راه‌کارها و شیوه‌های خداشناسی کودکان از نگاه قرآن و حدیث

نویسنده: حسین جماعتی

با اینکه اسلام به تربیت دینی و اسلامی کودکان بسیار اهمیت داده است، ولی از پرسش‌هایی که کودک درباره خدا می‌کند باید فرار کرد، و هیچ راه‌حلی ارائه نداده است؛ از این‌رو؛ یا باید فرار کرد یا باید سلیقه‌ای جواب داد. این سوالی است که ذهن خیلی‌ها را در این مورد مشغول به خود کرده است. حال باید پرسید اولاً: آیا باید از پرسش‌های کودک درباره خدا فرار کرد؟ ثانیاً: اگر چنین نیست، پس چگونه می‌توان به پرسش‌های کودکان درباره خدا پاسخ گفت؟ آیا راه‌حل‌هایی وجود دارد؟

اسلام دينى است كه همه نيازهاى انسان و جامعه انسانى را مورد توجه قرار داده، قوانين و راه‌حل‌هایی بس دقيق در تمام زمينه‌ها وضع نموده است كه پيروى از آن، ضامن سلامت و سعادت فرد و جامعه است. از جمله در امر تعليم و تربيت، بسيار دقيق و ظريف وارد شده و تمام ابعاد انسان، اعمّ از معنوى و مادّى، عقلانى و عاطفى، اجتماعى و فردى و ...، را به طور كامل مورد توجّه قرار داده است. از آن‌جایی که توحید و خداشناسی یکی از نیازهای واقعی و بنیادی انسان است و ریشه در اعماق جان و فطرت او دارد؛ اسلام آن‌را به منزله یک برنامه جامع تربیتی برای پرورش و تکامل روح و روان انسان در قالب راه‌ها و شیوه‌هایی برنامه‌ریزی کرده است؛ ولى آگاهی نداشتن برخی از والدین و مربّیان به این واقعیت سبب شده است تا برخی بپندارند که دین اسلام اصول و شیوه‌ای برای تربیت اعتقادی ندارد.

برخی از راه‌حل‌ها و شیوه‌های مهمی که از قرآن، احادیث و سیره عملی معصومان(ع)؛ به دست می‌آید عبارتند از: 1. پاسخ‌های آگاهانه و روشن به پرسش‌های خداشناسی کودک؛ 2. تربیت عملی با رویکرد ایمان به خدا؛ 3. بیان داستان‌های دینی؛ 4. آشنایی دادن با نعمت‌های الهی؛ 5. آشنایی دادن با مفاهیم خداشناسی؛ 6. شعرهای سودمند.

تربیت، از مهم‌ترین ساحت‌های معرفتی – رفتاری انسان است و در تمامی ابعاد وجودی انسان؛ مانند اندیشه، حضور دارد و در لایه‌های فردی و جمعی جایگاه می‌یابد. تربیت، با قلمروهای گوناگون از مخاطبان پیوند می‌خورد و تعابیری چونان تربیت کودک، تربیت نوجوان و...، را در خود می‌پذیرد (ر. ک: هاشمی، 1388، 30 – 71).

یکی از فرایندهای تربیت؛ رشد و تعالی خداشناسی و كشش به سوی شناخت خداوند است که یكی از احساسات ذاتی و درونی و فطری بشر  است و این واقعیت در اعماق سرشت هركسی نهفته است. خدا در قرآن می‌فرماید: «پس روى خود را متوجّه آيين خالص پروردگار كن! اين فطرتى است كه خداوند، انسان‌ها را بر آن آفريده است، دگرگونى در آفرينش الهى نيست؛ اين است آيين استوار ولى بیشتر مردم نمی‌دانند» (روم/30).

در همین راستا باید دانست؛ هر كودكى طبعاً خداجو است و کششی فطری به سوی خداوند دارد، مگر اینكه عوامل خارجى فطرتش را آلوده گرداند و از صراط مستقیم منحرف سازد. چنانکه امام باقر(ع) به نقل از پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «هر نوزادى با فطرت خدایى به دنیا می‌آید و پرورش می‌یابد؛ يعنى خداى عزّ و جلّ را خالق و آفریننده خود می‌داند» (کلینی، 1407، 2، 13). همچنین در روایت دیگری پیامبر(ص) می‌فرماید: «هر نوزادى بر اساس فطرت توحيدى متولد می‌شوند، مگر اينکه پدر و مادر، نوزاد را؛ يهودى، يا مسيحى نمايند» (علم الهدى‏، 1998، ‏2، 82).  

