مریم ذهابی[1]
هادی ذهابی[2]
چکیده
هدف این پژوهش «احیای فرهنگ صله‌رحم، بهبود روابط همسایگی و فرهنگ آپارتمان‌نشینی» است. موضوع سبک زندگی اسلامی همواره مورد توجه دین مبین اسلام، پیامبر اکرم و پیشوایان دین بوده و همواره مردم را به داشتن زندگی سالم و روشمند دعوت کردهاند. در این راستا مقام معظم رهبری نیز در سفرشان به خراسان شمالی در قالب پرسش‌هایی درباره «سبک زندگی» به موضوع آپارتمان‌نشینی اشاره کردند و خواستار بررسی و ارائه‌ی راهکارهایی اصولی و بنیادی، مبتنی بر اندیشه‌های دینی شدند. حال نوبت مسئولین جامعه و خانواده‌های ایرانی است که با توجه به کمرنگ‌شدن مسائلی، مانند صله‌رحم و روابط با همسایه‌ها در زندگی آپارتمان‌نشینی، کمر همت ببندند و برای تحقق سبک زندگی اسلامی تلاش کنند. در این تحقیق برای جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است. در این نوشتار سعی شده، بعد از تبیین مقدمه‌ای کوتاه، مفاهیم کلیدی معرفی گردد. سپس پنجره‌اى به روى آيات و روايات گشوده و شیوه‌های صله‌رحم و آثار و آداب آن را از زلال متون دينى بررسى می‌كنيم و به پیامدهاى منفى و مثبت صله و قطع رحم نظر مى‌افكنيم. آنگاه به بررسى فرهنگ همسایه‌داری در اسلام و همچنین تقسیم همسایه از لحاظ حقوق مى‌پردازيم و مقاله را با پيشنهادهايى به پايان می‌رسانیم.
واژگان کلیدی: سبک زندگی، فرهنگ آپارتمان‌نشینی، صله‌رحم.
مقدمه
صله‌رحم، در قرآن و احاديث معتبر اسلامى از وظايف هر انسان پرهیزگاری دانسته شده است و فردی كه اين وظيفه الهى را انجام ندهد، از بازخواست الهى ايمن نخواهد بود. در قرآن‌مجيد آمده است: ان الله يامر بالعدل والاحسان و ايتاء ذى القربى (نحل: 90) خداوند به دادگرى، نيكوكارى و بخشش به خويشاوندان فرمان می‌دهد. بی‌شك، همه اعمال نيك يا بد انسان، آثاری دارد و او سرانجام، نتيجه آنها را خواهد ديد. گاهى خداوند، پاداش و عقاب برخی اعمال را در دنيا به انسان نمی‌دهد و در سراى آخرت به اين اعمال رسيدگى میشود، اما پاداش و نتيجه برخى اعمال بسيار مهم در دنيا نصيب وى میشود تا طعم برخى اعمال خوب و بد خود را پيش از قيامت بچشد و نيز مايه عبرت انسان‌هاى ديگر شود. ازجمله اين اعمال، صله‌رحم يا قطع رحم است كه آثار نيك يا بد آن در طول عمر متوجه انسان میشود.
امام باقر علیه السلام میفرمايد: «سه خصلت است كه صاحب آن، نتيجه آنها را پيش از مرگش میبيند: ستم به ديگران؛ قطع رحم و سوگند دروغ» (مجلسی، 1391، 78: 104). جابر از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده‌اند: «به حاضر و غایب امتم و به کسانی‌که در پشت مردان و رحم زنان هستند (آنهایی که هنوز به دنیا نیامده‌اند) تا روز قیامت سفارش میکنم که صله‌رحم را به‌جا آورند، اگرچه راه‌شان به‌سوی همدیگر یکسال فاصله داشته باشد؛ زیرا صله‌رحم از دین است» (کلینی، 1369، 2: 151).
از مهم‌ترين آثار دنيايى صله‌رحم، به‌طول عمر و گشايش در روزى می‌توان اشاره كرد. امام سجاد علیه السلام فرمود: «هر كس دوست دارد، خدا عمرش را طولانی و روزیاش را افزایش دهد، باید صله‌رحم كند» (کلینی، 1389، 3: 156). با وجود سفارش و اصرار فراوان آموزه‌هاى دينى در اين‌باره، امروزه به اين سنت حسنه و ديرپاى اسلامى كمتر توجه مى‌شود. بنابراين، برای تقويت و تثبيت آن نيازمند حركت فرهنگى و تبليغى هستيم. در این راستا توجه خاص مقام معظم رهبری به موضوع سبک زندگی بسیار جالب و به‌جا است. ایشان در سفرشان به خراسان‌شمالی در قالب پرسش‌هایی درباره‌ی «سبک زندگی» به موضوع آپارتمان‌نشینی اشاره کردند و به‌شکل حساس و دقیق، آسیب‌های سبک زندگی مردم را بررسی کرده و در قالب پرسش با اندیشمندان در میان گذاشتند و این نشان از باریک‌بینی و دقت ایشان دارد (آرامی، 1391: 115).
