راهبردها و راهکارهای رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر

محسن موحدی؛ کارشناس ارشد علوم تربیتی و مدرس مراکز تربیت‌معلم استان اصفهان پست الکترونیک: m_movahedi2007@yahoo.com

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی راهبردها و راهکارهای رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر و به روش توصیفی از نوع کتابخانه‌ای با به‌کارگیری مدل راهبرد گذاری swot انجام ‌شده است. اهمیت موضوع نقش رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر از آنجا ناشی می‌شود که رسانه‌ها با پوشش گزینشی برخی رویدادها و چشم‌پوشی از بقیه وقایع، نقش تعیین‌کننده‌ای در وقایع اجتماعی بر عهده دارند. بر همین اساس براي تقويت زیرساخت‌های فرهنگي و ترویج شعائر مذهبی از جمله امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، بايد به نقش رسانه به‌عنوان يک ابزار مهم و جريان ساز بیش‌ازپیش اهميت بدهيم. برخی یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که تهدیدات و فرصت‌ها و همچنین نقاط قوت و ضعف رسانه‌های اسلامی برای ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با دیگر رسانه‌های غربی متفاوت است. مطالعات تاريخي پيرامون رسانه‏هاي مورد استفاده دين و رسانه‏هاي مؤثر در ابلاغ مستقيم و غيرمستقيم آموزه‏هاي ديني، مانند امربه‌معروف ونهی‌از‌منکر، نشان مي‏دهد كه حساسیت‌ها و مناقشاتي كه چند دهه اخير در خصوص تعامل دين و رسانه‌های نوين به‌ویژه رسانه‌های تصويري و نمايشي مانند تلويزيون، سينما، ماهواره و تا حدي اينترنت، برانگيخته شده و به طرح مواضع مختلف و بعضاً متعارضي منجر شده، هیچ‌یک در خصوص رسانه‌های موسوم به رسانه‌های سنتي؛ زمينه طرح نيافته و يا چندان قابل‌اعتنا نبوده است.

واژگان کلیدی: رسانه، امربه‌معروف، نهی‌از‌منکر، راهبرد، راهکار.

1- مقدمه

ما در دنیایی زندگی می‌كنیم كه برای اخبار و داده‌های جدید گرسنه است و هر كشوری دسترسی سریع‌تری به اخبار و اطلاعات برای شهروندان خود فراهم كند، از بقیه جلوتر می‌افتد. اگر همین شرایط را در رقابت كشورها در نظر بگیریم، نمی‌توان ادعا و نظریات بسیاری از كارشناسان سیاسی در مورد «جنگ دیجیتالی عصر جدید» را انكار كرد. اكنون به‌ جرئت می‌توان گفت كه حفظ و گسترش قدرت استكباری نظام سلطه به حضور و ظهور رسانه‌هایشان در این دنیای دیجیتال وابسته است و یکی از مهم‌ترین وظایف رسانه‌های اسلامی، راهبردگذاری در زمینة ترویج شعائر و فرایض اسلامی به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر است.

اصل امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر یکی از اصول مترقی و ممتاز دین مبین اسلام و در میان فرایض و تکالیف الهی از ویژگی‌های خاص و حتی منحصربه‌فرد برخوردار است. این ویژگی‌ها در جامعه‌ای که با حاکمیت اسلام و در چارچوب قوانین شرع اداره می‌شود، مضاعف و دوچندان می‌شود، زیرا حکومت اسلامی خود وظیفة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر را بر عهده دارد. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به موضوع امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به‌خوبی توجه شده و از سه بعد به اجرای این فریضه نگریسته شده است. در اصل هشتم قانون اساسی آمده است: «دعوت به خیر و امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، وظیفه‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت بةکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت» (موسوی،1384، ص 34).

این نگرش سه‌بعدی که منبعث از فرهنگ اسلام است و ریشه در تاریخ اسلام دارد، از یک‌سو بر جنبه‌های مردمی که بیان دیگری از مشارکت عمومی در تعیین سرنوشت جامعه است، تأکید دارد و از سوی دیگر به صبغة حکومتی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر که نیازمند فعالیتی سازمان‌یافته، تشکیلاتی و منسجم است، تصریح می‌کند.

به‌هرحال ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، دارد. ریشه در فعالیت نهادهای اجتماعی مختلف، اعم از فرهنگی، سیاسی، علمی و...، یکی از مهم‌ترین نهادها در ترویج این دو فریضة مهم اسلامی، رسانه‌ها هستند که بیش از همه صداوسیما و در مراحل بعد نشریات، کتب، سینما و تئاتر و سایر رسانه‌های دیداری و شنیداری، ایفای نقش می‌کنند.

2- بیان مسئله

2-1- مفهوم راهبرد و اهمیت آن

واژه‌ راهبرد ترجمة کلمه استراتژی[1] از ريشة يونانی کلمه‌ای به معناي فرمانده‌ ارتش[2]، مركب از ارتش[3] و رهبر[4] گرفته شده است. مفهوم راهبرد ابتدا به معناي فن، هدايت، تطبيق و هماهنگ‌سازي نيروها جهت نيل به اهداف جنگ در علوم نظامي به‌كار گرفته شد. راهبرد، طرحي منسجم، جامع‌نگر و یکپارچه‌کننده براي حركت در کوتاه‌ترین راه به‌سوی هدف، با بهترين بهره‌برداری از منابع و امكانات موجود است. استراتژي يا راهبرد، راه و روش رسيدن به اهداف بلندمدت و حياتي است. يك موضوع استراتژيك و راهبردي، موضوعي است كه جنبه حياتي دارد؛ يعني در استمرار شاخصه‌های حيات تأثیر عمده دارد و معمولاً در محيط رقابتي اهميت خود را نشان مي‌دهد (غفاریان،1380، 47).

از دلايل اصلي نياز به راهبرد و تفكر راهبردی، وجود اختلاف عملکردها و برنامه‌ها، وجود محیط‌های مختلف، وجود تمايلات و سلايق متفاوت و پيچيدگي روابط انساني است. براي تعيين راهبرد بايد اهداف بلندمدت و مجموعه اقدامات كلان لازم براي رسيدن به آنها مشخص شود، چراکه راهبرد از تصمیم‌ها، برنامه‌ها و قواعد مرتبط ساختن اقدامات به يكديگر براي رسيدن به هدف تشكيل شده است. معمولاً افراد و مجموعه‌ها در تشخيص اهداف كلي تا حدودي صحيح و مشترك عمل مي‌كنند؛ اما در تدوين راهبرد، تفاوت‌های آشكاري دارند (غفاریان،1380، 2).

