بررسی جامعه‌شناختی عوامل ورود و گسترش آثار پائولو کوئلیو در ایران

 محمدرضا انواری^[1]

چکیده

پائولو کوئليو رمان‌نویس نامدار برزيلي است که افکار او به‌صورت یکی از عرفان‌های نوظهور در ایران مطرح و آثار او از پرخواننده‌ترين کتاب‌های دو دهه اخير در سطح جهان است. همچنین کتاب‌های‌ او به‌ 56 زبان‌ ترجمه‌ شده و خوانندگان‌ بي‌شمار او از 150 كشور، با فرهنگ‌ها‌ و اعتقادات‌ مختلف هستند. آثار او در ایران نیز در بین دانشجویان بیشترین خواننده را دارد؛ اما از دیدگاه اجتماعی این سؤال به ذهن می‌رسد که با توجه به نظام اسلامی حاکم بر ایران چرا از آثار نویسندگانی مانند کوئلیو که دارای خاستگاه غیراسلامی است، در ایران استقبال می‌شود و چه عواملی باعث گسترش آثار کوئلیو در ایران شده است؟ در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، ابتدا با تکیه بر آمارهای موجود و با تحلیل ثانویه، میزان استقبال از آثار کوئلیو بررسی و سپس عوامل اثر‌گذار در گسترش آثار وی بررسی خواهد شد که از مهم‌ترین این عوامل، نقش نخبگان در ایجاد تغییرات اجتماعی است که با دو روش «تصمیم‌گیری» و «الگوسازی» صورت می‌گیرد. فعالیت گسترده ناشران و مترجمان او در ایران، سفر ده روزه او به ایران، حمایت‌های دولتی در دوران اصلاحات، استفاده تبلیغی از فضای مجازی نیز برخی از عوامل گسترش آثار کوئلیو در ایران است.

واژگان کلیدی: پائولو کوئلیو، عرفان‌های نوظهور، آرش حجازی، کیمیاگر.

مقدمه

پدیده «عرفان‌های نوظهور» یا «جنبش‌های نوپدید دینی»^[2] بیش از دو دهه است که به کشور ما وارد شده است و هرکدام از آنها با شیوه‌های تبلیغی خود به صورت پیدا و پنهان به فعالیت و جذب افراد مشغول هستند. هر چند مبانی و ماهیت عرفان‌های نوظهور، نظری است، اما پیامدها و آسیب‌هایی که مجموع این عرفان‌ها در دو دهه اخیر در ایران بر مردم و به‌ویژه نسل جوان بر جای گذاشته، ابعاد مختلفی داشته است و فقط آسیب‌های اعتقادی و فرهنگی نیست. مقام معظم رهبری ‌‌با دوراندیشی خاص خود بارها مسئولان نظام را به مقابله با عرفان‌های کاذب فراخوانده‌اند که یکی از موارد آن در سفر سال 1389 به قم و در سخنرانی عمومی‌ برای مردم بود (مقام معظم رهبری، 27/7/1389). تأکیدات فراوان ایشان و اینکه این مسئله را در سخنرانی عمومی مطرح کرده‌اند، نشان‌دهنده اهمیت و خطیر بودن این مسئله است.

افکار «پائولو کوئلیو»^[3] نیز که بیشتر در قالب رمان مطرح شده است، از عرفان‌های نوظهور در ایران شناخته می‌شود. پائولو کوئلیو، رمان‌نویس مشهور برزیلی است که آثار او از پرخواننده‌ترين کتاب‌های دو دهه اخير در سطح جهان است و کتاب‌های‌ او به‌ 56 زبان‌ ترجمه‌ شده ‌است و خوانندگان‌ بي‌شمار آثار او از 150 كشور، با فرهنگ‌ها‌ و اعتقادات‌ مختلف هستند. آثار کوئلیو از اواسط دهه 70 شمسی فضای فکری و فرهنگی کشور وارد شد و در اندک‌زمانی خوانندگان زیادی را بیشتر از طبقه متوسط و دانشجو به‌خود جذب کرد. بنا به گزارش معاونت فرهنگی نهاد نمایندگی مقام‌معظم‌رهبری در دانشگاه‌ها، کتاب‌های کوئلیو در دانشگاه‌ها از نظر فراوانی مخاطبان در رتبه نخست قرار دارد (موسویان، 1389: 4).