از آنجایی‌که زندگی آپارتمانی به از شاخصه‌های زندگی امروزی تبدیل شده است و بر اساس آمار، ۷۰ درصد جمعیت کشورمان در آپارتمان زندگی می‌کنند. در سبک زندگی آپارتمان‌نشینی موضوع‌هایی مانند صله‌رحم و روابط با همسایه‌ها یا به قول قدیمی‌ها همسایه‌داری کمرنگ می‌شوند که در فرهنگ ما دارای ارزش و اهمیت بودند و مردم دیگر، همانند گذشته به خانه‌های یکدیگر سر نمی‌زنند. بنابراین آوازه‌هاي منفي از آپارتمان‌نشيني در اذهان عمومي در حال شکل گرفتن است. اصلاح‌نکردن و استمرار اين فرهنگ غلط مي‌تواند فرهنگي تازه بيافريند، ايجاد چنین فرهنگي مي‌تواند باري تازه بر دوش مشکلات فراروي شهر باشد. پس ترويج فرهنگ صحيح آپارتمان‌نشيني و بهبود روابط همسایگان از طریق احیای فرهنگ صله‌رحم، هم ضروری است و هم نياز. در این راستا این پرسش مطرح است که برای تحقق سبک زندگی اسلامی و بهبود روابط صله‌رحم با همسایگان در زندگی آپارتمان‌نشینی چه باید کرد؟ شاید پاسخ به این پرسش کار دشواری باشد، اما سعی می‌کنیم با بهره‌گيرى از متون و آموزه‌هاى دينی و روش تحقیق کتابخانه‌ای به این موضوع مهم بپردازیم و به بخشی از آن پاسخ دهیم.
اهمیت و ضرورت روابط همسایگی در الگوی زندگی اسلامی
انسان موجودی اجتماعی است که برای غلبه بر انبوه مشکل‌ها و معضل‌ها پیرامونش باید به زندگی اجتماعی روی بیاورد و درک این ضرورت بزرگ، پایه و اساس اجتماعی‌زیستن آدمی است. همچنین به‌تدریج انسان دریافت که لازمه زندگی اجتماعی، قوانین و مقرراتی است که رعایت آنها متضمن آسایش و آرامش افزون‌تر او و اطرافیانش است و نبود پایبندی به آن موجبات بی‌نظمی و هرج‌و‌مرج را فراهم میکند. بنابراین زندگی اجتماعی نیازمند پذیرش ضرورت‌هایی است. ارتباط با همسایگان و چگونگی معاشرت با آنها از اموری است که مورد توجه جدی اسلام است.
از یک‌سو نیازهای انسانی از نظر مادی و روحی بیشتر از آن است که در شکل کوچک خانواده بتوان به همه آنها پاسخ گفت. نیاز به دیگری در طبیعت انسانی است. هرچند که جوامع نخستین، خونی بوده و فرزندان با تشکیل طائفه، عشیره، قبیله و قوم در کنار هم می‌زیستند، اما بعدها جوامع از این حالت بیرون آمدند و شکل پیچیده‌تری به‌خود گرفتند. از همان آغاز، همسایگی میان دو یا چند خانواده برای تامین نیازها شکل گرفت و پس از خانواده، نخستین جامعه همسایگان بودند که نیازمند تعیین قوانین و مقررات و آداب شدند. پس می‌توان گفت که حقوق همسایگی پیشینه‌ای بس دیرینه دارد و پس از خانواده، نخستین قوانین و آداب برای ساماندهی روابط همسایگی تعیین شد.
از دیگر سوی نیز پیچیدگى روزافزون مناسبات اجتماعى، تنوع ارتباطات فردى و گستره شبکه‌های اطلاع‌رسانى درون‌خانوادگى و برون‌خانوادگى، ضرورت بازنگرى به اهمیت و روش‌هاى اثرگذار برقرارى و استمرار رابطه مفید و متقابل خانواده‌ها با همسایه‌ها را مضاعف میکند. بدون تردید از عوامل اثرگذار در فرایند یادگیرى‌هاى اجتماعى و اثرپذیرى اخلاقى و رفتارى کودکان، نوجوانان و بزرگسالان «همسایه‌ها» هستند. «همسایه‌ها» مى‌توانند به‌طور مستقیم و نا‌مستقیم با ارائه الگوهاى رفتارى خاص، نقش چشمگیری در شکل‌گیرى باورها، کنش‌ها، واکنش‌ها و منش‌هاى همدیگر داشته باشند (آرامی، 1391: 129).
در آیین مبین اسلام درباره لزوم حفظ حرمت همسایه و اخلاق حسنه اصرار و سفارش‌های فراوانی شده است که مدنظر قراردادن این موارد می‌تواند، نقش ارزنده‌ای در بهبود ارتباط میان همسایگان و اصلاح جامعه داشته باشد. ترویج فرهنگ احترام به همسایه و رعایت حقوق شهروندی از مفاهیمی است که در کاهش مشکلات موجود از جهات مختلفی می‌تواند نقش ایفا کند. اسلام بر آن است تا محیط زندگی انسانی را به‌شکلی در آورد که هر شخصی بتواند استعدادها و توانمندی‌های خویش را بروز دهد و به فضایل کامل دست یابد و دنیا و آخرت خویش را آبادان کرده و خوشبختی را دریابد. از این‌رو، بر همدلی و همکاری در چارچوب اعتقادها و باورها پافشاری دارد؛ چراکه بینش‌ها و نگرش‌های یکسان کمک میکند تا همکاری‌ها شکل دیگر و معنای متفاوت بیاید. در حقیقت محیطی که همسایگان برای یکدیگر فراهم می‌آورند اثر شگرفی در سعادت دنیوی و اخروی انسان دارد.