با توجّه به اهميّت نقش خانواده در تربيت فرزند و نيز حسّاسيت دوران كودكى و تأثير پذيرى كودک در اين دوران؛ پدر و مادر وظیفه دارند قبل از ورود كودک در صحنه اجتماع، به رشد و تربيت صحيح وى در جوانب فکری، اخلاقی، عبادی و... همّت گمارند و محیط مناسبى براى فرزند خود به وجود آورند تا استعدادها و عقاید پاکی كه در فطرت او نهاده شده ظهور و بروز نمایند و پرورش و تكامل یابند. چنانكه امام سجاد(ع) یكی از حقوق اساسی كودكان بر خانواده‏ را راهنمایی كردن آنان به سوی خداوند و شناخت می‌داند: «و تو (پدر) در حكومتی كه بر فرزندت داری مسئولی كه او را مؤدّب بار آورده و به سوی شناخت پروردگارش راهنمایی‌اش كنی» (ابن شعبه حرانی، 1404، 263).  

این تربیت و راهنمایی صحیح؛ مستلزم شناخت راه‌ها و روش‌های تربیت اعتقادی و اجرایی کردن آنها است تا کودکان فضای دینی را احساس و تنفس کنند و زیبایی‌های دین اسلام را ببینند. با توجه به شبهه مطرح شده؛ به طور خلاصه به این مسئله در ضمن مطالب زیر پرداخته می‌شود.

جامعیت اسلام در ارائه راه‌کارهای تربیت دینی

اسلام دينى است كه همه نيازهاى انسان و جامعه انسانى را مورد توجه قرار داده، قوانينى بس دقيق در تمام زمينه‌ها وضع نموده است كه پيروى از آن، ضامن سلامت و سعادت فرد و جامعه  است؛ از جمله در امر تعليم و تربيت، بسيار دقيق و ظريف وارد شده و تمام ابعاد انسان، اعمّ از معنوى و مادّى، عقلانى و عاطفى، اجتماعى و فردى و ...، را به طور كامل مورد توجّه قرار داده و قوانين و دستورات لازم را ابلاغ كرده است. جامعیّت دین اسلام از مباحث مهم و اصیل فلسفه دین و کلام جدید  است و با دلایل عقلی و نقلی در جای خودش ثابت شده است که بحث از آن کتاب و یا مقاله طولانی را می‌طلبد و در این نوشته، که به اندازه پاسخ به شبهه است، نمی‌گنجد.

اما نکته قابل توجه اینکه؛ مقصود از جامعیت دین اسلام آن است که اسلام، در راستای هدف و رسالت خود رئوس کلی همه معارف لازم را در اختیار بشر قرار داده است، به‌گونه‌ای که بشر با تطبیق آن اصول کلی به صورت نظام‌مند می‌تواند راه‌ها و شیوه‌های مورد نیاز خود را برای رسیدن به سعادت حقیقی به دست آورد. بدین‌سان؛ آموزه‌های اسلامی به همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی انسان در هر زمانی نظر دارند و نیازمندی‌های او را پاسخ می‌گویند و با گذشت زمان محتاج آن نیستند که چیزی بر آنها افزوده شود (ر. ک: مطهری، 2، 226 – 250 و ۳، ۱۹۰ – 195).   

در نظام تعليم و تربيت اسلامى، چون ارائه دهنده راه‌حل‌ها؛ شناخت كامل از انسان، روحيّات و نيازهاى او داشته، روش‌هاى متنوّعى را ارائه كرده كه همه آنها عملى است و انسان را به هدف می‌رسانند، ولى آگاهی نداشتن برخی از والدین و مربّیان به این راه‌حل‌ها و روش‌ها سبب شده است تا برخی بپندارند که دین اسلام اصول و شیوه‌ای برای تربیت اعتقادی ندارد؛ در حالی‌که چون توحید و خداشناسی یکی از نیازهای واقعی و بنیادی انسان است و ریشه در اعماق جان و فطرت او دارد؛ اسلام آن‌را به منزله یک برنامه جامع تربیتی برای پرورش و تکامل روح و روان انسان در قالب راه‌ها و شیوه‌هایی برنامه‌ریزی کرده است.