اما از دیدگاه اجتماعی این پرسش به‌ذهن می‌رسد که چرا از آثار نویسندگانی مانند کوئلیو که دارای خاستگاه غیراسلامی است در جامعه اسلامی ایران استقبال می‌شود؟ این، پرسشی است که در مقالات و تحقیقاتی که درباره پائولو کوئلیو نوشته شده به آن پرداخته نشده است و ما در این مقاله درصدد پاسخگویی به آن هستیم. بنابراین، پرسش اصلی آن است که: چه عواملی باعث ورود و گسترش آثار کوئلیو در ایران شده است؟ و سؤال فرعی مقدم بر آن این است که آیا از آثار کوئلیو در ایران استقبال شده است؟ از آنجا که نفوذ و گسترش کتاب‌های کوئلیو و دیگر عرفان‌های نوظهور در دو دهه اخیر در کشور، ما را با چالش دگرگونی در مفهوم عرفان و معارفی که در اسلام مطرح است رو‌به‌رو کرده، شناخت علل گسترش آثار کوئلیو در نقش یکی از این عرفان‌ها اهمیت بسیاری دارد.

روش به‌کار رفته در این مقاله توصیفی- تحلیلی است. در تحقیقات توصیفی، محقق به دنبال چگونه بودن موضوع است و می‌خواهد بداند پدیده، متغیر، شیء یا مطلب چگونه است. به‌بیان‌دیگر، به ‌توصیف منظم و نظام‌دار وضعیت فعلی آن می‌پردازد و ویژگی‌ها و صفات آن را مطالعه و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می‌کند. محقق علاوه بر تصویرسازی آنچه هست به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن و چرایی مسئله و ابعاد آن می‌پردازد. او برای تبیین و توجیه دلایل، به تکیه‌گاه استدلالی محکمی نیاز دارد و این تکیه‌گاه از طریق جستجو در ادبیات و مباحث نظری تحقیق و تدوین گزاره‌ها و قضایای کلی موجود دربارۀ آن فراهم می‌شود (حافظ‌نیا، 1380: 90). ازاین‌رو برای گردآوری اطلاعات، هم از مراجعه به اسناد، مدارک و آمارهای موجود درباره گسترش آثار کوئلیو در ایران و همچنین شواهد و مشاهده‌های میدانی محقق در فضای حقیقی و مجازی استفاده شده است.

در بخشی از تحقیق از آمارهای موجود که در دسترس محقق بوده‌اند استفاده شده است. «در پژوهش آمارهای موجود، پژوهشگر مأخذی از اطلاعاتی که قبلاً گردآوری شده‌اند را می‌یابد و سپس این اطلاعات را به‌شیوة جدیدی بازسازماندهی یا ترکیب می‌کند تا پاسخ سؤالات خود را بیابد» (نیومن، 1389: 98). همچنین در بخشی از تحلیل‌ها از روش «تحلیل ثانویه»^[4] استفاده شده است. در تحلیل ثانویه، محقق به بررسی دوباره آمارهای موجود می‌پردازد (همان).

1- بررسی گسترش آثار پائولو کوئلیو در ایران

قبل از ‌بررسی عوامل ورود و گسترش آثار کوئلیو در ایران، این‌ پرسش به ذهن می‌رسد که آیا آثار کوئلیو در ایران با استقبال همراه بوده است؟

برای پاسخ دادن به این سؤال به آمارهای دقیقی نیاز هست که اولاً: بر روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی متکی باشد؛ ثانیاً: پیمایش‌ها در سطح کشور صورت گرفته باشد و ثالثاً: این پیمایش‌ها در بازه‌های زمانی مختلف حداقل در طول 10 سال اخیر صورت گرفته باشد تا بتوان طبق آنها درباره میزان استقبال و گسترش و یا استقبال نکردن از آثار او اظهارنظر علمی انجام داد. اما به‌دلایلی دسترسی به چنین آمارهایی برای محقق سخت است؛ زیرا:

اولاً: شروع این تحقیق در سال 1391 بوده است، بنابراین زمانی که آثار کوئلیو در سال 1374 به کشور وارد شد، تاکنون و یا حداقل در طول 10 سال اخیر این موضوع برای محقق به‌صورت یک مسئله مطرح نبوده است که با استفاده از «مطالعات طولی»^[5] مانند روندپژوهی، مطالعه نسلی و یا روش َپنل بتواند به نتایج متقنی دست یابد (ببی، 1381، ج 1: 216-225).

