نویسندگان:
دکتر حکیمه السادات شریف‌زاده,
ولی اله بحرینی
مقدمه
در میان همه موجودات، انسان یگانه موجودی است که به وجود خویش آگاهی دارد و به مفهوم
[خود] از میان مفهوم‌های [دیگر] پی می‌برد و آن را احساس میکند؛ اما گاهی انسان در
شرایطی قرار می‌گیرد که در آن شرایط، عقل، احساس، شخصیت، هویت و حقیقت انسانی خویش
را از یاد می‌برد (حیدر دولت‌آبادی، 1381). بحران هویت که روزبه‌روز سایه خود را بر
جوامع جهان سوم بیشتر می‌افکند، نه‌تنها خود یک آسیب اجتماعی است؛ بلکه مهم‌تر از آن،
علت شکل‌گیری آسیب‌های اجتماعی عمده نیز میتواند باشد (جمشیدی، 1381).
با توجه به تأثیری که جهانی‌شدن بر هویت جمعی، فردی و بروز آثارِ تهاجم فرهنگی و شکل‌گیری
بحران هویت به‌صورت تعارضات و تناقضات رفتاری و انحراف از معیارهای اصیل جامعه دارد،
لزوم بازگشت به خویشتن، حفظ و تقویت هویت ملی را ایجاب میکند. نماز به عنوان ستون
دین مبین اسلام و به‌ویژه نقش آن در ارتباط با مبدأ هستی و توجه به حقیقت حیات میتواند
در سازندگی افراد جامعه، ایجاد تعاملات اجتماعی و گسترش روابط عاطفی و احساس مسئولیت
در برابر دیگران نقش بسزایی داشته باشد و همچنین در و افزایش مشارکت اجتماعی، هویت‌بخشی،
ایجاد وجدان اخلاقی و در نتیجه بهبود فرهنگ جامعه در عرصه‌های مختلف اجتماعی بسیار
مؤثر خواهد بود (فتحی، 1389). لذا ضمن تببین بحران هویت و علل و عوامل ایجاد آن در
عصر حاضر می‌توان به نقش تربیتی نماز در هویت‌بخشی به ابعاد فردی و اجتماعی آحاد جامعه
و اثرات پیشگیرانه آن پرداخت و با پاسخگویی به سؤالات زیر، آن را مورد بررسی و مداقه
قرار داد.
- سؤال اول: هویت و بحران هویت چیست؟
- سؤال دوم: چه عواملی بر شکل‌گیری هویت و بحران هویت افراد جامعه تأثیر دارند؟
- سؤال سوم: نقش تربیتی نماز در هویت‌بخشی افراد جامعه در ابعاد فردی و اجتماعی چیست؟
پژوهش حاضر، جزء تحقیقات نظری قرار گیرد و از حیث ماهیت و روش، توصیفی_ تحلیلی است
که در این روش به تشریح و تبیین آثار تربیتی نماز در پیشگیری از بحران هویت پرداخته
میشود. در این روش، محقق از نظر منطقی جزئیات مربوط به مسئله تحقیقی خود را در قالب
پاسخگویی به سؤالات تحقیق و نتیجه‌گیری بیان نموده است (حافظ‌نیا، 61، 1387).
هویت و بحران هویت
هویت، کلمهای است عربی که در زبان فارسی به جای واژه انگلیسی (Identify) به‌کار می‌رود.
در فرهنگ فارسی معین، تحت عبارت «هویت»، معانی‌ای از قبیل «ذات باری‌تعالی»، «هستی
و وجود» و «آنچه موجب شناسایی شخص میشود» آورده شده است؛ ولی در کل، هویت مفهومی است
که در علوم مختلف دارای فضای مفهومی خاصی است (الطایی، 1378).
عدهای، هویت را دارای سه کارکرد اصلی می‌دانند که عبارت است از: افزایش توان گزینشی،
ایجاد امکان ارتباط با دیگران و نیرو‌بخشی و نرمشپذیری انسان (گیبرنا، 1378). البته
صاحب‌نظران علوم اجتماعی نیز تعاریف مختلفی برای هویت ارائه کردهاند.
هویت انسانی، عبارت است از مجموعه خصوصیات و مشخصات فردی، اجتماعی و احساسات و اندیشه‌هایی
که فرد آنها را از طریق توانایی کنش متقابل با خود و با یافتن تصوراتی از خود به دست
میآورد و در جواب سؤال من کیستم، ارائه میدهد. هویت یک فرد میتواند فردی یا جمعی
باشد. هویت فردی به خصوصیات و مشخصاتی اشاره دارد که فرد به عنوان یک شخص منحصربه‌فرد
و متفاوت از دیگر افراد جامعه، آنها را به خود منتسب میکند. هویت اجتماعی یک فرد به
خصوصیات و مشخصات و تفکراتی گفته میشود که فرد آنها را از طریق اشتراکات اجتماعی و
عضویت در گروه‌هایی که شامـل نژاد، مـذهب، قـومیت، مـلیت، جنسیت، احزاب سیاسی و...
، است، کسب میکند. هویت اجتماعی یک فرد باعث ایجاد «ما» در برابر «آنها» میشود (صدر،
1377).