فرهنگ آپارتمان‌نشینی
درواقع فرهنگ همسايه‌داري يا آپارتمان‌نشيني همان هنجارها، ارزش‌ها و يا امور مادي است كه براي افراد همسايه معقول و ارزشمند است و افكار و احساسات و رفتار آنها را شكل داده و يا به‌نوعي تحت‌تأثير قرار مي‌دهد. اين هنجارها همگي در ارتباط با برخورد با همسايگان است كه البته گاهي ممكن است هنجارها و ارزش‌هاي افراد، معقول و مطابق با شرع نباشند. به‌طور كلي از آنجایي كه ما مسلمان هستيم و اسلام دين كاملي است و در تمام زمينه‌هاي فردي و اجتماعي براي انسان‌ها دستوراتي دارد، بنابراین هنجارها و ارزش‌هاي مورد قبول ما بر طبق دستورات اسلام خواهد بود كه خود مطابق عقل نيز است. البته ما نمي‌توانيم ادعا كنيم كه تمام اين دستورات در رفتار ما تعيین پيدا كرده است؛ زيرا واقعيت چيز ديگري را بيان مي‌كند، اما در هرحال دستورات اسلام در اين زمينه مورد پذیرش عموم بوده و حتي مطابق قانون و در برخي موارد با كساني برخورد خواهد شد كه رفتاري ضد آن داشته باشند.
شيوه‌هاي صله‌رحم
صله‌رحم از دو واژه «صله» و «رحم» تشکیل شده است. معنای لغوی صله از ماده «وصل» به معنای پیوستن بوده و پیوندکردن دو چیز را می‌گویند (دهخدا، 1373: 10519). معنای لغوی رحم، «زهدان» به معنی جای کودک در شکم مادر را گویند (دهخدا، 1373: 20572). واژه رحم در صله‌رحم، استعاره برای قرابت و خویشاوندی است؛ چراکه آنها از یک رحم متولد شده‌اند و مراد از رحم یعنی نسبت شناخته شده بین آندو وجود داشته باشد، هرچند نسبت دوری با هم داشته باشند (نمازی، 1392: 112). معنای اصطلاحی صله‌رحم، اتحاد خویشاوندان و دیدار خویشاوندان است (دهخدا، 1373: 10519).
با استفاده از آيات قرآن و روايات ائمه‌ي معصوم علیهم السلام شيوه‌هاي صله‌رحم را به چهار دسته مي‌توان تقسيم كرد:
الف. صله‌رحم زباني: كارهايي همچون سلام كردن و رد سلام و فرستادن سلام (از طريق واسطه) جزو صله‌رحم زباني به‌شمار مي‌آيد. خداوند در قرآن‌كريم مي‌فرمايد: و إذا حييتم بتحيةٍ فحيوا بأحسن منها أو ردوها...؛ (نساء /86) چون به شما درود گفته شد، شما بهتر از آن درود گوييد يا همان را در پاسخ برگردانيد... دعا كردن در حق خويشان، به نيكي ياد كردن از آنان و دوري از غيبت، تهمت، بدگويي و خبرچيني درباره‌ي آنان نيز از مصاديق صله‌رحم زباني به‌شمار مي‌رود.
ب. صله‌رحم عملي: ديد و بازديد، گفت‌وگوي حضوري با خويشاوندان، رفتن به خانه‌ي آنها و دعوت از آنها، نوشتن نامه براي بستگان در سفر، مسافرت براي ديدار با خويشان، گشاده‌رويي و مصافحه در برخورد با آنها، قهر نكردن و پيشي گرفتن در برقراري دوستي دوباره با آنها هنگام قهر و كدورت، عيادت از بيمار، شركت در تشييع جنازه و مجالس بزرگداشت درگذشتگان، پذيرفتن دعوت، اصلاح مفاسد و دفع ستم از بستگان، برآوردن حاجت آنها پيش از بيان كردن و شريك بودن در شادي و غم آنها را مي‌توان از موارد صله‌رحم عملي دانست. رسيدن به نشاط خاطر و بهره‌مندي از تجربه‌هاي يكديگر نيز از مزاياي ديدار حضوري است. امام هادي علیه السلام در اين‌باره مي‌فرمايد: «ديدار برادران سبب انبساط خاطر و باروري انديشه است، هرچند كوتاه و اندك باشد» (محمدی، 1386، 4: 298).
اين ديدارها پيوند خويشاوندان را مستحكم مي‌كند، چنانكه پيامبراكرم صلی الله علیه و آله مي‌فرمايد: الزيارة تنبت المودة (قمی، 1386، 1: 567). ديدار، محبت و دوستي را زياد مي‌كند. در حديث قدسي آمده است: أيما مسلمٍ زار مسلماً فليس إياه زار إياي زار و ثوابه علي الجنة (کلینی، 1389، 3: 176). هر مسلماني كه به ديدار مسلماني برود، درواقع مرا زيارت كرده است و پاداش او بر عهده‌ي من، بهشت است.