ثانیاً: چنین روش‌های تحقیقی به حمایت مالی مراکز علمی در سطح کشور نیاز دارد و برای انجام آن به تیم‌های علمی نیاز داریم که در سطح کشور به تحقیق بپردازند تا نتایج قابل قبولی از آن به‌دست آید.

ثالثاً: از اساس چنین تحقیقاتی در مورد آثار پائولو کوئلیو در سطح کشور انجام نشده است تا با استفاده از روش‌های تحقیقی که نام برده شد به‌صورت دقیق اطلاعات لازم به‌دست آورده شود و اگر هم انجام شده باشد مراکز امنیتی انجام داده‌اند که به دلیل محرمانه‌تلقی‌شدن، این‌گونه آمارها در اختیار افراد دیگر قرار نمی‌گیرد؛ اما سعی می‌کنیم به‌صورت نسبی میزان استقبال و گسترش آثار کوئلیو را با استناد به پیمایش‌های موجود و همچنین استناد به میزان شمارگان کتاب‌های او بررسی کنیم.

1-1- استناد به پیمایش‌های موجود

دو مورد از پیمایش‌هایی که درباره با عرفان‌های نوظهور انجام شده تا حدودی روشن کننده مسئله است.

1-1-1- پیمایش در میان دانشجویان کشور

اولین مورد پیمایشی است که درباره دانشجویان دانشگاه‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت علوم تحقیقات و فن‌آوری و همچنین دانشگاه‌های آزاد اسلامی در شهرهای مراکز استان‌های آذربایجان شرقی، اصفهان، گیلان، مازندران، کرمان، خوزستان، فارس، کرمانشاه، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، همدان و تهران انجام شده و جامعه آماری در این پیمایش 7369 نفر بوده است (نگرش دانشجویان به مکاتب عرفانی و جریان‌های انحرافی‌‌ (‌‌کشوری)، 1387: 193).

بر اساس اطلاعات این ‌پیمایش، دانشجویان در پاسخ به‌ پرسش «شناخته‌شده‌ترین عرفا نزد شما چه کسانی هستند؟»، پائولو کوئلیو را دومین عارف غیرایرانی که نزدشان از دیگران است، شناخته‌شده‌تر نام برده‌اند! برای اینکه جایگاه کوئلیو در مقایسه با دیگران مشخص شود افرادی که بیشترین فراوانی را در پاسخ این سؤال داشته‌اند، نام می‌بریم (همان: 200):

بر اساس این تحقیق، درباره سؤال «کتب عرفانی مطالعه شده» بیشترین درصد فراوانی مربوط به کتاب «کیمیاگر» نوشته پائولو کوئلیو است که پاسخگویان این‌کتاب را حتی از کتاب مثنوی مولوی نیز بیشتر مطالعه کرده بودند! (همان) و در سؤال دیگری پائولو کوئلیو با 19% اولین گزینه در میان نویسندگان کتب عرفانی دانسته شده است و افرادی مانند مولوی، جبران خلیل جبران، مطهری، آنتونی رابینز، شریعتی در رتبه‌های بعدی قرار داشتند (همان: 201).

1-1-2- پیمایش تلفنی از شهروندان بالای 15 سال شهر تهران

مرکز افکارسنجی و رصد فرهنگی وابسته به وزارت ارشاد اسلامی پیمایش دیگری را در آبان 1389 به‌صورت تلفنی در تهران انجام داده است که جامعه آماری در این ‌پیمایش 971 نفر از شهروندان بالای 15 سال بود و آنها با استفاده از فرمول کوکران تعیین شده‌ بودند و نظرسنجی تلفنی از آنها صورت گرفته است (گزارش نظرسنجی تلفنی پیرامون میزان گسترش توجه مردم به سحر و جادو، 1389: 15). گرچه هدف اصلی این‌پیمایش بررسی میزان گرایش پاسخ‌گویان به سحر و جادو و خرافه‌پرستی بود اما سؤالاتی هم درباره آشنایی پاسخگویان با عرفان‌های نوظهور نیز از آنها شده بود.