راه‌کارها و شیوه‌های خداشناسی به کودک

یکی از مهم‌ترین ابعاد تربیت دینی در دوره کودکی، تربیت  اعتقادی است. در دین اسلام به این بُعد از تربیت بسیار اهمیت داده شده است، و روایات زیادی در مورد آن از رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) و سیره رفتاری آنها با فرزندان خود نقل شده است (ر.ک به این کتاب: محمدى ری‌شهرى، 1391).   

یکی از بخش‌های تربیت  اعتقادی، رشد و پرورش خداشناسی و خداگرایی است. این بخش از تربیت؛ شامل پرورش اندیشه و بُعد معنوی آن در روح و قلب برای ایجاد زمینه ارتباط و بندگی با خداوند است. پيامبر خدا(ص) در‌باره اهمیت آموزش خداشناسی به کودک می‌فرماید: «كسى كه خُردسالى را تربيت كند تا بگويد: "لا إله إلّا الله"، خداوند عزّ و جلّ از او حساب نمی‌كشد» (طبرانی، بی‌تا، 5، 130).

حال این پرسش مطرح است که؛ چه راه‌کارها و شیوه‌هایی را اسلام سفارش می‌کند و لازم می‌داند تا کودکانمان از جهت خداشناسی؛ با ایمان و متعهّد رشد کنند؟ برای پاسخ به این پرسش؛ با توجه به قرآن، احادیث و سیره عملی معصومان(ع)؛ به‌طور خلاصه به راه‌کارها و شیوه‌هایی اشاره می‌شود.

1. پاسخ‌های آگاهانه و روشن به پرسش‌های خداشناسی کودک

کودکان برای شناخت و معرفت می‌پرسند تا جهان‌بینی داشته باشند. به نظر می‌رسد که در اصل نیاز به جهان‌بینی، بین کودکان و بزرگ‌سالان تفاوتی وجود ندارد و کودکان نیز به‌اندازه ظرفیت استعدادی خودشان برای داشتن یک جهان‌بینی درست کنجکاو هستند؛ از این‌رو سخن گفتن درباره جهان و آفریننده آن با آنها از این جهت حائز اهمیت است که می‌تواند بهترین راهِ برآوردن مهم‌ترین نیازهای فکری کودکان باشد، و روح کودک، زمانی که برای پرسش‌های کلیدی خود پاسخی منطقی می‌یابد، احساس آرامش و امنیت می‌کند؛ از این‌رو پاسخ ‌دادن به پرسش‌های کودک در جایگاه تعلیم و تربیت از اهمیت زیادی برخوردار است. اما باید توجه شود كه پاسخ به پرسش‌های توحیدی كودكان، چندان كار ساده‌ای نیست و نیاز به دقت و ظرافت بیشتری دارد. یکی از اصولی که باید در این امر مهم دقت شود، اصل پاسخ‌گویی آگاهانه و روشن و به دور از شتاب‌زدگی است که البته رسیدن به این هدف مطلوب، نیازمند علم و آگاهی و نیز مشورت با کارشناسان دینی است.

در روایات به‌طورکلی؛ به رعایت این اصل به‌عنوان یک شیوه پاسخ‌گویی اشاره شده است، که در اینجا برای نمونه به ذکر چند حدیث بسنده می‌شود.

- امام علی(ع) در خطبه‌ای که از خود با عنوان «رَبّانیّکم» (عالم خداشناس) سخن می‌گوید (سید رضی، 1414، 157؛ ابن أبی الحدید، 1404،‏ ‏7، 189)، یکی از اوصاف این مربّی ربّانی را چنین بیان می‌کند: «پیشوای شما، واقعیت‌ها را چونان شکافتن مهره‌های ظریف برای شما شکافت و حقیقت را از باطل چون شیره درختی که از بدنه آن خارج شود، بیرون کشید» (سید رضی، 1414، 157).