ج. صله‌رحم قلبي: آرزوي قلبي براي سعادتمندي خويشان در دنيا و آخرت، دعا براي دفع بلاهاي دنيوي و اخروي، آرزوي تداوم نعمت‌هاي موجود، محبت‌ورزي به آنان و به ياد يكديگر بودن از موارد صله‌رحم قلبي است (همان: 180).
د. صله‌رحم مالي: كمك مالي بلاعوض براي رفع مشكلات خويشان، دادن هديه به خويشان در مناسبت‌هاي خاص، هزينه كردن مال خويش براي رفع كدورت‌ها و اختلاف‌های ايشان، مواسات با آنها در مال، حفظ اموال خويشان و وارد نكردن خسارت‌هاي مالي به آنها و پرداخت صدقه‌هاي مالي به نيابت از آنها از نمونه‌هاي صله‌رحم مالي به‌شمار مي‌آيد. (همان: 184).
آثار صله‌رحم
افتخارات بزرگ برای انسان این است که شهید از دنیا برود و هرکس در طول زندگانی خویش یک‌بار می‌تواند شهید شود و حال آن که ثواب شخصی که صله‌رحم را به‌جا می‌آورد علاوه بر اجر صد شهید، ثواب‌های دیگری نیز شامل حال او میشود. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله میفرمایند: «هرکس به‌سوی خویشاوندانش با جان و مالش قدم بردارد تا صله‌رحم را به‌جا آورد، خداوند عزوجل به‌وی اجر صد شهید عطا میکند و برای هر قدمی که بر می‌دارد خداوند چهل‌هزار حسنه مینویسد و چهل هزار گناه از وی پاک میکند و چهل هزار درجه بالا می‌برد و گویا خداوند را در حال صبر، صد سال عبادت کرده که عبادتش پذیرفته شده است» (مجلسی، 1391، 78: 89).
زیادشدن عمر انسان: از فواید دنیوی صله‌رحم این است که خداوند به‌دلیل این‌کار، عمر انسان را زیاد میکند و دچار مرگ ناگهانی نمی‌شود. از محمد عبیدالله روایت شده که حضرت رضا علیه السلام میفرمایند: «مردی از عمرش سه سال مانده بود. وی صله‌رحم میکند و خداوند آن را به سی‌سال تبدیل میکند که خداوند هرچه خواهد میکند» (مجلسی، 1391، 78: 150).
دفع بلا و زیادشدن دارایی: اگر بخواهیم از بلاهای فردی و اجتماعی در امان باشیم و در تیررس انواع بلاها قرار نگیریم، از بهترین راه‌ها همان صله‌رحم است. حضرت امام باقر علیه السلام میفرمایند: «صله‌رحم اعمال را پاک، اموال را بسیار، بلاها را بر طرف میکند و حساب را آسان کرده و اجل را عقب می‌اندازد» (همان: 150). حضرت سجاد علیه السلام نیز فرموده اند: «هركس دوست دارد، خدا عمرش را طولانی و روزیاش را افزایش دهد، باید صله‌رحم كند» (کلینی، 1369، 1: 156).
نیکویی اخلاق و پاکی جان: صله‌رحم باعث از بین رفتن کینه‌ها میشود. هنگامی که از نزدیک همدیگر را می‌بینیم و حس می‌کنیم و با هم رابطه برقرار می‌کنیم، این ارتباط، رفتارمان را نیکو جلوه می‌دهد. همچنین در سخن گفتن‌ها است که گره‌های سوظن و کینه باز میشود و جایش راصفا و صمیمیت پر میکند. حضرت امام صادق علیه السلام میفرمایند: «صله‌رحم اخلاق را نیکو، دست را بخشنده، جان را پاکیزه، روزی را افزون کرده و اجل را عقب می‌اندازد» (مجلسی، 1391، 78: 151).
مرگ نیکو و راحتی حساب: اگر انسان بخواهد با نیکویی و خوبی از دنیا برود از راه‌هایش صله‌رحم است؛ چراکه صله‌رحم انسان را از انواع بد مردن و دچار شدن به انواع بیماری‌های خطرناک و مرگ ناگهانی نجات می‌دهد و باعث میشود تا انسان در آخرت هم حسابش راحت باشد. امام صادق علیه السلام میفرمایند: «صله‌رحم، حساب‌رسی را در قیامت آسان میکند و انسان را از بد مردن بازمی‌دارد» (مجلسی، 1391، 78: 104). امام صادق علیه السلام فرمود: «صله‌رحم و خوشرفتاری با همسایه شهرها را آباد میكند» (کلینی، 1389، 3: 667).
آداب صله‌رحم
سلام دادن: اولین و مهم‌ترین آداب دید و بازدید، سلام دادن است؛ چراکه سلام از نام‌های خداوند متعال است و با سلام کردن رحمت الهی نازل میشود. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله میفرمایند: «هرگاه به هم برخوردید با سلام کردن و دست دادن دیدار کنید و چون جدا شدید، با آمرزشخواهی از هم جدا شوید» (کلینی، 1369، 2: 538).
دست دادن: دین مقدس اسلام سفارش کرده است، هنگامی‌که همدیگر راملاقات می‌کنید دست بدهید؛ زیرا تاریکی کینه را از بین می‌برد و باعث آمرزش گناهان میشود. حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله میفرمایند: «با یکدیگر دست دهید؛ زیرا دست دادن کینه و کدورت را از بین می‌برد» (مجلسی، 1391، 78: 160). بیان‌کردنی است که دست دادن با کسانی‌که محرم هستند سفارش شده و در دید و بازدیدها و مهمانی‌ها با کسانی‌که نامحرم هستند نباید دست داد، هرچند که از خویشاوندان باشند. چراکه مورد نهی شارع مقدس قرارگرفته است.