نتایج این تحقیق در مورد میزان آشنا بودن پاسخ‌گویان با پائولو کوئلیو چنین است (‌‌همان: 43).

9.9% آشنایی زیادی با پائولو کوئلیو داشته‌اند؛

11.7% آشنایی کمی با پائولو کوئلیو داشته‌اند؛

77.7% معتقد بودند که اصلاً با پائولو کوئلیو آشنایی ندارند؛

7.% هم به این سؤال پاسخ نداده‌ بودند.

در این تحقیق میزان آشنایی پاسخ‌گویان با فرقه‌های مختلف این‌گونه ثبت شده است (همان: 46).

تحلیل دو پیمایش

1- طبق پیمایش اول، دانشجویان با پائولو کوئلیو و آثارش نسبت به بقیه عرفان‌های نوظهور بیشتر آشنا هستند؛

2- با توجه به اینکه در پیمایش دوم نظرات قشرهای مختلف مردم تهران گرفته شده و نه فقط دانشجویان، می‌توان نتیجه گرفت، هر چند اقشار مردم با کوئلیو و آثارش به‌صورت گسترده آشنا نیستند؛ اما او در مقایسه با سایر فرقه‌ها و عرفان‌های نوظهور مطرح در کشور جایگاه بالایی دارد؛ به‌ویژه اینکه کوئلیو شخصیت اسلامی یا ایرانی ندارد و به بیان دیگر یک فرد بومی نیست.

1-2- استناد به میزان شمارگان کتاب‌های کوئلیو

بعد از ورود آثار کوئليو در سال 74 به ايران تا پايان سال 76، چهار کتاب کوئليو به چاپ رسيد: کيمياگر (‌‌که در کمتر از دو سال، سه ترجمه از آن چاپ شد)، کنار رودخانه پيدرا نشستم و گريه کردم، ديدار با فرشتگان و سفر به دشت ستارگان که هرکدام از اين سه کتاب با دو ترجمه منتشر شده‌اند (شهرزاد، 1379: 79).

بر اساس اطلاعات موجود در مؤسسه خانه‌کتاب، تا پايان ۱۳۸۰، سيزده اثر پائولو با ۲۳ عنوان مختلف، ۱۳۳ بار تجديد چاپ شده است و اگر هر بار حداقل در ۵۰۰۰ تيراژ چاپ شده باشند، مي‏توان نتيجه گرفت که حداقل 665000 جلد از کتاب‏هاي پائولو تا سال 1380 در ايران به فروش رفته است! (نگارش، 1388: 121).

کيمياگر بعد از اينکه اولين بار انتشارات فرزان روز آن را در سال 1374 و با ترجمه دل‌آرا قهرمان چاپ کرد؛ چنان سريع در ميان علاقه‌مندان جا باز کرد که در کمتر از دو سال بعد، يعني در سال 1376 جزء پرفروش‌ترين کتاب‌هاي سال در ايران شد. کيمياگر تا پايان سال ۱۳۸۰، ۳۷ بار در انتشارات‌های مختلف تجديد چاپ شده است (همان). با اینکه در آغاز کتاب‌هایی که انتشارات «کاروان» منتشر کرد، آمده است که کتاب یادشده به‌هيچ شکلي نباید چاپ شود، اما ناشران متعدد ديگری هم اين کتاب را چاپ کرده‏اند! و کيمياگر فقط در انتشارات فرزان روز تا ‌‌سال 1390 به چاپ سي و ششم رسيد! (‌‌کوئیلو، 1390).

حتی بعضی از چاپ شصتم کیمیاگر نیز خبر داده‌اند (حسینیان، 1390: 60). البته اگر چاپ‌های متعدد کیمیاگر را که در انتشارات مختلف به چاپ رسیده در نظر بگیریم این عدد حتی به بالای صد هم می‌رسد‌ (‌‌ر.ک: سایت کتابخانه ملی ایران). بنا به گفته برخی متخصصان، چاپ پنجاه و هفتم کتاب کیمیاگر فقط در یک انتشارات روی داده است (محرابی، 5/8/1389). کتاب‌های ديگر کوئليو نيز بارها چاپ شده‌اند؛ که براي نمونه به چند مورد اشاره مي‌کنيم: کتاب ديدار با فرشتگان، ترجمه دل آرا قهرمان که فقط در زمستان 76 سه نوبت چاپ شده. (کوئيلو، 1376: 2) کتاب ورونیکا تصمیم می‌گیرد بمیرد در سال 1387 و در انتشارات کاروان به چاپ بیست و یکم رسید؛ کتاب عطية برتر تا سال 1387 به چاپ شانزدهم رسيد؛ کتاب شیطان و دوشیزه پریم در سال 1388 به چاپ چهاردهم رسید؛ کتاب مکتوب در سال 1388 به چاپ شانزدهم رسید؛ کتاب دومين مکتوب در سال 1387 به چاپ دوازدهم رسيده و... (ر.ک: سایت کتابخانه ملی ایران).