این سخن حضرت علی(ع) بیانگر یک قاعده کلی برای همه مربّیان از جمله پدر و مادر است که باید آنچه را برای متربّیان(مانند کودک) مبهم و مغلق است با جدیت تمام و اخلاص و آگاهی همه‌جانبه برایشان روشن کند (ر. ک: ابوطالبی، 1388، 154 – 155). بدیهی است این‌گونه تبیین و موشکافی جز با آگاهی و مطالعه ممکن نیست. پس والدین نیز با استفاده از این الگوی تربیتی و با مطالعات خود همواره نیازهای فکری کودک خود را شناسایی کرده و از روی علم و آگاهی؛ مجهولات و پرسش‌های او را پاسخ بگویند.

- باید به ظرفیت ذهنی فرزند به‌طور کامل توجه شود و پاسخی کوتاه و در عین حال دسته‌بندی شده و منظم و روشن ارائه شود. امام علی(ع) در این‌باره می‌فرماید:

«پاسخ‌ها، زمانی که زیاد و درهم شوند، [سخن] حق، پنهان می‌ماند» (سید رضی، 1414، 511).

«كسى كه در پاسخ‌گويى شتاب كند به پاسخ صحيح نخواهد رسيد» (لیثی واسطی، 1376، 440).‏  

ناگفته نماند؛ نباید والدین به همه پرسش‌های کودک درباره خدا پاسخ دهند؛ چون طبیعی است پاسخ برخی از پرسش‌ها را باید در سنین بالاتر و در مدرسه بیاموزد. چنان‌که امام علی(ع) می‌فرماید: «چه‌بسا سخنى كه جوابش سكوت است» (تمیمی آمدی، 1366، 381)؛ بنابراین، از همان زمانى كه در ذهن كودک سؤال‌هایى درباره خدا و دیگر مسائل دینى مطرح می‌شود، باید با ارائه پاسخ‌هاى سنجیده و مناسب و ساده از روی آگاهی، عقل و روح او را مجذوب زیبایی‌هاى معنوى كرد تا از همان ابتدا علاقه به خدا و پیامبران الهى و ائمّه اطهار(ع) در جان او رشد یابد.

2. تربیت عملی

اسلام به مشاهده و تجربه اهمیت فراوانی می‌دهد؛ زیرا «مشاهده، تجربه، تفکر و تعلیم، وسایلی هستند که به انسان قدرت تشخیص می‌دهد» (احمدی، 1384، 81). اگر اعمال اعتقادی در معرض دید و مشاهده کودک انجام گیرد، اثر تربیتی و سازنده‌ای را به دنبال دارد. افزون بر تأثیر روحی و روانی، موجب تشویق و ترغیب کودک به یادگیری نیز می‌شود.

وقتی پدر و مادر در منزل و زندگی خود اصول و دستورات اسلامی را رعایت کنند؛ مثلاً نماز را اول وقت بخوانند، به روزه و سایر واجبات اهمیت داده و آنها را بجا آورند، همیشه به یاد خدا باشند، هنگام شروع غذا خوردن «بسم‌الله» بگویند و با «الحمدلله» تمام کنند و از نعمت‌های بی‌شمار الهی شکرگزاری کنند، در شرایط سخت زندگی جملاتی؛ مثل توکل بر خدا به کار می‌برند و ...، همه اینها به کودک درس خداشناسی می‌دهد.

والدین به‌عنوان مربی کودک، باید با کارهای پسندیده‌ای که نشانگر ایمان و باور قلبی آنها به خداوند است، او را به‌سوی تربیت اعتقادی هدایت نمایند؛ زیرا طبع انسان این‌گونه است که با مشاهده اعمال و افعال دیگران، سریع‌تر تأثیر می‌پذیرد تا با گفتار، کودک بیش از آنچه از شنیدن یاد بگیرد، از مشاهده رفتارهای والدین و اطرافیان می‌آموزد.

در آیات و روایات؛ تأکید بر تربیت عملی کودک شده است که به‌عنوان یک شیوه عملی در ایمان و خداباوری کودک اثر دارد:

- خداوند در قرآن كریم می‌فرماید: «اى كسانى كه ایمان آورده‌اید، خود و خانواده خویش را از آتش جهنّم نگه دارید» (تحريم/6).

