرمایش امام رضا علیه‌السلام حجت را برای بسیاری از افراد تمام می‌کند که نتوانند از اسلام و اعتقاد دینی اظهار بی‌اطلاعی کنند، زیرا به آنان گفته می‌شود شما مراسم بزرگ و عمومی دینی را در جامعه ملاحظه می‌کردید، چرا از پرسشی پیرامون چگونگی آن دریغ کردید؟!(رضوان طلب، 1380، 159). 

اجرا و پیاده کردن سنت‌های اسلامی

از جمله آثار و برکات برجسته اجتماعات سیاسی عبادی نماز جماعت در مساجد و مراکز دینی اجرا و پیاده کردن سنّت‌های اسلامی است که رهبران اسلام توصیه فراوان به آن نموده‌اند و از نظر روانی و اخلاقی و تربیتی فوق‌العاده مفید و مؤثر است. سنت سلام، معانقه و مصافحه که مسلمانان در هنگام برخورد با یکدیگر دارند، در رفع هرگونه کدورت و ایجاد محبّت و علاقه بین مؤمنین اثر به سزایی دارد (موسوی راد لاهیجی،1391، 164).

ایجاد رعب و وحشت در دل دشمنان

امروزه مانور نیرو و امکانات از جمله تاکتیک‌ها و برنامه‌های بودجه‌بری است که قدرت‌ها، برای نمایش موجودیت خود در برابر دیگران در موقعیت‌های مختلف آن را به انجام می‌رسانند. نماز جماعت مسلمانان، یک مانور نیرویی سالم و آرامی است که بدون صرف بودجه هر روزه انجام می‌گیرد و در هر کوچه، میدان و محله‌ای، صفوف متّحد نمازگزاران مانوری است که دشمن را از فکر صدمه زدن و طرح نقشه علیه مسلمانان منصرف می‌سازد.

آری نماز جماعت اعلام موجودیت و حضور در برابر کفار است. لذا وقتی خداوند تبارک‌وتعالی به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمان داد آئین خود را آشکار نماید، برپایی نماز جماعت که در آن پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و امیرالمؤمنین علیه‌السلام و جعفر بن ابیطالب شرکت داشتند جزء نخستین اقدامات آن بزرگوار بود (حر عاملی، بی‌تا، 5، 363).

کار ساز و مشکل‌گشا بودن

اجتماع مسلمین و مؤمنین در مساجد مشکل‌گشا است، زیرا که می‌توان مشکل اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی، درمانی و سیاسی مسلمانان را در این اجتماعات حل‌وفصل نمود و از امکانات مادّی، علمی، عملی، سیاسی و غیره مسلمانان در راه خدمت به اسلام و مسلمین بهره‌برداری کرد. مهم‌تر اینکه از وجود این اجتماعات در راه پیشبرد فرهنگ اسلامی، اخلاقی، سیاسی، نظامی، صناعی، طبّی و تبلیغی می‌توان بهره‌برداری نمود و از وجود متخصّصان علم اخلاق، حدیث، تربیت، تاریخ، جهان‌بینی و همین‌طور علوم طب و غیره، استفاده کامل برده و نتایج پر باری به نفع مسلمانان به دست آورده و استفاده کرد (موسوی راد لاهیجی،1391، 164).

به‌طور خلاصه می‌توان آثار نماز جماعت را در جدول زیر مشاهد کرد.

جمع‌بندی

فرهنگ و تعالی فرهنگی یکی از ضرورت‌های لازم برای جوامع اسلامی است. نیایش‌ها و عبادات و به‌طور خاص نماز و به‌طور اخص نماز جماعت نقش بسزایی در تعالی فرهنگی جامعه اسلامی دارند. همان‌طور که مشخص شد اثرات نماز جماعت به‌خصوص اثرات اجتماعی و فرهنگی آن مانند تقویت روح مساوات و برابری، وحدت و یکپارچگی مسلمانان، نظم اجتماعی و ...، مؤلفه‌های مؤثر در تعالی فرهنگی جامعه اسلامی هستند. اگرچه در غرب نیز روش‌ها و ابزارهایی برای تعالی فرهنگی و تعالی سازمانی مطرح کرده‌اند، ولی نقطه افتراق این نظریات با نظریه‌های اسلامی این است که نظریات غربی تعالی فرهنگی را دنیایی می‌بینند و به دنبال این هستند که با انگیزه‌های مادی فرهنگ مردم را تعالی بخشند، ولی در اسلام که نگاهش آخرت محور است تعالی فرهنگی را مختص به این دنیا نمی‌داند و راهکارها و مؤلفه‌هایی که برای تعالی فرهنگی در نظر می‌گیرد که هم باعث با فرهنگ شدن و تحقق حیات طیبه در دنیا و هم سعادت و رستگاری در آخرت می‌شود. در ادامه برخی از پیشنهادها جهت تحقق تعالی فرهنگی جامعه اسلامی با بهره‌گیری از آموزه‌های نماز جماعت ارائه می‌شود.