معانقه: معانقه غیر از روبوسی است و شارع مقدس ما را به این موضوع سفارش کرده است. امام باقر علیه السلام میفرمایند: «هر پرهیزگاری برای دیدن برادر خود برود خداوند برای هرگامی که برمی‌دارد ثوابی مینویسد و گناهی از او پاک میشود و درجه‌ای بالا برده میشود و چون در خانه‌اش را بکوبد، درهای آسمان به رویش گشوده گردد و چون با هم دست دهند و معانقه کنند (یکدیگر را در آغوش بگیرند) خدا رویش را به آنها کند» (کلینی، 1369، 2: 184).پیامدهای قطع رابطه
رسول اکرم صلی الله علیه و آله میفرمایند: «ملعون است، ملعون است فردی که قطع رحم کند» امام صادق علیه السلام از جدش امام سجاد علیه السلام نقل میكند كه فرمود: «به‌خدا پناه میبریم از گناها‌‌‌‌نی كه مایه تسریع نابودی است، مرگها را نزدیك و شهرها را از ساكنین خالی میکند و آن گناهان، قطع رحم، آزردن پدر و مادر و ترك احسان و نیكی به آنان است» (کلینی، 1389، 3: 448).
خشم خداوند: فردی محضر پیامبراکرم صلی الله علیه و آله آمد و پرسید: مبغوض‌ترین عمل‌ها نزد خداوند کدام است؟ حضرت فرمود: «مشرک بودن به خداوند». آن مرد پرسید: بعد از آن کدام عمل است؟ حضرت جواب دادند: «فردی که با خویشاوندن خویش قطع رابطه کند ...» (نمازی، 1392 : 108). این روایت هشدار بزرگی است برای کسانی‌که با خویشاوندانشان قطع رابطه کردهاند.
احساس نکردن بوی بهشت: هرکس قطع رحم کند علاوه بر آنکه داخل بهشت نمی‌شود، حتی بویش را نیز احساس نمی‌کند و این از بزرگ‌ترین خطرها است که انسان را تهدید میکند. امام صادق علیه السلام میفرمایند: «خداوند بهشت را آفرید، آنگاه آن را پاکیزه کرد و بویش را معطر کرد و همانا بوی بهشت از فاصله دو هزار سال به مشام می‌رسد و کسی‌که عاق والدین و قاطع رحم باشد، بوی بهشت را احساس نمی‌کند» (همان: 108).
فرهنگ همسايه داري در اسلام
در قرآن‌کریم آیاتی مربوط به همسایه و همسایگى وارد شده است. خداوند متعال در آیهاى به‌گونه‌ی آشکار، پرهیزگاران و مسلمانان را به رعایت همسایگان دعوت مىکند و مىفرماید: «و خدا را بپرستید و چیزى را با او شریک نگردانید و به پدر و مادر احسان کنید و درباره‌ی خویشان، یتیمان، مستمندان و همسایه‌ی خویش (و قوم)، همسایه‌ی بیگانه، همنشین، در راه مانده و بردگان خود نیکى کنید» (نساء /36). در این آیه دیده مى‌شود که خداوند نیکى با همسایه را، خواه فامیل باشد و یا بیگانه، سفارش کرده و نیکى به همسایه را در ردیف نیکى به پدر و مادر، یتیمان و... قرار داده است. در ديدگاه اسلامي جامعه و روابط انساني رنگ الهي به‌خود مي‌گيرد و همه چيز در جهت نيل به هدف غايي آفرينش است. همان هدفي كه كمال مطلوب او است. از این‌رو، جامعه براي انسان، همانند صحنه آزمايشي است كه او مي‌تواند در اين صحنه با ايجاد روابط صحيح و انساني به همنوعان خود صفات نيكويي را كه مورد توجه و رضايت حق تعالي است در خود پرورش دهد و از ديگر سوي صفات ناپسند و رذايل اخلاقي را كه موجب سقوط و انحطاط وجود ارزشمند او است از وجود خويش پاك كند. آداب همنشیني با ديگران را مي‌توان در دو مرحله انديشه و عمل خلاصه كرد:
الف. مرحله انديشه: از ديدگاه اسلام روابط اجتماعي انسان‌ها در مرحله انديشه بر اصول خيرخواهي، محبت و مودت، حسن ظن و مانند آن مبتني است، يعني مسلمان بايد صفحه انديشه خود را نسبت به سايرين نيكو کند. انديشه خيرخواهي نصيحت‌دوستي و سعادت آنها را در سر داشته و از نقشه‌كشي و توطئه‌چيني بر ضرر آنان بپرهيزد. امير مؤمنان علیه السلام مي‌فرمايند: «ان الله سبحانه يحب ان تكون نيت الانسان للناس جميله» خداي سبحان دوست دارد كه نيت انسان درباره هم‌نوعانش نيكو باشد.