امام صادق(ع) در توضیح این آیه می‌فرماید: «هنگامی‌که اين آيه نازل شد، مردم گفتند: اى رسول خدا! چگونه خود و خانواده‌مان را حفظ كنيم؟ [رسول خدا] فرمود: كار نيک انجام دهيد، و آن را به خانواده‌تان يادآور شويد و آنان را بر اطاعت خداوند، تربيت كنيد» (ابن حیون مغربی، 1385،‏ ‏1، 82). 

- امام علی(ع) تربیت و تأدیب با عمل را بر تربیت زبانی مقدّم می‌دارد؛ آن حضرت می‌فرماید: «کسی ‌که خود را پیشوای مردم سازد ... پیش از آن‌که به گفتار تعلیم نماید باید به کردار ادب نماید» (سید رضی، 1414، 480).

- امام كاظم(ع) می‌فرماید: «كودكان‏، با خوبی‌ها و شایستگی‌هاى والدینشان، حفظ می‌شوند» (عیاشی، 1380، ‏2، 338)؛ بنابراین، کودکان اولین و بهترین درس دین‌داری و ارتباط معنوی با خدا را در محیط خانه از طریق مشاهده عملکرد والدین به ارث می‌برند. اگر در محیط خانه، تکریم به ارزش‌های دینی و اعتقادی جنبه عملی پیدا کند، زمینه گرایش به اعمال عبادی به‌عنوان مهم‌ترین اثر خداشناسی در کودکان به‌صورت آگاهانه شکل می‌گیرد. در این زمینه یکی از پژوهشگران می‌نویسد: «وقتی که کودکان و نوجوانان مشاهده می‌کنند که پدر و مادرشان نسبت به امور مذهبی حسّاسیت و دقت نظر دارند و به عبادات اهمیت فراوان نشان می‌دهند و در اوقات نماز با اشتیاق به‌سوی عبادت می‌شتابند و در مناسبت‌های مذهبی و مراسم عبادی شرکت فعّال دارند، خودبه‌خود به این قبیل امور احساس علاقه و نشاط می‌کنند و مجذوب حالات ملکوتی دعا و مناجات می‌شوند» (مروجی طبسی، 1387، 168).

3. آموزش

الف. بیان داستان‌های دینی

يكى از ابزار تعليم و تربيت دینی، قصه و داستان است. قصه و داستان، بازگو كردن سرگذشتى است كه از واقعيات عينى زندگى بشر حكايت دارد تا براى آيندگان در زمینه‌های گوناگون عبرت باشد؛ یکی از ابزار آموزشی که قرآن کریم نیز به‌کار گرفته، داستان است. قرآن بسیاری از مباحث اعتقادی، اخلاقی و فرهنگی را در قالب داستان مطرح کرده است و خودش را منبع داستان معرفى می‌نمايد و می‌فرماید: «و هر سرگذشتى از سرگذشت‌هاى [پندآموز] پيامبران را كه برائت می‌خوانيم، حقيقتى است كه دل تو را به آن پابرجا و استوار كنيم، و براى تو در اين سرگذشت‌ها حق و براى بهره بردن مؤمنان پند و تذكّرى آمده است» (هود/120).

این آیه شریفه چند پیام درباره داستان‌گویی به‌عنوان یکی از شیوه‌های تربیتی دارد:

1. داستان باید هدف‌دار باشد، نه وسيله سرگرمى؛
2. در نقل داستان بايد آن فرازهايى مورد توجّه قرار گيرد كه داراى بار ارزشى است؛
3. بهترين داستان آن است كه مايه آرامش خاطر باشد؛
4. داستان باید حقيقت داشته و با نوعى برهان و دليلِ قابل قبول همراه باشد (قرائتی، 1383، ‏5، 398).

همچنین خداوند در قرآن می‌فرماید:

«قصه‌ها را به گوی، شايد به انديشه فرو روند» (اعراف/176).