• تلاش برای گسترش و اقامه نمازهای جماعت در سراسر کشور؛
• انجام کار رسانه‌ای برای حضور هرچه بیشتر مردم در نمازهای جماعت؛
• بیان آثار فرهنگی نماز جماعت به مردم و تلاش برای تحقق هرچه بیشتر آثار فرهنگی نماز جماعت در سطح جامعه؛
• طراحی مدل‌سازی عملیاتی برای اجرایی کردن هریک از مؤلفه‌های نماز جماعت که در تعالی فرهنگی مؤثر هستند.

منابع

قرآن کریم

1. ابن‌بابویه، محمد بن علی (بی‌تا)؛ من لایحضره الفقیه (4 ج)؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
2. ابن بابویه، محمد بن علی (بی‌تا)؛ ثواب الاعمال و عقابل الاعمال؛ قم: انتشارات دار الشریف الرضی للنشر.
3. برقی، احمد بن محمد بن خالد (بی‌تا)؛ المحاسن؛ قم: انتشارات دارالکتب الاسلامیه.
4. بروجردی، حسین (بی‌تا)؛ جامع احادیث الشیعه؛ تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
5. بشیری، زهرا (1390)؛ نقش نیایش در رشد و تعالی فرهنگی از دیدگاه آیات وحی». همایش تعالی فرهنگی از دیدگاه قرآن و عترت. یزد: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی یزد.
6. تقوی، علی (1386)؛ اثر فرهنگ سازمانی بر فساد اداری»، ماهنامه تدبیر، شماره 181.
7. حر عاملی، محمد بن حسن (بی تا)؛ وسائل الشیعه؛ قم: موسسه آل البیت.
8. خمینی، روح الله (بی‌تا)؛ صحیفه‌ی امام (ج 15)؛ تهران: موسسه تنظیم نشر و حفظ آثار حضرت امام (ره). (نسخه الکترونیکی).
9. دیلمی، حسین (1392)؛ هزار و یک نکته درباره‌ی نماز؛ قم: انتشارات حرم، چاپ اول.
10. رضوان طلب، محمدرضا (1380)؛ پرستش آگاهانه؛ تهران: انتشارات ستاد اقامه نماز.
11. ستاری ساربانقلی، حسن (1390)؛ تدوین مدل تعالی فرهنگی با توجه به سنت و سیره و گفتار حضرت رسول اکرم (ص)». همایش تعالی فرهنگی از دیدگاه قرآن و عترت. یزد: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی یزد.
12. صادقی اردستانی، احمد (1389)؛ جلوه‌های نماز در قرآن و حدیث؛ انتشارات مطهر.
13. صادقی تبار، علی (1370)؛ نماز، پرواز به سوی بی نیازی؛ قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
14. کارگر شورکی، هدایت (1390)؛ استخراج مدلی برای تعالی فرهنگی در مدیریت سازمانی از قرآن کریم (سوره عصر)». همایش تعالی فرهنگی از دیدگاه قرآن و عترت. یزد: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی یزد.
15. متقی هندی (بی‌تا)؛ کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال؛ (نسخه الکترونیکی)
16. مجلسی، محمد باقر. (بی‌تا)؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی
17. محد ث نوری، میرزا حسین. (بی تا)؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ ج 15، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.
18. محمودی، جعفر (1379)؛ چیستی مدیریت اسلامی در بوته نقد»، مجله دانش مدیریت، شماره 51.
19. مهروش، فرهنگ (1389)؛ مروری بر گستره دعا پژوهی؛ انتشارات بصیرت. چاپ اول.
20. موسوی راد لاهیجی، سیدحسین (1391)؛ نماز از دیدگاه قرآن و حدیث؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی.
21. نرم افزار حدیث ولایت (بیانات مقام معظم رهبری)، قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری اسلامی نور.

پی‌نوشت‌ها

[1] پیام به اجلاس سراسری نماز 16/7/1370

[2] بیانات در خطبه‌های نماز عید سعید فطر،19/6/1389

[3]. Descriptive-analytical method

[4]. Documentary Research