تدوين يك راهبرد صحيح مهم‌ترين عامل برتري بر الگوها و فعالیت‌های ديگران است؛ آيه شريفه «لا تهنوا و لاتحزنوا و أنتم الاعلون إن كنتم مؤمنين» (آل عمران/139)، بيانگر همين حقيقت است كه اگر راهبرد اسلام در زندگي فردي و جمعي ما مورد توجه قرار گيرد، الگوهاي ديگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها قدرت رقابت با اسلام را نخواهند داشت. راهبرد، يك ديد تمام‌نگر و يكپارچه است و برنامه‌ريزي راهبردی، تغيير فعالیت‌ها براي حداكثر استفاده از فرصت‌ها است. در راهبرد يك اصل قوي و ثابت وجود دارد و آن تمركز بر يك موضوع است. اين اصل ناشي از محيط رقابتي و محدوديت منابع است. راهبرد، اثربخشي خود را از زاويه ديد راهبردی نسبت به محيط رقابت می‌گیرد؛ براي تدوين يك راهبرد اثربخش بايد كلان‌نگري به همراه دقيق‌نگري داشت و قواعد رقابت را به‌درستی شناخت. درون‌مایه اصلي راهبرد، فرصت‌ها هستند. ماهيت راهبرد، تشخيص فرصت‌های اصلي براي تحقق اهداف نهايي و تمركز منابع در جهت تحقق منافع نهفته است (غفاریان،1380، 175-171).

2-2- جایگاه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در جامعة اسلامی

با تجلی حکومت اسلامی به رهبری زعامت ولی‌فقیه زمان، امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، روحی تازةافت. از یک‌سو مردم در پی تحکیم و تثبیت انقلاب و ارزش‌های اسلامی تا پای جان به میدان امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر آمدند و از سوی دیگر امام خمینی (ره) در 10/12/57، طی یک سخنرانی، تشکیل دایرة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر را بشارت دادند و فرمودند: «ما مبارزه با فساد را با دایرة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر که، یک وزارتخانة مستقل، بدون پیوستگی به دولت که تأسیس خواهد شد، انشاء الله، آغاز می‌کنیم. فحشا را قطع می‌کنیم، مطبوعات را اصلاح می‌کنیم، رادیو را اصلاح می‌کنیم» (خمینی، 1369، ج 6، ص 274). سپس امام راحل به شورای انقلاب اسلامی چنین دستور دادند:

«بسم‌الله الرحمن الرحیم، شورای انقلاب اسلامی به موجب این مرقوم مأموریت دارد که اداره‌ای به اسم امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در مرکز تأسیس نماید و شعبه‌های آن در تمام کشور گسترش پیدا کند و این اداره مستقل و در کنار دولت انقلاب اسلامی است و ناظر به اعمال دولت و ادارات دولتی و تمام اقشار مختلف است. به هر صورت که باشد جلوگیری نماید و حدود شرعیه را تحت نظر حاکم شرعی یا منصوب از قبل او، اجراء نماید و احدی از اعضای دولتی و قوای انتظامی حق مزاحمت به متصدیان این اداره ندارد. در اجرای حکم و حدود الهی، برای احدی مستثنی نیست، حتی اگر خدای نخواسته رهبر انقلاب یا رئیس دولت مرتکب چیزی شود که موجب حد شرعی است، باید در مورد او اجراء شود» (خمینی،1369، 9، 13).

این حکم هرگز اجراء نشد و در تاریخ انقلاب اسلامی در هاله‌ای از ابهام باقی ماند. در سال‌های دفاع مقدس و پس‌ازآن امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در جامعه به دلیل نداشتن متولی مشخصی جهت سیاست گزاری، برنامه‌ریزی و اجرا، دچار افراط‌وتفریط شد. در سال 1372 ستاد احیای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بافرمان رهبر معظم انقلاب اسلامی تأسیس شد و در نیروی مقاومت بسیج نیز مرکز اجرایی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر آغاز به‌کار کرد؛ از سوی دیگر امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر مردمی که پس از خاتمة جنگ و تحت تأثیر تهاجم فرهنگی کاهش یافته بود، طی سال‌های اخیر با تأکیدهای رهبر معظم انقلاب و تأسیس ستاد احیا و مرکز اجرایی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به حرکت درآمد. رهبر معظم انقلاب اسلامی در سخنان مورخ 19/4/79، نظام امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر را یکی از مهم‌ترین نقاط افتراق و وجوه تمایز نظام اسلامی با نظام کمونیستی عنوان نمودند و ویژگی‌هایی برای این نظام برشمردند از آن جمله:

• امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر واجب حتمی همه است.
• وظیفه مسئولان کشور در این باب سنگین‌تر است.
• آحاد مردم نیز وظیفه ‌دارند.
• طرف امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، فقط طبقة عامه مردم نیستند.
• امرونهی باید به حالت استعلاء باشد.
• نظام امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر دو رکن دارد: مردم و حکومت.
• مدل امرونهی مدل خواهش و تقاضا و تضرع نیست.
• مخاطب امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر هر کسی با هر موقعیت اجتماعی می‌تواند باشد. (موسوی، 1384، 121).

در میان ویژگی‌های نظام امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، استعلاء برجستگی بسیاری دارد و شاید بتوان گفت که فصل منطقی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با مفاهیمی نظیر موعظه، ارشاد، نصیحت و تبلیغ همین امر است. با توجه به اصل هشتم قانون اساسی و دیدگاه‌های رهبر معظم انقلاب اسلامی، مدل امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، مدلی است که هر کس در جایگاه آمر و ناهی قرار گیرد، باید ماهیت استعلایی آن را حفظ کند و در غیر این صورت امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر نخواهد بود، خواه آمر و ناهی مردم باشند یا حکومت.

در مدل پیشنهادی که بر مبنای قانون اساسی ارائه شده است، مردم و دولت در مقام آمر و ناهی قرار می‌گیرند و مخاطبان این دو نیز مردم و دولت خواهند بود. در این مدل مردم نسبت بةکدیگر و دولت، وظیفه دارند امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر کنند. دولت نیز موظف است نسبت به مردم امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر کند. اگرچه در قانون اساسی بر خلاف تصریح، بر رابطه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر مردم با مردم به رابطه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر دولت با دولت اشاره نشده است. سازوکارهای زیر برای اجرای این نظام وجود دارد:

- در تعامل امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر مردم با مردم، سازوکارهایی که می‌توانند نقش آموزشی و فرهنگی ایفا نمایند، بسیار مهم است. مدارس، دانشگاه‌ها و مساجد در درجة اول و صداوسیما و مطبوعات در درجة دوم قرار می‌گیرند.

- در تعامل امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر مردم نسبت به دولت، رسانه‌های جمعی، مانند صداوسیما و مطبوعات نقش حساسی در برقراری ارتباط مردم با دولت، به‌ویژه مسئولان بر عهده دارند. احزاب و تشکل‌های سیاسی نیز به‌حسب وظیفه می‌توانند نقش‌آفرین باشند؛ اما اغلب این سازوکارها حالت واسطه‌ای دارند و اینکه مردم بتوانند مستقیماً کارکنان حکومت به‌ویژه مدیران و مسئولان را امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر کنند، هنوز راهکار مشخصی وجود ندارد و قبل از هر چیز لازم است فرهنگ انتقادپذیری و پذیرش امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر گسترش یابد.

- در تعامل امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، دولت نسبت به مردم سازوکارهایی وجود دارد که برخی نقش واسطه‌ای و برخی به‌طور مستقیم ایفای نقش می‌کنند. وسایل ارتباط‌جمعی نقش واسطه‌ای و بسیج (مرکز اجرایی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر) و نیروی انتظامی نقش مستقیم دارند؛ اما باید در نظر داشت که این دو یا از لحاظ ماهیت شرح وظایف و یا جایگاه تشکیلاتی، متناسب با اجرای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در سطح گسترده و عام نیستند.