«به‌راستی در سرگذشت آنان عبرتى براى خردمندان است. [قرآن‏] سخنى نيست كه به‌دروغ بافته شده باشد، بلكه تصديق كننده كتاب‌هاى آسمانى پيش از خود است و بيان‌گر هر چيز است و براى مردمى كه ايمان دارند، سراسر هدايت و رحمت است» (یوسف/111).

افلاطون، درباره ارزش و اهميت داستان‏ها در تربيت كودک می‌گويد: «پس بايد پرستاران و مادران را وادار كنيم كه فقط حكاياتى را كه پذيرفته‌ايم، براى كودكان نقل كنند و متوجه باشند كه پرورشى كه روح اطفال به‌وسیله حكايات حاصل می‌كند، به‌مراتب بيشتر از تربيتى است كه جسم آنها به‌وسیله ورزش پيدا می‌کند» (به نقل از: عطاران، 1379، 123)؛ بنابراین، یکی از روش‌های مفید در آموزش معارف دینی؛ مانند عقاید و خداشناسی، استفاده از داستان است. در این راستا، به تناسب بحث باید گفت: در تربیت اعتقادی برای مأنوس کردن کودکان به مفاهیم عقیدتی، بهتر است از داستان‌ها و قصه‌های که در این مورد از قرآن، منابع حدیثی و تاریخی استخراج شده و نوشته شده است، استفاده کرد. تأثیر این نوع آموزش افزون بر سادگی آن و انتقال سریع‌تر محتوا، فهم مسائل خداشناسی را برای کودکان آسان‌تر می‌سازد؛ مثل داستان حضرت ابراهیم(ع) که چگونه در امتحانات الهی به خداوند تکیه می‌کرد و بر او توکل می‌نمود و نیز بحث‌های او با مشرکان و بت‌پرستان و استدلال‌های زیبای آن‌حضرت برای اثبات خدا و یگانگی او بسیار سودمند است.

بیان سیره و روش زندگی پیشوایان دینی، روش بزرگان و دانشمندان و نیز منش انسان‌های بزرگی که با «تکیه بر قدرت خداوند» و «توکل بر خداوند» توانسته‌اند کارهای بسیار مهمی در زندگی خود داشته باشند، می‌توانند در قالب داستان‌هایی با زبان کودکانه در خدمت خداشناسی و خداگرایی کودکان قرار گیرند. همان‌طور که بسيارى از اديبان، نويسندگان کودک و نوجوان و عالمان اخلاق كه به قدرت قصه آگاه بوده‌اند، باورهاى خداشناسی و خداگرایی را در قالب داستان به‌صورت کتاب و مقاله نوشته و بيان كرده‌اند.

ب. آشنایی دادن با نعمت‌های الهی

در تربیت دینی، یکی از اهداف بُعد عاطفی، ایجاد محبّت و عشق به خداوند است (ابوطالبی، 1388، 77). بیان منعمیت خداوند و یادآوری نعمت‌های فراوانی که به انسان داده است، این حس را در انسان پدید می‌آورد که خداوند نظر لطف و رحمت به انسان دارد و به انسان محبّت می‌کند. توجّه انسان به محبوب بودن نزد خدا، سبب تحریک عواطف انسان و محبّت او به خدا می‌شود. مرحوم نراقی در بیان طریق تحصیل محبّت خدا و تقویت آن از این راه، می‌گوید: «دوام فكر،‌ ذكر و مداومت بر ياد خدا،  تفكّر در عجايب صنع و غرايب ملك او و در صفات كماليّه،  نعوت جماليّه و جلاليّه و در آنچه آماده و مهيّا نموده است از نعماى غير متناهيه در دنيا و آخرت و در آنچه عطا كرده است از وجود جميع ضروریات و لوازم آن» یکی از راه‌های «طريق تحصيل محبّت خدا و تقويت آن» است (نراقى، 1378، 739).

باید والدین کاری کنند که محبت خدا در دل کودک جای بگیرد؛ مانند این‌که او را با آفریده‌های خدا و شگفتی آنها آشنا سازند. از نعمت‌ها، مهربانیت، بخشندگی و توجه خاص خداوند به بندگانش سخن بگویند و او را بهترین دوست انسان‌ها معرفی کنند. در این صورت کودک با عشق درونی به خداوند زمینه‌ای برای انجام تکالیف الهی پیدا خواهد بود.