بحران هويت
عدم توانايى فرد در تحصيل هويت انسانى، به صورت‌های مختلفی تعبیر شده است. برخى از
صاحب‌نظران از آن با تعبير «گم كردن خويش» يا «ازخود‌بيگانگى» ياد مىكنند. روانشناسان
از اين حالت، اغلب تحت عناوينى از قبیل «آشفتگى هويت»، «اختلال هويت» و «بحران هويت»
نام می‌برند. بروز چنين وضعى و تزلزل فكرى اعتقادى، مهمترين خطرى است كه سعادت انسان
را در طول حيات، مورد تهديد قرار مىدهد (نوردبی، 1369، 64).
عوامل مؤثر بر شکل‌گیری هویت و بحران هویت
در شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی، عناصر پیدا و پنهان بسیاری مؤثرند و این مقوله دارای
مؤلفه‌های متعددی است که خانواده، قشر و طبقه اجتماعی، گروه دوستان، آموزش‌های رسمی
یا غیررسمی، اسطوره‌ها، تاریخ، دین، زبان، سنت‌ها، میراث‌های فکری و فرهنگی، گروه‌های
مرجع، ساختار اجتماعی، رسانه‌های جمعی، فرآیند جهانی‌شدن و ده‌ها عوامل دیگری که هر
یک میتواند به نوعی و تا حدی در تکوین هویت فرد تأثیر بگذارد. از بین عوامل ذکر شده،
شش عامل خانواده، آموزش‌وپرورش، رسانه‌ها، ساختارهای اجتماعی، گروه‌های مرجع و جهانی‌شدن
که به نظر می‌رسد در تکوین هویت فرد از بقیه عوامل مؤثرتر و بیدارتر باشند و در شرایط
کارکرد منفی آنها، بحران هویت ایجاد میشود را می‌توانیم به اختصار مورد بررسی قرار
دهیم (سبحانی‌جو، 1383).
عدهای از پژوهشگران، فرایند جهانی‌شدن را عامل اصلی بحران هویت می‌دانند و اعتقاد
دارند که این فرایند با دگرگون ساختن شرایط و چارچوب سنتی هویتسازی و تضعیف کردن عدهای
از افراد و تخریب عوامل و منابع سنتی، هویتسازی را در جهان کنونی دشوار و مسئلهساز
میکند (گل محمدی، 1380).
نقش تربیتی نماز در هویت‌بخشی افراد جامعه در ابعاد فردی و اجتماعی
خداوند در قرآن کریم مي‌فرمايد:«وَ اَقِمِ الصَّلوهَ اِنَّ الصَّلوهَ
تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنْكَرِ» (و نماز را به جاي آر كه همانا
نماز شما را از هر كار زشت و منكر بازمي‌دارد) (سوره عنكبوت/ آيه 45). پيامبر گرامي
اسلام مي‌فرمايد: «بهترين كارها در نزد خدا، نماز به وقت است آنگاه نيكي به پدر و مادر
و بعد از آن، جنگ در راه خدا» (نهج‌الفصاحه، حديث 70). حضرت علي (ع) مي‌فرمايد: تَعاهَدوُا اَمْرَ الصًّلاهِ وَ حافِظُوا عَلَيْها وَ اسْتَكْثِروُا
مِنْها، وَ تَقَرّبُوا بِها»« امر نماز را مراعات كنيد و آن را محافظت نمایید
و بسيار به جاي آوريد و به وسيله آن به خدا نزديك شويد (نهج‌البلاغه، كلام 199).
اجتماعی شدن یا جامعه‌پذیری، جریانی است که افراد جامعه از طریق آن، الگوهای رفتاری،
هنجارها، آداب‌ورسوم موجود در جامعه را فرا گرفته و خود را برای زندگی اجتماعی آماده
می‌سازند (روشه،1370). این جریان از بدو تولد فرد شروع شده و تا پایان حیات وی ادامه
دارد. در میان دوره‌های مختلف سنی، دوره کودکی و نوجوانی از این لحاظ، واجد اهمیت
فراوانی است (فخرایی، 1375).
نماز به عنوان یک فریضه، از بُعد فردی خارج شده و در ابعاد اجتماعی و وسیع جامعه، کارکردهای
خود را ایفا میکند (طالقانی، 1360). اجرای صحیح فریضه نماز، مستلزم تزکیة روح و پالایش
درونی است. برای انجام نیایش واقعی، علاوه بر طهارت جسمی و ظاهری، پاکی درونی و قلبی
هم لازم است (قرائتی، 1368). اصولاً نیاز به خداجویی و عبادت به درگاهش، ریشه در عمق
وجودی انسان دارد (Musavi lari,1989). والدین با تقویت روح مذهبی در درون خانواده از
طریق سوق دادن کودکان به برپایی نماز می‌توانند کانون مناسبی را برای تربیت سالم فرزندان
خود به وجود آورند بنابراین اجرای فرایض دینی توسط افراد خانواده در ایجاد روابط صحیح
میان آنها مؤثر است (شرفی، 1372).