- در تعامل امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر دولت نسبت به دولت راهکاری تعبیه نشده است.

2-3- رسانه و اهمیت آن

تعریف رسانه به‌صرف و ریخت‌نگری و بدون توجه به نگاه جامعه‌شناختی آنکه موجب تأثیرگذاری و تأثیرپذیری منشور گونه‌ای را فراهم می‌سازد میسر نیست. با نگاه به نظریه‌های ارتباطی در حوزة علوم ارتباطات و دیدگاه‌های جامعه‌شناسان در این خصوص، باید گفت رسانه از نگاه صاحب‌نظران هنوز واجد تعریف جامع‌ومانع نشده است. رسانه اسم آلت است از مصدر رسانیدن و به معنی وسیلة رسانیدن است و در اصطلاح علوم ارتباطات اجتماعی، مقصود از رسانه وسیلة رساندن پیام از پیام‌دهنده به پیام گیرنده است (زورق، 1368، 194).

تعریف رسانه از روی اولین و ساده‌ترین مدل ارتباطی آن، همان چیزی است که وسیلةا عامل شرایط ساز ‌بین فرستندة پیام و گیرندة پیام است و پیام از طریق یا به‌وسیله آن ارسال می‌شود. بسیاری نیز بر اثرگذاری وسیلة انتقال پیام بر فرایند ارتباطی سخن به میان آورده‌اند. لیکن در این تأثیر، حّدی است و نباید چندان بر آن تأکید شود که در ورطه ماده‌گرایی گرفتارآییم (ساروخانی،1379، 139).

در نتیجه رسانه وسیلة ایجاد ارتباط یا همان انتقال پیام است، اما وسیله‌ای است که در فرایند انتقال پیام می‌تواند تأثیر‌گذار هم باشد که میزان و چگونگی تأثیر آن مسلماً جای بحث جدی دارد. در این خصوص، از یک‌سو جامعه‌شناسان و از سویی سیاست‌ورزان فلسفه‌گرا از منظرهای مختلف آن‌را موردبررسی و تحلیل قرار داده‌اند که همه جای تأمل جدّی دارد؛ منتهی این وسایل امروز ایجاباَ جزء زندگی ما شده‌اند و فرض جدایی از آنها ناممکن نیست، اما به‌صورت جمعی نزدیک به ناممکن می‌نماید. برای شناخت بهتر و بیشتر ابزار یا وسایل ارتباط‌جمعی یا همان رسانه می‌توان آنها را به رسانه‌های سنتی، مدرن و نوین تفکیک کرد.

برای توجه به جنگ نرم رسانه‌ای دشمن در حیطة مذهب و به حاشیه راندن مساجد که بدون شک به احساس مسئولیت هر چه بیشتر رسانه‌های اسلامی خواهد انجامید، کافی است بدانیم چون حضور مؤثر مسلمانان در مساجد و رها ساختن آنان از تمامي رنج‌ها و بدبختی‌هایی كه كشورهاي قدرتمند و ستمگر بر آنان تحميل كرده‌اند، عامل مهمي در ميان مسلمانان و به‌ويژه شيعيان است كه همواره آنان را اميدوار به آينده و آماده براي مقابله با دشمنان نگاه داشته است. اين آرمان سبب شده‌است تا صهیونیست‌های قدرت‌طلب و افزون‌خواه براي نابودي آنكه همواره خطري جدي براي دستيابي به اهداف شومشان محسوب مي‌شود، به راه‌های مختلف از جمله با استفاده از صنعت قدرتمند سينما به تخريب و لوث كردن آن بپردازند.

3- روش تحقیق

در این تحقیق راهبردهای رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر مدنظر قرار می‌گیرد؛ به‌عبارت‌دیگر در بیان این راهبردها به انسجام و جامعیت برای رسیدن به اهداف موردنظر و سپس اجرائی کردن این اهداف در قالب راهکارهای رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، توجه ویژه‌ای شده است. برای بررسی این راهبردها و راهکارها، در این تحقیق از مدل تحلیل SWOT استفاده شد. در پاسخ سؤالات تحقیق، نقاط قوت و ضعف و تهدیدات و فرصت‌های رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، شناسایی شد. بررسی ماتریس ارزیابی و تدوین راهبرد SWOT، چهار دسته راهبرد ارائه می‌دهد: (عالی،1382، 17).

• راهبردهای تهاجمی[5] (SO): در این راهبردها با بهره جستن از نقاط قوت از فرصت‌ها بهره‌برداری می‌شود.
• راهبردهای رقابتی[6] (ST): با پرهیز از تهدیدات از نقاط قوت استفاده می‌شود.
• راهبردهای محافظه‌کارانه[7] (WO): با استفاده از فرصت‌ها، نقاط ضعف از بین می‌روند.
• راهبردهای تدافعی (WT)[8]: نقاط ضعف را کاهش داده و از تهدیدات احتراز می‌شود.

ماتریس ارزیابی (SWOT)

4- یافته‌های تحقیق

4-1- تهدیدات پیش روی رسانه در ترویج امربه‌معروف ونهی‌از‌منکر

4-1- 1- تحت‌فشار قرار گرفتن دين و اعتقادات مذهبی در رسانه‌ها.

4-1-2- هجوم ضد ارزش‌های فرهنگ غرب از طريق رسانه‌ها به کشورهاي جنوب باهدف مسخ فرهنگ‌های محلي و درواقع بی‌هویتی فرهنگي آن کشورها (عالی،1382، 44).

4-1-3- استفاده افراد از انواع ابزارهاي الکترونيکي نظير اينترنت، ماهواره و رايانه، باعث بسط و گسترش «الگوهاي رفتاري» مشابهي در سطح جهاني شده است که عموماً از آن با عنوان «هويت مجازي» ياد مي‌شود (رضایی زارچی، 1385، 51). در چنين حالتي فرد دچار غفلت يا حاكميت ناخودآگاهي مي‌شود كه فرایض اسلامی به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر را تهديد مي‌كند.

4-1-4- در اثر تاثيرات رسانه‌ها بسياري از آموزش‌هایی که توسط پيامبران و مربيان و بزرگ الهي فرمول‌بندی شده بود کم‌رنگ شده‌اند (اسماعیل یصحانی، 1381، 66)؛ که اين امر و آسان‌طلبی بسياري از مؤلفه‌های مذهبی، مانند امربه‌معروف ونهی‌از‌منکر را به چالش کشيده و آن را تهديد مي‌کند.

4-1-5- گرايش و اتکاي شديد و افراطي به رايانه و آموزش مجازي و نيز به‌کارگیری فناوري ارتباطي اطلاعاتي باعث بيگانگي انسان از خويشتن خويش که همانا فطرت خدايي اوست، مي‌شود (شمشیری،1382، 70)، در نتيجه اين گوشه‌گزيني و از آنجا که اجرای فرایض اسلامی به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر اساس فطرت خداجوي بشر است، با مشکل مواجه خواهد شد.