قرآن کریم انسان‌ها را به تدبّر در طبیعت و نعمت‌های الهی به‌عنوان یک شیوه تربیتی دعوت می‌کند:

- «و پروردگار تو به زنبور عسل "وحى" [و الهام غريزى] نمود كه از كوه‌ها و درختان و داربست‌هايى كه مردم می‌سازند، خانه‌هايى برگزين! سپس از تمام ثمرات [و شيره گلها] بخور و راه‌هايى را كه پروردگارت براى تو تعيين كرده است، به‌راحتی بپيما! از درون شكم آنها، نوشيدنى با رنگ‌هاى مختلف خارج می‌شود كه در آن، شفا براى مردم است به يقين در اين امر، نشانه روشنى است براى جمعيّتى كه می‌‌انديشند» (نحل/68 – 69).

- «آيا با تأمل به شتر نمی‌نگرند كه چگونه آفريده شده؟! و به آسمان كه چگونه بر افراشته شده؟! و به كوه‌ها كه چگونه در جاى خود نصب شده؟! و به زمين كه چگونه گسترده شده؟ پس تذكر ده، كه تو فقط تذكر دهنده‌ای» (غاشیه/17 – 21).

همچنین در روایتی چنین نقل شده است: خداوند متعال به حضرت موسی(ع) وحی فرستاد: «مردم را به من علاقه‌مند کن و آنان را نیز نزد من محبوب ساز». عرض نمود چگونه؟ وحی آمد: «نعمت‌های مرا برای آنان بازگو کن، آنان خود عاشق من خواهند شد» (مجلسی، 1403، 2، 4)؛ بنابراین، یادآوری و ذکر نعمت‌های الهی از جمله شیوه‌هایی است که در بیداری فطرت پاک کودکان به صاحب نعمت بسیار مؤثر است. ذکر نعمت‌ها می‌تواند زمینه بسیار مناسبی برای رشد و تعمیق بینش الهی کودکان و در نتیجه، گرایش به صاحب نعمت و زمینه‌های بندگی و شکرگزاری را در آنان فراهم سازد.

ج. آشنایی دادن با مفاهیم خداشناسی

پيشوايان دين، به امر آموزش دينى كودكان در مسائل اعتقادى از جمله توحید تأكيد داشتند و سفارش کرده‌اند که والدین کودکان را با مفاهیم اعتقادی و توحید آشنا کنند: 

- پيامبر خدا(ص) فرمود: «كسى كه خردسالى را تربيت كند تا بگويد: "لا إله إلّا الله"، خداوند عزّ و جلّ از او حساب نمی‌كشد» (طبرانی، بی‌تا، 5، 130).

- امام صادق(ع) فرمود: «وقتى بچه سه ساله شد كلمه "لا اله الّا الله" را یادش بدهید. سپس او را رها كنید تا به سن سه سال و هفت ماه و بیست روز برسد، آنگاه "محمّد رسول‌الله" را یادش بدهید. و ديگر تا چهارسالگی او را واگذار، و چون چهار سالش تمام شد هفت بار بگويد: "صلی‌الله علی‌محمد و آل محمد" و رهایش كنيد تا پنج‌سالگی به او گفته شود دست راست و چپ كدام است؟ وقتى فهميد، رو به قبله واداشته شود و سجده كند، باز واگذارش كنيد تا شش‌سالگی، چون شش‌ساله شد ركوع و سجود آموزد تا هفت‌ساله شود، در اين سن دستور دهند تا دست و صورت را بشويد وضو بگيرد، بعد به نمازش وادارند، چون نه‌ساله شود، وضوء يادش دهند و اگر ترک كرد تنبيه  شود و به نماز فرمانش دهند و بر ترک آن تنبيهش كنند. چون نماز و وضوء فرا گيرد، و والدينش آمرزيده شوند انشاء الله» (ابن بابويه، 1413، ‏1، 281).