ب. مرحله عمل:
اسلام در مرحله عمل براي تنظيم روابط اجتماعي انسان‌ها آداب و وظايفي قرار داده و پايه آن را براي‌مان به‌خدا و تقويت روح فضيلت و انسانيت بنا نهاده است. تعاليم اسلام در اين زمينه به‌قدري دقيق و هماهنگ با فطرت انسان است كه اگر به آن عمل شود و معاشرت‌ها رنگ انساني الهي به‌خود گيرد، سيماي زندگي عوض مي‌شود، بسياري مايلند در ارتباط با همنوعان خويش زندگي موفقي داشته باشند، اما به جهت ناآگاهي از چگونگي آداب معاشرت و نيز رعايت نکردن اين آداب، توانايي برقراري روابط مناسب و اسلامي را از دست مي‌دهند و به ناچار منزوي مي‌شوند. بنابراين شناخت اين آداب در مرحله عمل و توانايي ايجاد ارتباط مناسب با قشرهاي مختلف جامعه براساس بينش مكتبي از اهميت بسياري برخوردار است. خطوط كلي آداب معاشرت در مرحله عمل اين است كه انسان رفتار خود را با ديگران نيكو کند، انصاف را رعايت كرده، آنچه براي خود مي‌پسندد، براي ديگران نيز بپسندد و آنچه براي خود دوست نمي‌دارد براي ديگران نيز نپسندد با آنان مدارا كند، به امور آنان اهتمام ورزد به نفع آنها حركت، از تك روي بپرهيزد با آنها همكاري داشته باشد و ... .
اميرمومنان علي علیه السلام در وصيت خود به امام حسن علیه السلام به بخشي از اين خطوط كلي اشاره كرده مي‌فرمايد: «خويشتن را ميان خود و ديگران ميزان قرار ده، آنچه را براي خود مي‌خواهي براي ديگران بخواه و آنچه را براي خود خوش نمي‌داري براي ديگران نيز خوش ندار. به‌كسي ستم نكن، چنانكه دوست نداري به تو ستم شود و نيكي كن همانگونه كه دوست داري به تو نيكی شود». امام صادق علیه السلام در ترسيم آن خطوط كلي مي‌فرمايد: «با مردم بياميزيد و در اجتماعشان شركت كنيد و آنها را در كارها ياري کنيد، منزوي نشويد و از جامعه كناره نگيريد و با آنان چنان سخن بگوييد كه خدا فرموده است: با مردم به‌خوبي سخن بگوييد».
بررسى همسایهدارى در احادیث
در اسلام سفارش و اصرار فراوانى بر این مفهوم شده است. امام صادق علیه السلام فرمودند: «بر شما باد به رفتار نیکو با همسایه» پس به‌درستى که خداى بلند مرتبه بدان دستور داده است. در این‌باره نوشتهاند، شبى امام حسن مجتبى علیه السلام از صداى مناجات نیمه شب مادر بیدار شد و به اتاق مناجات او رفت و به تماشای نیایش و نیاز او به درگاه خداوند نشست. اندکى گذشت اما نماز و نیایش مادر ادامه داشت. او پس از هر نماز، پرهیزگاری را که در همسایگى آنان مىزیستند، یک‌‌به‌یک نام مىبرد و دعا مىکرد. رفته‌رفته سحرگاه نزدیک مىشد، اما او همچنان مشغول دعا و نماز بود و براى همه‌ی آنان که مىشناخت دعا مىکرد. پس از نماز صبح برخاست و نزد مادرش فاطمه (س) رفت و پرسید: «مادر‌جان! شما براى همه‌ی پرهیزگاران و همسایگان دعا کردید، چرا برای خودمان دعایى نکردید؟» فاطمه 3 در چهره‌ی فرزندش حسن علیه السلام نگریست و فرمود: «فرزندم، اول همسایه بعد خانه».
از مزایای ارتباط و دوستی با همسایه، ایجاد امنیت و آرامش برای مسلمانان در یک شهر توسط خود مردم است. در روایات داریم که 40 خانه پهلویی، 40 خانه عقبی و 40 خانه جلویی به‌عنوان همسایه محسوب می‌شوند. چنانچه از حضرت رسول صلی الله علیه و آله روایت داریم که فرمودند: «اگر ستم نبود می‌گفتم همسایه از همسایه ارث می‌برد» اسلام براي همسايه حرمت زيادي قائل است تا جايي‌كه پيامبر اسلام صلی الله علیه و آله در جايي مي‌فرمايند: «حرمت همسايه آدمي مثل نفس او است كه بايد به او ضرر نرساند» و در ديگر جاي مي‌فرمايند: «حرمت الجار علي الانسان كحرمت امه» احترام همسايه، مانند احترام مادر بر انسان لازم است. بنابراین بايد توجه داشته باشيم كه با حفظ حقوق همسايه، حرمت او را پاس بداريم.
تقسيم همسايه از لحاظ حقوق
همسايگي مقتضي حقوقي است، بالاتر از حقوق برادري. در اسلام همسايه تمام حقوقي را كه هر مسلمان دارد با اضافاتي دارا است. از پيامبر صلی الله علیه و آله روايت شده كه همسايگان بر سه دسته‌اند:
- همسايه‌اي كه يك حق دارد؛ 2. همسايه‌اي كه دو حق دارد؛ 3. همسايه‌اي كه سه حق دارد.