4-1-6- رسانه‌ها با سياست جهانی‌شدن فرهنگ‌ها، درصدد هستند تا با سيطره يک فرهنگ، مسئله پلوراليسم فرهنگي را از بين ببرند و يک فرهنگ با مؤلفه‌هایی که از روابط جديد اجتماعي و سياسي بهره می‌برد را بر همه افکار، فرهنگ‌ها و تمدن‌ها حاکم سازند (سجادی، 1380، 51).

4-1-7- رشد تك فرهنگي[9] که رسانه‌هاي جهاني غرب به مردم ديكته مي‌كنند چه بپوشند، چه بخورند، چگونه زندگي و چگونه فكر كنند (عالی،1382، 91).

4-1-8- جهانی‌شدن دين، سياست، فرهنگ و اقتصاد برخي ارزش‌ها و آموزه‌هایی را با خود به همراه دارد که عمدتاً در تعارض با باورها و ارزش‌های ديني است (سجادی، 1380، 52).

4-1-9- گسترش زبان انگليسي: اين زبان سنخيتي با فرهنگ اسلامی نداشته و نمي‌تواند احساسات جوان مسلمان را جهت ارتباط با فرایض اسلامی از جمله امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر فراهم سازد، چراکه در سايه زبان قرآن كه عربي است اين انتقال ممكن است.

4-1-10- سطحی‌نگری: جهانی‌شدن با ايجاد تغييراتي كه در فرهنگ‌ها و درهم‌آمیختگی اديان به وجود می‌آورد، تفكرات ديني را با نوعي محسوسيت و معقوليت تزکيه شده نسبت به چيزهاي ظاهري، بر سطح اشاره مي‌ورزاند. (نوذری،1379، 71)؛ ازاین‌روی در رسانه‌های نوين به محتواي ديني بهايي داده نشده و بر ظواهر دين، تأکید مي‌شود در نتيجه به ابعاد دروني دين كه به ترويج فرایض دینی به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر می‌پرداخت اشاره نشده و به سطوح و ظواهر دين و تربيت ديني بسنده مي‌كنند و به دنبال آن موجب رواج خرافات و بدعت‌ها می‌شود (سادات،1380، 80).

4-1-11- متزلزل شدن ارزش‌ها

4-1-12- رشد سكولاريزاسيون: از آثار منفي جهانی‌سازی فرهنگي، فرآيند «سکولاريزاسيون» است. اين فرآيند، کليه شئون فرهنگي، اجتماعي، اخلاقي يک جامعه اسلامي را ديانت زدايي می‌کند و در طي آن ادبيات مردم عوض‌شده، مفاهيم ديني کمتر استعمال می‌شود و به‌جای آنها مفاهيم غیردینی و غيربومي را به‌کار برند. به‌جای «جامعه ديني» از «جامعه مدني» و به‌جای «عدالت» از «دموکراسي» و مشارکت غربي دم می‌زنند.

4-1-13- مسجد زدایی: با ظهور رسانه و فناوري نوين همچون ماهواره، رايانه، تلويزيون و ...، كه همگي نقش آموزشي و تربيتي را دارا هستند، ميزان كنترل مساجد، اماكن مذهبي، نهادهاي ديني و مدارس بر آموخته‌ها، كيفيت و جهت‌گیری‌های ديني، ارزشي و تربيتي كاهش می‌یابد و مساجد و نهادهاي مذهبي رقباي جديدي را شاهد خواهند بود، ديگر تعليم مسائل ديني و ارزشي محدود به مكاني به نام مسجد، نخواهد بود.

4-2- فرصت‌های موجود رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر:

4-2- 1- گفتمان ديني: از ديدگاه پست‌مدرن‌ها گفتمان محور شناخت و حتي وسیله‌ای براي توليد دانش است (آهنچیان،1382، 123). رسانه و فناوری‌های نوين با توجه به خصيصه گفتمان و در اختيار داشتن فرا رسانه‌هایی چون كامپيوتر، اينترنت، ماهواره‌ها و ساير رسانه‌های ديجيتالي نوين در فرايند تربيت ديني، منجر به نهادينه كردن فرایض دینی از جمله امربه‌معروف ونهی‌از‌منکر مي‌شود.

4-2-2- الگو آفريني ديني: از ویژگی‌های رسانة زمینه‌ساز آفرينش الگو و نماد ديني امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر مبنای محبت و مهرورزی است. رسانه اسلامي با خلق کتاب‌ها، فیلم‌ها و بازی‌های رايانه‌اي و ... به خلق اسطوره تربيت ديني با محوریت فرایض دینی، مانند امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر مي‌پردازد. رسانه اسلامي با ارائه تصويري از توجه به این دو فریضة مهم توسط ائمه اطهار، به ارائه الگو می‌پردازد.

4-2-3- تمثيل و كنايه: درروش تمثيل‌وار، رسانه پیام‌های تربيتي و ديني خود را در لفافه و غیرصریح بيان می‌شود و از اين طريق به «آموزش پنهان» از طريق رسانه می‌پردازد. رسانه اسلامی منظور خود را با استفاده از فرمان‌ها ديني و معنوي سازي رسانه‌اي، علم روان‌شناسي، علم ارتباطات، ترفندهاي رسانه‌اي و...، طوري به فراگير القاء مي‌كند كه بی‌آنکه منظور و هدف خود را به‌صورت مستقيم بازگو كند، بيننده را به آن سمت می‌کشاند.

4-2-4- سرگرمي و تفريح: علم‌آموزی و تربيت با ابزار سرگرمي، از شگردهاي رسانه‌ها است؛ ازاین‌رو رسانه اسلامی با ارائه داستان‌ها، پخش فيلم، سخنراني و...، از داستان‌های قراني و زندگاني ائمه اطهار در ارتباط با امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به روشي که کودک و يا نوجوان دوست دارد، استفاده کرده و بی‌هیچ مقاومتي به ارائه پيام خود می‌پردازد (پور طهماسبی، 1387، 101).

4-2-5- مسجد مجازي: رسانه اسلامی با بمباران اطلاعاتي درزمینه تربيت اخلاقي و ديني افراد جامعه، بدون اینکه نيازي به حضور فيزيکي فرد باشد، تعاليم ارزشي و فرایض دینی از جمله اهمیت و روش‌های اجرائی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر را به او می‌آموزد.

4-3- نقاط قوت رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر

4-3- 1- تقویت و پربار کردن فعالیت‌های فرهنگی و هنری: مقام معظم رهبری در این خصوص تأکید دارند: «وظیفة مجموعة فرهنگى و هنرى هم وظیفة مشخصى است: بلاغ، تبیین؛ بگویید، خوب بگویید. بایستى قالب را خوب انتخاب کنید و هنر را بایستى تمام‌عیار توى میدان بیاورید؛ نباید کم گذاشت تا اثر خودش را بکند» (خامنه‌ای،1385، 133).

4-3-۲- اتحاد مردم و جریان‌های سیاسی و دوری از اختلاف و تردید و بدبینی: مسلماً رسانة اسلامی در ایجاد اتحاد بین مردم و دوری از اختلافات جزئی بر محور مفاهیم والائی چون امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، نقش مهمی ایفا خواهد نمود.