مدرسه بعد از خانواده، دومین نهادی است که در فرآیند اجتماعی‌شدن کودکان و نوجوانان،
نقش مؤثری ایفا میکند. نهاد مدرسه به عنوان فرآیندی است که در آن تجارب آمورشی، نگرش‌ها
و موفقیت‌ها یا شکست‌ها، جامه عمل به خود می‌گیرد (MC Nelli,1986)
فریضه نماز به لحاظ نقشی که در مدرسه ایفا میکند، کارکردهای مختلفی را در جنبه‌های
تربیتی، اخلاقی و فرهنگی میتواند داشته باشد؛ از جمله: پیوند علم و اخلاق و جلوگیری
از کج‌روی‌های رفتاری (فخرایی، 1375).
آثار روان‌شناختی نماز عبارتند از: جهت بخشیدن به زندگی، سپر دفاعی در برابر گناه،
تقویت روحیه مسئولیت‌پذیری و تلقین ارزش‌ها (شکریان، 1389).
نتیجه گیری
شکل‌گیری هویت از بدو تولد از خانواده شروع شده و عوامل دیگری مثل آموزش‌وپرورش، رسانه‌ها،
ساختارهای اجتماعی در تکوین یا تخریب هویت انسانی می‌توانند مؤثر باشند. نماز به عنوان
ستون دین مبین اسلام، پیشگیری‌کننده بسیاری از نابسامانی‌های زندگی افراد بوده و از
بروز بحران‌های فردی و اجتماعی جلوگیری خواهد کرد. همه عوامل از قبیل خانواده، مدرسه،
رسانه‌ها و غیره، که افراد خواه‌ناخواه در آن حضور داشته و یا به نحوی هویتشان را تکوین
می‌بخشند، باید برای نهادینه‌سازی فرهنگ نماز به منظور بهره‌مندی آحاد جامعه از آثار
سازنده تربیتی نماز در ابعاد فردی و اجتماعی، زمینه و شرایط مناسبی داشته باشند تا
سد محکمی در مقابل تهاجم گسترده فرهنگی که به منظور بی‌هویت ساختن نسل جوان و دیگر
افراد جامعه اسلامی صورت می‌پذیرد، فراهم ساخته تا نقش پیشگیرانه نماز در ایجاد بحران‌های
هویت که ذکر همه آنها در این مقال قابل گنجایش نبود را تجلی بخشند.
پیشنهاد‌ها
- شروع هنجارسازی نماز از صورت عملی آن در نهاد خانواده و سپس در دیگر نهادها، از قبیل
رسانه‌های ملی؛
- صورت‌بخشی علمی نماز از دوران کودکی تا پایان دوره تحصیلات عالی؛
- تبیین صورت عملی و علمی نماز توسط مراجع دینی، فرهنگی و غیره در رسانه‌ها؛
- تدوین سند راهبردی نماز با محوریت مراجع دینی و تهیه برنامه عملیاتی برای نظام‌های
آموزشی، خانواده و رسانه‌ها.
منابع
* قرآن کریم
* نهج‌البلاغه
- الطائی، علی؛ بحران هویت قومی در ایران؛ تهران: نشر شادگان، 1378.
- جمشیدی احمد؛ «بحران هویت، علل و پیامدهای آن»؛ نشریه اصلاح تربیت؛ سال اول، شماره
11 و 12، 1381.
- جمشیدی احمد؛ «بحران هویت، علل و پیامدهای آن»؛ نشریه اصلاح و تربیت؛ بهمن و اسفند،
شماره 11 و 12، 1381.
- روشه، گی؛ کنش اجتماعی؛ ترجمه زنجانی هما زاده؛ انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ
دوم، 1370.
- صدر، ضیاء؛ کثرت قومی و هویت ملی ایرانیان؛ تهران: اندیشه نو، 1377.
- طالقانی، سید محمود؛ پرتوی از قرآن؛ شرکت سهامی انتشارات تهران، 1360.
- فخرایی، سیروس؛ جایگاه نماز در فرآیند تربیت؛ نشریه تربیت؛ >خرداد، شماره 109،
ص 58 تا 60، 1375.
- قرائتی، محسن؛ آشنایی با نماز؛ سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،
1368.
- گیبرنا، م؛ مکاتب ناسیونالیسم: ناسیونالیسم و دولت-ملت در قرن بیستم؛ ترجمه اجتهادی؛
ا.م. چاپ اول. انتشارات وزارت امور خارجه، 1378.
- گل‌محمدی، احمد؛ «جهانی‌شدن و بحران هویت»؛ فصلنامه مطالعات ملی؛ سال سوم، شماره 12
و 10 از ص 11 تا 48، 1380.
- نوردبی، ورنون؛ راهنمای نظریة: روانشناسان بزرگ؛ ترجمه رمضان دولتی؛ تهران: انتشارات
رشد، 1369.
- پاینده،ابوالقاسم؛ نهج‌الفصاحه، تهران: انتشارات جاویدان، 1362.
- Musavi lariTSayyid Mujtaba; God and his Atributes; translated by Hamid Alyar;
Islamic Education Center, 1989.
- MC Nelli,Patrick; the sociology of schools; Traistock publications, 1989.