همسايه‌اي كه سه حق دارد، همسايه مسلماني است كه فاميل هم باشد. او يك حق همسايگي دارد يك حق مسلماني و يك حق خويشاوندي. همسايه‌اي كه دو حق دارد همسايه‌اي است كه فقط مسلمان باشد. او يك حق همسايگي دارد و يك حق مسلماني. همسايه‌اي كه يك حق دارد همسايه مشرك است. امام سجاد علیه السلام در رساله حقوق، حق همسايه را بر ده قسم مي‌شمارند:
«اما حق جارك فحفظه غائبا و اكرامه شاهدا و نصرته اذا كان مظلوما و لاتتبع له عوره فان علمت عليه سوء سترته عليه و ان علمت انه يقبل نصيحتك نصحته فيما بينك و بينه و لاتسلمه عند شدائده و تقبل عثراته و تغفر ذنبه و تعاشره معاشره كريمه؛ اما همسايه را بر تو ده حق است: در غيابش حقش را مراعات كني، در حضورش اكرامش نمايي، اگر مورد ظلم قرار گرفت ياريش دهي، در اسرار او تجسس نكني، زشتي‌هايش را پرده پوشي، اگر یقین داشتی پذيرش نصيحت دارد او را در پنهان نصيحت كني در اموري كه به تو مربوط مي‌شود، در گرفتاري‌ها او را به‌حال خود رها نكني، لغزش‌هايش را نديده بگيري، گناهانش را ببخشي، با او محترمانه معاشرت كني».
خلاصه حق همسايه اين است كه به او سلام كني، با او صحبت طولاني نكني، زياد از حالش پرسش نكني، در مرض عيادتش كني، در مصيبت تسليتش دهي، در عزا با او شريك باشي، در شادي تبريكش گويي، شادی‌ات را در شادي او اظهار كني، از لغزش‌هايش چشم بپوشي، از بام به امور پنهانش نگاه نكني، اگر خواست شاخه‌اي بر ديوار بگذارد بر او سخت نگيري، درباره آب ناودان و خاكروبه ريختن در پشت ديوارش بر او سخت نگيري، راهش را تنگ نكني، دقت نكني كه چه چيز به خانه مي‌برد، آنچه از عوراتش منكشف مي‌شود بر او بپوشاني، هنگامي‌كه مصيبتي به او مي‌رسد و زمين مي‌خورد، زير بغلش را بگيري و او را بلند كني، در غيبتش از مواظبت خانه‌اش غافل نشوي، پنهاني به سخنانش گوش ندهي، از حرمتش چشم بپوشي، به خادمه او نظر نكني، به فرزندش مهرباني كني و او را در امر دين و دنيايش ارشاد كني.
امام سجاد علیه السلام در دعايي براي دوستان و همسايگانشان به تعدادي از حقوق همسايگان نسبت به يكديگر اشاره مي‌كنند: «بار خدايا بر محمد و آلش درود فرست و مرا در رابطه با رعايت حق همسايگان و دوستانم كه به حق ما معرفت دارند و با دشمنان ما در ستيزند به بهترين شکل ياري فرما و ايشان را براي بپا داشتن سنت خود و به‌كار گرفتن آداب نيكويت در ارفاق به ضعيفان و برآوردن حاجت آنان و عيادت بيماران و هدايت راه‌جويان و خيرخواهي نسبت به مشورت‌كنندگان و ديدار کردن از مسافران برگشته به وطن، پنهان داشتن راز مردم، پوشاندن عيوب خلق خدا، ياري دادن به ستمديدگان، حين مواسات در مايحتاج زندگي با آنان، دريغ نورزيدن از پيشكش و بخشش فراوان و عطاكردن پيش از در خواست موفق فرما. بارخدايا مرا توفيق ده كه بدكاران را به احسان پاداش دهم و از ستمكارشان با گذشت و بخشش صرف‌نظر كنم و نسبت به همه آنها نيك‌گمان باشم و با همه آنان به نيكي رفتار كنم و چشم از خطاي آنان عفيفانه بپوشم و از باب فروتني با ايشان نرم باشم و بر بلا‌ديدگان آنان به آیين رحمت رقت آورم و در نبودشان دوستي و محبت خود را بر آنان ظاهر کنم و از سر اخلاص دلبسته دوام نعمت آنان باشم و هرچه را براي خويشان خود لازم مي‌دانم در حق آنان لازم بدانم و آنچه را براي مخصوصان خود رعايت مي‌كنم براي آنان نيز رعايت کنم. خداوندا بر محمد و آل او درود فرست و مرا نيز از طرف آنان رفتاري بدين صورت نصيب فرما و سهمي كامل‌تر از آنچه از خوبي‌ها نزد آنان است براي من قرار ده و بصيرت آنان را در حق من و معرفت‌شان را به فضل من زياد كن تا به‌وسيله من، اهل سعادت شوند و من نيز به سبب آنان نيكبخت گردم. خداوندا دعايم را مستجاب گردان».