4-3-3- امید به آینده و دیدی خوش‌بینانه همراه با اعتمادبه‌نفس به دور از ناامیدی: مقام معظم رهبری، امید و اعتمادبه‌نفس را سبب ناامیدی مخالفان می‌دانند: «مخدوش کردن نشانه‌های امید و تبدیل آنها به نشانه‌های یأس و تردید و القای بن بست و سیاه نمایی و در نهایت گرفتن پویایی جامعةکی از خطوط مخالفان است» (خامنه‌ای،1385، 154).

4-3-4- راه‌اندازی کرسی‌های آزاداندیشی و نظریه‌پردازی آزاد: مباحث مهمی چون امربه‌معروف ونهی‌از‌منکر نیز قابلیت طرح و بررسی در این کرسی‌های آزاداندیشی و نظریه‌پردازی دارند که رسانة اسلامی در ارائة این محورها و دامن زدن به بحث‌های عمیق و اصولی، نقش مهمی ایفا خواهد نمود.

4-3-۵- بصیرت آحاد جامعه و به‌ویژه نخبگان: راهکارهای بصیرت افزایی مسلماً از فرهنگ دینی و فرایضی مانند امربه‌معروف ونهی‌از‌منکر استخراج می‌شوند که رسانة اسلامی در این زمینه، نقش مهمی ایفا خواهد نمود.

4-3-۶- ایستادگی و عدم سازش در برابر دشمنان انقلاب و نظام اسلامی: رسانة اسلامی در تعامل با فرایض دینی به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، از نقاط قوت مهمی در گسترش فرهنگ ایستادگی و مقاومت و به تعبیر مقام معظم رهبری باج ندادن به دشمن، برخوردار است که با بهره‌گیری صحیح از آن می‌توان به حداکثر توان مقاومت در برابر دشمن دست‌یافت.

4-4- نقاط ضعف رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر

4-4- 1- عدم برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني در مخاطبان؛

4-4-2- تبيين نکردن مفهومي و مصداقي رابطة ايمان با امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر؛

4-4-3- عدم ارائه تصويري منطقي و واقع‌گرايانه از فلسفة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر؛

4-4-4- تحريفات و پیرایه‌ها در پرداختن به موضوع امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر؛

4-4-5- جدائی احساسات و منطق در تبليغ امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر؛

4-4-6- دور از دسترس قرار دادن الگوهاي امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر؛

4-4-7- عدم بهره‌گيري مناسب از مصاحبه‌ها و وصیت‌نامه بزرگان و شهدا پیرامون امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر.

4-5- بررسی برخی راهبردهای رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر اساس مدل swot

طبق ماتریس ارائه شده در مدل swot می‌توان بیش از 130 راهبرد و در چهار دسته ارائه نمود که برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از:

4-5-1- برخی راهبردهای تهاجمی (SO)

در این راهبردها، با بهره جستن از نقاط قوت رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، از فرصت‌های موجود در این زمینه، بهره‌برداری شود.

- راه‌اندازی گفتمان ديني بر مبنای فرهنگ والای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانة اسلامی در راستای تقویت و پربار کردن فعالیت‌های فرهنگی و هنری.

- الگو آفريني ديني در زمینة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با استفاده از قابلیت فعالیت‌های فرهنگی و هنری پربار رسانة اسلامی.

- خلق تمثيل و كنايه مناسب و در شان موضوعات مهم امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در راستای بهره‌مندی از فعالیت‌های پربار هنری و فرهنگی رسانة اسلامی.

- استفاده از سرگرمي و تفريح سالم و نشاط‌آور در زمینة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با استفاده از گنجینة عظیم رسانة اسلامی برای فعالت های پربار هنری و فرهنگی.

- ایجاد مسجد مجازی بر مبنای ظرفیت‌ها و قابلیت‌های رسانة اسلامی در فعالیت‌های پربار فرهنگی و هنری.

4-5-2- برخی راهبردهای محافظه‌کارانه (WO):

در این راهبردها، با بهره جستن از فرصت‌های موجود رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، نقاط ضعف این حیطه از میان برده می‌شود:

- برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني به‌ویژه در قبال امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در مخاطبان با استفاده از فرصت رسانة اسلامی در راه‌اندازی گفتمان دینی.

- تبيين مفهومي و مصداقي رابطة ايمان با امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر مبنای فرصت موجود رسانة اسلامی در راه‌اندازی گفتمان دینی؛

- ارائه تصويري منطقي و واقع‌گرايانه از فلسفة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با استفاده از فرصت رسانة اسلامی در راه‌اندازی گفتمان دینی؛

- محو تحريفات و پیرایه‌ها در پرداختن به موضوع امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر مبنای فرصت موجود رسانة اسلامی در راه‌اندازی گفتمان دینی؛

- پیوند احساسات و منطق در تبليغ امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر مبنای فرصت موجود رسانة اسلامی در راه‌اندازی گفتمان دینی؛

- در دسترس قرار دادن الگوهاي امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با استفاده از فرصت رسانة اسلامی در راه‌اندازی گفتمان دینی؛

- بهره‌گيري مناسب از مصاحبه‌ها و وصیت‌نامه بزرگان و شهدا پیرامون امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر مبنای فرصت موجود رسانة اسلامی در راه‌اندازی گفتمان دینی؛

4-5-3- برخی راهبردهای رقابتی (ST)

در این راهبردها، با پرهیز از تهدیدات پیش‌روی رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، از نقاط قوت موجود در این زمینه استفاده می‌شود:

- جلوگیری از تهاجم فرهنگی غرب بر مبنای فرهنگ امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانة اسلامی در راستای تقویت و پربار کردن فعالیت‌های فرهنگی و هنری؛

- برخورد با هویت زائی در زمینة ارتباط افراد جامعه به‌ویژه جوانان با امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با استفاده از قابلیت فعالیت‌های فرهنگی و هنری پربار رسانة اسلامی؛

- مقابله با تک فرهنگی و کم‌رنگ شدن آموزه‌های دینی به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در راستای بهره‌مندی از فعالیت‌های پربار هنری و فرهنگی رسانة اسلامی؛

- جلوگیری از سکولار شدن جوامع و فراموشی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با استفاده از گنجینة عظیم رسانة اسلامی برای فعالت های پربار هنری و فرهنگی؛

- برخورد با سطحی‌نگری و خرافه در امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر مبنای ظرفیت‌ها و قابلیت‌های رسانة اسلامی در فعالیت‌های پربار فرهنگی و هنری.

4-5-4- برخی راهبردهای تدافعی (WT)

در این راهبردها، نقاط ضعف رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر را کاهش داده و از تهدیدات پیش‌رو در این زمینه احتراز می‌شود:

- جلوگیری از تهاجم فرهنگی غرب بر مبنای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني؛

- برخورد با هویت‌زائی در زمینة ارتباط افراد جامعه به‌ویژه جوانان با امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني؛

- مقابله با تک فرهنگی و کم‌رنگ شدن آموزه‌های دینی به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني؛

- جلوگیری از سکولار شدن جوامع و فراموشی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني؛

- برخورد با سطحی‌نگری و خرافه در اجرای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني.