د. شعرهاى سودمند

بی‌ترديد، سرودن شعر براى كودكان، آن هم شعرِ سودمند و سازنده‌اى كه بتواند مفاهيم بلند توحید و خداشناسی، را هنرمندانه، به صورتى ساده، روان، پُرجاذبه و متناسب با ذهن كودک ارائه نمايد، كارى مفید است که البته از عهده شاعرى بر می‌آيد که علم و آگاهی نسبت به معارف دینی و نیز سطح فکری کودکان داشته باشد. والدین می‌توانند با تهیه کتاب‌های شعری را که در این‌باره از سوی برخی از متخصّصان شعر کودکان سروده شده است، آنها را برای فرزند خود بخوانند و توضیح دهند.

امام صادق(ع) در اهمیت شعر سودمند و مناسب برای تربیت فرزندان، فرمود: «امير مؤمنان(ع) از اين‌كه شعر [پدرش‏] ابوطالب، روايت و تدوين شود، خرسند می‌شد و می‌فرمود: آن را فرا بگيريد و به فرزندانتان ياد بدهيد؛ چراکه او بر دين خدا بود و در آن، دانشِ بسيار است» (حر عاملی، 1409، ‏17، 331).

تأكيد امام على(ع) بر آموختن شعر پدرش ابوطالب به فرزندان، نشانه آن است كه از نگاه اهل‌بیت(ع)؛ شعر، نه‌تنها در حوزه فرهنگ و ادب، بلكه در عرصه تعليم و تربيت، به‌ویژه تربيت نسل نو، داراى نقشى بنيادين و والاست و بر اساس اين رهنمود، بر اديبان و شاعران متعهّد و مسلمان، لازم است كه براى شعر كودک، فصل ويژه‌اى در ديوان اشعار خود داشته باشند. نكته مهمی كه در این روایت، بدان اشاره شده، اين است كه شعر آموزنده، علاوه بر اينكه از نظر هنرى بايد در سطح عالى و قابل قبولى باشد، براى آنكه نسل نو بتوانند حداکثر بهره تربيتى را از آن داشته باشند، لازم است: اوّلاً: گوينده شعر از تعهّد دينى برخوردار باشد، چنانكه در تبيين توصيه به آموختن شعر ابوطالب، بر تعهّد دينى آنان، تأكيد شده است.

ثانياً: شعر، متضمّنِ آگاهی‌هاى مورد نياز كودک در زمينه‌هاى اعتقادى، اخلاقى و عملى باشد، چنانكه امام على(ع) بدان جهت بر آموختن شعر ابوطالب تأكيد می‌فرمايد كه افزون بر تعهّد دينى شاعر، متضمّن دانشى فراوان است (محمدى ری‌شهرى، 1391، 163 – 164).

منابع

* قرآن کریم

1. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، محقق: ابراهیم، محمد ابوالفضل،‏ قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404ق.
2. ابن بابويه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
3. ابن حیون مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق: فیضی، آصف،‏ قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، 1385ق.
4. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1404ق.
5. ابوطالبی، مهدی، تربیت دینی از دیدگاه امام علی(ع)، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چاپ سوم، 1388.
6. احمدی، سید احمد، اصول و روش‌های تربیت در اسلام، اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، چاپ سوم، 1384.
7. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق و مصحح: درایتی، مصطفی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366.
8. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.
9. طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الاوسط، قاهره، دار الحرمین، بی‌تا.
10. عطاران، محمد، آراى مربيان بزرگ مسلمان درباره تربيت كودک، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1379.
11. علم الهدى، على بن حسين‏، أمالی المرتضى، محقق: ابراهيم، محمد ابوالفضل‏، قاهره، دار الفكر العربی‏، چاپ اول‏، 1998م.
12. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق: رسولی محلاتی، هاشم، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق
13. قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ یازدهم، 1383.
14. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
15. لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق: حسنی بیرجندی، حسین، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1376.‏
16. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
17. محمدى ری‌شهرى، محمد، حكمت نامه كودک، قم، دار الحديث، چاپ چهارم، 1391.
18. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا.
19. نراقى، احمد بن محمدمهدى‏، معراج السعادة، قم، مؤسسه انتشارات هجرت‏، چاپ ششم، 1378.
20. هاشمی، سید حسین، چیستی و اهداف تربیت، پژوهشهای قرآنی، شماره‌های 59 و 60، 1388.