اجازه به هنگام ورود
ازجمله حقوقي كه همسايگان بر عهده يكديگر دارند اجازه گرفتن به هنگام ورود به منزل يكديگر است. «ياايها الذين امنوا لاتدخلوا بيوتا غير بيوتكم حتي تستأنسوا و تسلمو اعلي اهلها؛ اي كساني كه ايمان آورديد داخل می‌شويد در خانه‌هايي كه غير خانه خودتان است تا آنكه دستوري طلبيد و سلام كنيد بر اهلش». كلمه انس به هر چيز و به‌سوي هر چيز به معناي الفت‌گرفتن به آن و آرامش يافتن قلب به آن است و كلمه استيناس عملي است كه به اين منظور انجام شود. مانند استيناس براي داخل شدن به خانه به‌وسيله نام خدا بردن و يا ياالله گفتن و امثال آن... تا صاحبخانه بفهمد كه شخصي مي‌خواهد وارد شود و خود را براي ورود او آماده كند. چه‌بسا مي‌شود كه صاحبخانه در حالي قرار دارد كه نمي‌خواهد كسي او را به آن حال ببيند و يا از وضعي كه دارد با خبر شود از اينجا معلوم مي‌شود كه مصلحت اين حكم پوشاندن عورات مردم و حفظ احترام ايمان است. پس وقتي شخص داخل شونده هنگام دخولش به خانه غيراستيناس كند و صاحبخانه را از استيناس خود آگاه کند و بعد داخل شده و سلام كند در حقيقت او را در پوشاندن آنچه كه بايد بپوشاند كمك كرده و نسبت به‌خود ايمنش داده و معلوم است كه اين شيوه پسنديده مايه استحكام اخوت، الفت و تعاون عمومي بر اظهار جميل و ستر قبيح است. جمله «ذلكم خير لكم لعلكم تذكرون» هم اشاره به همين فوايد است. يعني شايد با استمرار بر اين سيره متذكر وظيفه خود بشويد كه اموري را بايد رعايت كنيد و چگونه سنت اخوت را ميان خود احيا کنيد و در سايه آن قلوب را مألوف با هم کرده به تمامي سعادت‌هاي اجتماعي برسيد.
نتیجه‌گیری
پیشرفت سریع شهرها موجب شده است تا زندگی در خانه‌های کوچک آپارتمانی و مجتمع‌های مسکونی روندی رو به رشد داشته باشد. از آنجا که آپارتمان محل سکونت افراد است و تمام اتفاقات و مراحل مختلف زندگی اعضای خانواده در همین محل شکل می‌گیرد و زندگی آینده از آن اثر می‌پذیرد، بنابراین بهتر است همه افراد برای ایجاد آرامش و آسایش بیشتر و در عین حال حفظ و ارتقای موقعیت اجتماعی و خانوادگی خود با قوانین اجتماعی مربوط به آپارتمان‌نشینی آشنایی کامل داشته باشند و در انجام و رعایت کامل آن بکوشند.
از یافته‌های این پژوهش می‌توان به رابطه معنادار سبک زندگی اسلامی با صله‌رحم با دوستان، بستگان و همسایگان اشاره کرده و نتیجه می‌گیریم که خداوند نیکی و صله‌رحم با همسایه را، خواه فامیل باشد و یا بیگانه، سفارش کرده و آن را در ردیف نیکى به پدر و مادر، یتیمان و ... قرارداده است. برای انجام دادن صله‌رحم ثواب‌های بی‌شماری بیان شده است. از بهترین فواید آن طولانی شدن عمر را می‌توان بیان کرد که صله‌رحم آن را افزايش مىدهد و قطع رحم آن را كاهش مىدهد. دفع بلا و پاکيزگي اعمال، آباداني شهرها، آسانی حساب روز قیامت، افزايش روزي و فقرزدايی اینها همه از آثار صله‌رحم به‌شمار می‌رود.
همسایه‌ها حقوقی بالاتر از حقوق برادری نسبت به هم دارند. از مزایای ارتباط و دوستی با همسایه نیز می‌توان به ایجاد امنیت و آرامش برای مسلمانان در یک شهر توسط خود مردم اشاره کرد. البته باید با حفظ حقوق همسایگی، حرمت هم را پاس بدارند. ازجمله حقوقي كه همسايگان بر عهده يكديگر دارند این است که به‌هنگام ورود به منزل يكديگر اجازه بگیرند تا صاحبخانه خود را براي ورود او آماده كند. به‌طور کلی همسایگان برای بهبود روابط میان خود، اموري را بايد رعايت كنند تا بهتر بتوانند سنت اخوت و صله‌رحم را ميان خود احيا و در سايه آن قلوب را مألوف با هم کرده به تمامي سعادت‌هاي اجتماعي برسند.
فهرست منابع
- قرآن‌کریم
- صحیفه سجادیه
- دهخدا، علی‌اکبر (1373) لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.
- قمی، محدث (1386) سفینه البحار، ج1، قم، اسلامی.
- کلینی، محمدیعقوب (1369) اصول کافی، ترجمه مصطفوی، جلد 2، تهران، سپهر.
- ــــــــــــــــــ (1389) اصول کافی، ترجمه مصطفوی، جلد3، تهران، سپهر.
- کمالان، مهدی (1388) قانون تملک آپارتمان‌ها، چاپ سوم، تهران، کمالان.
- مجلسی، علامه محمد باقر (1391) بحارالانوار، جلد 78، اول، بیروت، دارالاضواء.
- محمدی ری‌شهری، محمد (1386) میزان‌الحکمه، جلد 4، قم، سازمان چاپ و نشر دار‌الحدیث.
- نمازی، علی (1392) مستدرک سفینه‌البحار، قم، مؤسسه فرهنگی تبیان.
[1]. پژوهشگر
[2]. پژوهشگر