4-6- بررسی برخی راهکارهای رسانه در ترویج امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر

بر اساس بافته‌های این تحقیق در چهار حیطة موردنظر و راهبردهای ارائه شده در مدل swot و برای کاربست یافته‌ها و اجرائی نمودن برخی از این راهبردها، راهکارهای زیر ارائه می‌شود:

4-6-1- برخی راهکارهای اجرائی نمودن راهبردهای تهاجمی (SO)

- با بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانه‌های گروهی، جلسات پرسش و پاسخ و گفتمان ديني بر مبنای فرهنگ والای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در صداوسیما، روزنامه‌ها و مجلات و پایگاه‌های اینترنتی راه‌اندازی شود. در این راستا برگزاری دوره‌های آموزشی تربیت مبلغ جهت تبلیغ در سطح رسانه‌ها به‌منظور آشنایی مردم به‌ویژه نسل جوان در زمینه کارکردهای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، مفید به نظر می‌رسد.

- با استفاده از قابلیت فعالیت‌های فرهنگی و هنری پربار رسانه‌های جمعی، الگو آفريني ديني در زمینة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با ساخت انواع برنامه های رادیوئی و تلویزیونی، نوشتن کتب و مقالات و طراحی وبلاگ و پایگاه‌های اینترنتی، انجام گیرد.

- در راستای بهره‌مندی از فعالیت‌های پربار هنری و فرهنگی رسانه‌های گروهی، تمثيل و كنايه مناسب و در شأن موضوعات مهم امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، به‌ویژه برای کودکان در رادیو و تلویزیون و مجلات مخصوص آنان خلق شود.

- با استفاده از گنجینة عظیم رسانه‌های جمعی برای فعالیت‌های پربار هنری و فرهنگی، سرگرمي و تفريح سالم و نشاط‌آور در زمینة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر برای همة سنین به‌ویژه کودکان و نوجوانان مهیا شود.

- با استفاده از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های رسانه‌های گروهی در فعالیت‌های پربار فرهنگی و هنری، مسجد مجازی در تبیین آموزه‌های امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر راه‌اندازی شود. چراکه آشنا کردن نسل جوان بافرهنگ غنی اسلامی و احکام و دستورات الهی از طریق ارائه تبلیغات فرهنگی با روشی نوین، مانند استفاده از اینترنت، مفید به نظر می‌رسد.

4-6-2- برخی راهکارهای اجرائی نمودن راهبردهای محافظه‌کارانه (WO):

- با راه‌اندازی مباحث علمی و عقیدتی دربارة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در رسانه‌های جمعی، احساس مسؤوليت و تعهد ديني به‌ویژه در قبال این نهاد مذهبی در مخاطبان برانگیخته شود؛ که بهره‌گیری از نیروهای مؤثر نظیر نویسندگان، فرهنگیان، هنرمندان در فعالیت‌های فرهنگی- تبلیغی جهت ارائه آثاری در این زمینه، لازم است.

- با راه‌اندازی گفتمان دینی و عقیدتی دربارة رابطة ايمان با امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر و ذکر شواهد تاریخی در رسانه‌ها، این رابطه تبیین و تفهیم شود. در این راستا آموزش تخصصی طلاب و اساتید جهت شناسایی شبهات و یافتن پاسخ به آنها جهت اطلاع‌رسانی فرهنگی لازم است.

- با راه‌اندازی مباحث علمی و عقیدتی دربارة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در رسانه‌های جمعی، تصويري منطقي و واقع‌گرايانه از این فرایض مهم و تأثیرگذار ارائه شود که این امر با آموزش طلاب و اساتید همگام با تحولات روز و تجهیز به فناوری اطلاعات برای مقابله با آفات و شبهات موجود مفید است.

- با راه‌اندازی مباحث علمی و عقیدتی دربارة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در رسانه‌های جمعی، تحريفات و پیرایه‌ها در پرداختن به این موضوع محو شود. در این زمینه تربیت خطیبان مخلص و صالح برای وعظ و سخنرانی در رسانه‌های دیداری و شنیداری و روضه‌خوانی و ذکر مصیبت اهل‌بیت علیهم‌السلام به‌دوراز جعل‌ها و تحریف‌ها مهم است.

- با راه‌اندازی مباحث علمی و عقیدتی دربارة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر. در رسانه‌های جمعی، احساسات و منطق در تبليغ این فرایض پیوند نزدیک داشته باشند. ممانعت از چاپ کتب مخالف شرع و مقدسات اسلامی و جریان‌های انحرافی از اهم کارهای مربوط به این مسئله است.

4-6-3- برخی راهکارهای اجرائی نمودن راهبردهای رقابتی (ST):

- با بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانة اسلامی در راستای تقویت و پربار کردن فعالیت‌های فرهنگی و هنری و شناخت شاخص‌های تهاجم فرهنگی غرب در بیانات امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، از تهاجم فرهنگی غرب بر مبنای فرهنگ والای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر جلوگیری شود. نقد فیلم‌های موجود و راه‌اندازی سایت نقد فیلم در مقابله با فیلم‌های ضد فرایض دینی، در این راستا نقشی مهم ایفا می‌کند.

- با استفاده از قابلیت فعالیت‌های فرهنگی و هنری پربار رسانة اسلامی و تشخیص عوامل هویت‌ساز، با هویت‌زائی رسانه‌های دشمن در جنگ نرم و به‌ویژه در زمینة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر برخورد شود. تولید محتوا و برنامه‌هایی در خصوص آشنایی تمامی اقشار جامعه با جایگاه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر و کارکرد آنها در زندگی فردی و اجتماعی کمک زیادی به این امر مهم خواهد نمود.

- در راستای بهره‌مندی از فعالیت‌های پربار هنری و فرهنگی رسانة اسلامی و با شناخت ویژگی‌های فرهنگ منحط غربی، با تک فرهنگی و کم‌رنگ شدن آموزه‌های دینی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر مقابله شود. ساخت محتوا و برنامه‌هایی در خصوص آشنا‌سازی مخاطبان به‌ویژه نسل جوان بافرهنگ غنی اسلامی و نشان دادن برتری فرهنگ اسلامی بر فرهنگ غرب و سایر کشورها از اهم فعالیت‌های این بخش است.

- با استفاده از گنجینة عظیم رسانة اسلامی برای فعالیت‌های پربار هنری و فرهنگی و بررسی و ترویج علائم و عواقب سکولاریزاسیون و دین‌زدائی در جامعه، از سکولار‌شدن جوامع و فراموشی امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر جلوگیری شود. تمرکز و بررسی اخبار و اطلاعات مربوط به امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر جهت آسیب‌شناسی موضوعی و اتخاذ روش مقابله با آنان برای جلوگیری از دین زدائی در جامعه مؤثر به نظر می‌رسد.

- بر مبنای ظرفیت‌ها و قابلیت‌های رسانة اسلامی در فعالیت‌های پربار فرهنگی و هنری و تأکیدات مقام معظم رهبری در مبارزه با خرافه به‌ویژه در موضوع فرایض دینی، با سطحی‌نگری و خرافه در این مورد برخورد شود. ساخت محتوا و فیلم در خصوص جایگاه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر جهت تکذیب فیلم‌های مخالف اهمیت زیادی دارد.

4-6-4- برخی راهکارهای اجرائی نمودن راهبردهای تدافعی (WT):

- با برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني و بر مبنای فرمایشات مقام معظم رهبری در زمینة تهاجم فرهنگی و جنگ نرم، از تهاجم فرهنگی غرب بر مبنای فرهنگ والای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر جلوگیری شود. گسترش و تقویت مناسبات فرهنگی با ملل و اقوام مختلف، به‌ویژه کشورهای مسلمان به‌منظور مبادلات، تفاهم‌نامه و موافقت‌نامه در این خصوص و مقابله با جنگ نرم علیه مسلمانان، ضروری است.

- مقابله با تک فرهنگی و کم‌رنگ شدن آموزه‌های دینی، مانند امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر بر اساس کارکرد رسانه‌ها در زمینة برانگيختن احساس مسؤوليت و تعهد ديني، به‌ویژه در جوانان و نوجوانان که مطالعه و بررسی به‌منظور شناخت شیوه‌های مطلوب معرفی معارف اسلامی به سراسر جهان اهمیت دارد.

- با تبيين مفهومي و مصداقي رابطة ايمان با امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در رسانه‌ها، از تهاجم فرهنگی غرب بر مبنای فرهنگ والای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر ممانعت به عمل آید. انجام مطالعات و تحقیقات بین‌المللی در این خصوص در ایران و خارج از کشور در این تبیین اهمیت زیادی دارد.

- با ارائه تصويري منطقي و واقع‌گرايانه از امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در رسانه‌ها، از تهاجم فرهنگی غرب بر مبنای فرهنگ والای امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر جلوگیری شود. نظارت بر فعالیت مطبوعات کشور به‌ویژه هفته‌نامه‌های اجتماعی برای جلوگیری از ترویج فرهنگ غرب و جریان‌های ضد این فرایض در این زمینه مهم است.

- با ارائه تصويري منطقي و واقع‌گرايانه از امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در رسانه‌ها، از سکولار شدن جوامع و فراموشی مفاهیم امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر ممانعت به عمل آید. ایجاد زمینه معرفی و تبیین مکتب اهل‌بیت، در این راستا کارگشا خواهد بود.

5- نتیجه‌گیری

ارتباط ميان دين و رسانه يا دين و ارتباطات‌جمعي و نحوه تعامل عيني آنها از جمله موضوعات محوري و پرگستره و چندلايه‏اي است كه در چند دهه اخير اذهان دین‌پژوهان و رسانه ‏پژوهان را به خود معطوف داشته است. تاريخچه مطالعات اين حوزه بيانگر آن است كه به‌رغم بهره‏گيري عملي دین‌مداران از رسانه‌های نوظهور، در انتقال پيام دين و ارجاع مستقيم و غيرمستقيم ارباب رسانه به دين و معارف ديني در برنامه‌های گوناگون خويش تا دهه 1960، تقریباً نوعي جدايي ميان دين و رسانه و بالطبع ميان مطالعات و تحقيقات اين دو حوزه در جريان بود. از اين مرحله به بعد است كه تحت تأثير عواملي، تعامل ميان اين دو واقعيت، دو متن، دو نهاد يا دو عنصر فرهنگي و فنّاورانه رفته‌رفته دست‌مایه بررسی‌های علمي و تأملات محققانه واقع شد و نقطه تلاقی‌ها و سطوح تماس بالفعل يا بالقوّه اين دو از منظرهاي مختلف فلسفي، روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، فرهنگي، حقوقي، اخلاقي، زبان‌شناختی و هنري موردبحث و مداقّه قرار گرفت. البته هنوز هم به‌رغم توسعه روزافزون قلمرو ارجاعات متقابل و تعاملات اجتناب‌ناپذیر، تعميق اين سطوح در غالب مطالعات مربوط به دين و رسانه، نوعي غفلت از پرداختن جدي به ابعاد، لایه‌ها، اقتضائات، محدودیت‌ها و آثار اين درهم‌آمیختگی مشهود است (اسماعیلی، 1383، ص 34-32).

به‌هرحال می‌توان گفت: رسانه در ترویج شعائر و فرایض دینی از جمله امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر کاربردهای زیر را نیز داراست:

- توسعه و بسط معاني نمادين برگرفته از دين، مانند امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به قلمروهاي گوناگون.

- برجسته‌سازی آموزه‌ها و ارزش‌های ديني و معنويت ناشي از دين مانند فریضة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر، به‌عنوان مبنايي براي سامان دادن به برنامه‌ها و اقدامات مهم اجتماعي.

- كشاندن دين و آموزه‌های دين به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به قلمرو امور اجتماعي و ترغيب مؤمنان به اتخاذ مواضع مناسب در برخورد با موضوعات مختلف.

- مشاركت در توسعه و تعميق فرايند جامعه‌پذیری ديني، افراد از طريق تلاش مستقيم و غيرمستقيم در دروني ساختن باورها، ارزش‌ها، هنجارها، نگرش‌ها، احساسات، آداب ديني و همراه ساختن آنها با مؤلفه‌های گوناگون زندگي فردي و اجتماعي.

- مشاركت ضمني در تقويت اعتقادات و اخلاقيات ديني مانند تقید و عمل به امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر از طريق برنامه‌های مختلف.

- تقويت انگيزه افراد در گرايش به مذهب و فرایض آن، به‌ویژه امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر.

- بازتوليد و تقويت هويت مذهبي.

- بازخواني و برانگيختن مستمر سطوح ناخودآگاه ذهنيت مؤمنان و فعال ساختن سطوح خودآگاه و افزايش درجه حساسيت آنها نسبت به موضوعات مختلف به‌عنوان مهم‌ترین اساس و بنیان فریضة امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر.

- امكان‏ دهي به رشد و تقويت روابط درون‌متنی ميان نهادهای ديني با يكديگر و اين نهادها با ساير نهادهای اجتماعي.

- معرفي الگوها و سبک‌های زندگي اقتباس شده از دين يا داراي مرجحات ديني بر مبنای مبانی و اصول امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر.

- آگاه ساختن مؤمنان از ساير فرهنگ‌ها و الگوهاي زيستي و امكان‏ دهي به انجام مقايسات ميان فرهنگي.

- تقويت تأثير و تأثرات متقابل اديان و فرهنگ‏هاي ديني و غيرديني.

- ايجاد پيوند احساسي ميان معنويت ديني با ماديت آميخته به زندگي روزمره.

- ايجاد حساسيت نسبت به ابعاد فرهنگي ـ اجتماعي و مقولات و مؤلفه‌های جامعه سكولار و ترغيب مؤمنان به مقابله با آنها.

- اطلاع‌رسانی از جريانات دين‏گريز و دین‌ستیز در جهان معاصر.

- توجه دادن به پیامدهای سکولارشان جامعه.

- ايجاد فرصت براي تجربه كردن برخي عناصر فرهنگ غيرديني و درك آثار آن.

- كمك به انتقال افراد از جهان روزمره غفلت‏زا به دنياي مجازي معنوي.

- مشروعيت‏ بخشي، اعتباردهي و ترويج اخلاق ديني در جامعه.

- بسيج مؤمنان به دفاع از دين، ارزش‌ها و گروه‌های ديني.

- تقويت مواضع مؤمنان در جامعه و ارتقاي موقعيت آنان در قياس با گروهاي رقيب.

- مشاركت در بازسازي جهان روزمره متناسب با آرمان‌ها و ارزش‌های ديني.

- منطقي و مقبول ‏سازي اعتقادات مؤمنان از طريق پيوند دادن آنها باتجربه‌های احساسي و ايجاد هاله‏اي از صدق و حقيقت براي جهان‌بینی ديني.

- معرفي جهان‌بینی ديني به‌عنوان راهبردي منطقي و عقلاني براي تبيين جهان.

- زمینه‌سازی براي ايجاد انعطاف در اعتقادات و سبك زندگي سنتي مؤمنان.

- به چالش كشاندن تنگ‌نظری‌ها و ويژگي متحجرانه برخي باورهاي سنتي و الگوها و شیوه‌های زيستي منسوب به دين.

- اطلاع ‏يابي و درك شهودي سبک‌های زندگي غیردینی براي مؤمنان.

- مشاركت در ترغيب افراد به علم‏جويي، كمال‏خواهي، اخلاقي زيستن، تعهد مندي و وظيفه‏شناسي، وجدان کاری، رعايت حقوق ديگران.

- تلاش در جهت ايجاد وفاق جمعي، نظم اجتماعي، انسجام و همبستگي، امنيت رواني و اجتماعي به‌عنوان ارزش‌های كلان مورد توصيه دين (باهنر،1386، ص 67-65).

منطق نظري و عملي مؤمنان به اديان الهي در مواجهه با رسانه‌های عصري، نه نفي و طرد، كه بيشتر بر استخدام و به‌کارگیری آنها در راستاي تأمين غايات مطلوب بوده است. مطالعات تاريخي پيرامون رسانه‏هاي مورد استفاده دين و رسانه‏هاي مؤثر در ابلاغ مستقيم و غيرمستقيم آموزه‏هاي ديني مانند امربه‌معروف ونهی‌از‌منکر نشان مي‏دهد كه حساسیت‌ها و مناقشاتي كه چند دهه اخير در خصوص تعامل دين و رسانه‌های نوين، به‌ویژه رسانه‌های تصويري و نمايشي (تلويزيون، سينما، ماهواره و تا حدي اينترنت و...) برانگيخته شده و به طرح مواضع مختلف و بعضاً متعارضي منجر شده است، هیچ‌یک در خصوص رسانه‌های موسوم به رسانه‌های سنتي (كتابت، خطابه، آموزش و تعليم، بحث و جدال، شعر، موسيقي، نقاشي، هنرهاي تجسمي و حتي برخي رسانه‌های نوين كلام ‏محور همچون راديو و مكتوب همچون مطبوعات) زمينه طرح نيافته و يا چندان قابل‌اعتنا نبوده است. اين پذيرش راغبانه دليل گويايي بر نصاب بالاي سازگاري ميان اين قبيل رسانه‌ها با زبان و پيام دين، دست ‏كم در تلقّي عموم دین‌باوران بوده است. در عصر و زمان حاضر نيز به‌رغم برخي دیدگاه‌های انتقادي، دين چه به‌عنوان بخشي از يك فرهنگ و چه به‌عنوان یک‌نهاد يا فرانهاد اجتماعي با رسانه به‌مثابه يك امر وجودي، یک‌نهاد يا يك فناوري واسط، لاجرم در گستره‏اي از تعاملات و ارتباطات پيچيده و چندلایه به هم آميخته‏اند (محمدی، 1382، ص 89-88).

منابع

1- اسماعيل يصحاني، سعيد؛ «جهانی‌سازی و استراتژي مقاومت»؛ فصلنامه کتاب نقد، شماره 24 و 25، پاييز و زمستان، 1381.

2- اسماعيلي، محسن؛ «تعامل دين و رسانه از ديدگاه حقوق»؛ فصلنامه پژوهشي دانشگاه امام صادق (ع)، شماره 21، بهار، 1383.

3- آهنچيان، محمدرضا؛ آموزش‌وپرورش در شرايط پست‌مدرن، تهران: انتشارات طهوري، 1382.

4- باهنر، ناصر؛ «سياست‏گذاري رسانه‌های ديني در ايران؛ سيستم متعامل، پويا و همگرايي ارتباطات ديني، در: دين و رسانه»؛ (مجموعه مقالات)، به كوشش محمدرضا جوادي يگانه و حميد عبدالهيان، تهران: دفتر پژوهش‏هاي راديو، 1386.

5- پور طهماسبی، سياوش؛ نقش و عملكرد تربيتي رسانه در عصر پست‌مدرن؛ پایان‌نامه كارشناسي ارشد، تهران: دانشگاه شاهد، 1387.

6- خامنه‌ای، سیدعلی؛ یاد ایام (مجموعه بیانات)؛ تهران: انتشارات صادق، 1385.

7- خمینی، سید روح‌الله؛ صحیفه نور؛ تهران: انتشارات سازمان مدارک فرهنگی، 1369.

8- رضايي زارچي، محمدرضا؛ بررسي نسبت جهانی‌شدن با تربيت ديني؛ پایان‌نامه كارشناسي ارشد، تهران: دانشگاه شاهد، 1385.

9- زورق، محمدحسن؛ مبانی تبلیغ؛ تهران: سروش، 1368.

10- سادات، محمدعلی؛ اخلاق اسلامي؛ تهران: انتشارات سمت، 1380.

11- ساروخانی، باقر؛ جامعه‌شناسی و ارتباطات؛ تهران: اطلاعات، 1379.

12- سجادي، عبدالقيوم؛ استراتژي كلان جامعه ديني در برخورد با جهانی‌شدن؛ نشريه پگاه، شماره 47، 1380.

13- شمشيري، بابک؛ بررسي تحليل پيامدهاي ناشي از گرایش افراطي به آموزش مجازي و فناوری ارتباطي و اطلاعاتی، برنامه درسي درعصرفناوري اطلاعات و ارتباطات؛ تهران: آييژ، 1382.

14- عالي، مرضيه؛ تبيين فرصت‌ها و چالش‌های جهانی‌شدن براي آموزش‌وپرورش ايران؛ پایان‌نامه کارشناسي ارشد، تهران: دانشگاه تربيت مدرس، 1382.

15- غفاریان، وفا؛ استراتژی اثربخش؛ تهران: انتشارات فرا، 1380.

16- محمّدي، مجيد؛ دين و ارتباطات؛ تهران: كوير، 1382.

17- موسوی، سید حسن؛ بایدها ونبايد ها (امربه‌معروف ونهي از منكر)؛ قم: انتشارات نبوغ، 1384.

17- نوذري، حسينعلي؛ پست‌مدرنیته و پست‌مدرنیسم؛ تهران: انتشارات نقش‌جهان، 1379.

-------------------------------------------

پانوشت‌ها:

[1] - Sterategy

[2] - strategema

[3] - stratos

[4] - ago

[5] - strength opportunities

[6] - strength threats

[7] - weaknesses opportunities

[8] - weaknesses threats

[9]-Monoculture