بنا به ‌گفته آرش حجازي، «ايران دومين کشوري بود که کتاب «ورونيکا تصميم مي‌گيرد بميرد» را منتشر کرد و بنا است کتاب بعدي کوئليو «شيطان و دوشيزه پريم» را نيز بلافاصله پس از انتشارش در برزيل، در تهران منتشر کنيم» (مصاحبه نشریه برزيلي اپوکا با آرش حجازي، 5/3/1379).

اين سرعت نشر درباره انتشار کتاب «زهير» از موارد قبلی نيز بيشتر بود تا جایي که اين کتاب حتي زودتر از برزيل در اسفند 1383‌‌ (‌‌مارس 2005) براي اولين‌بار در ايران منتشر شد! و مطبوعات برزيلي به اين اقدام انتقاد کردند و مي‌پرسيدند که چرا کوئليو کتابش را براي اولين بار در جايي به جز وطنش منتشر کرده است؟ (روزنامه اعتماد، 17/1/1384).

همچنین کوئليو در سفر ده روزه‌اي که در سال 1379 به ايران آمده بود، گفت: «براي من استقبال ايرانيان از کتاب‌هایم يک سورپريز بود. پولي که براي چاپ کتاب‌هايم از ايران دريافت مي‌کنم از هيچ جاي دنيا نگرفته‌ام» (گفت‌وگوي روزنامه همشهري با پائولو کوئليو، ‌‌23/3/1379). او در مصاحبه دیگری نیز می‌گوید: ...دو کشوری که کتاب‌های من بیشترین خواننده را دارد، ایران و اسراییل است (مصاحبه کوئلیو با فوکوس مونیخ، 19 دسامبر 2007). این اظهارنظر کوئلیو بهترین شاهد بر استقبال خوانندگان و گسترش آثار او در ایران است.

باتوجه به استنادات یادشده، می‌توان نتیجه گرفت که از آثار کوئلیو در ایران بسیار استقبال شده و این استقبال و گسترش آثار به‌ویژه در بین دانشجویان بیشتر از سایر اقشار جامعه بوده است. البته از سال 88 به بعد، خصوصاً در یکی دو سال اخیر، این روند رو به کاهش است، به طوری که از ناشران متعددی که آثار او را چاپ می‌‌کردند، فقط چند ناشر همچنان به انتشار آثار او می‌پردازند (ر.ک: سایت کتابخانه ملی ایران).

اما سؤال اصلی این تحقیق آن است که: چه عواملی باعث این استقبال شده است؟

2- عوامل مؤثر بر ورود و گسترش آثار پائولو کوئلیو در ایران

پیدایش پدیده‌های اجتماعی، تک علتی نیست و کمتر پدیده‌ای را می‌‌توان یافت که تنها یک عامل باعث پدید آمدن آن شده باشد. گسترش آثار پائولو کوئلیو در ایران نیز همین‌گونه است، منظور ما از عوامل، یعنی اشخاص، گروه‌ها و دیگر مؤلفه‌های مادی و معنوی که در مجموع باعث ورود و گسترش آثار پائولو کوئلیو در ایران شده است.

2-1- فعالیت گسترده ناشران و مترجمانِ کوئلیو در ایران

از آنجا که ابزار اصلي کوئليو در نشر افکارش قالب رمان و داستان است، مهم‌ترين عاملان و ترويج‌دهندگان آثار او در ايران مترجمان و ناشرانی هستند که آثار او را در ايران ترويج و تبليغ مي‌کنند. هر چند مروجان او فقط مترجمان و ناشران نیستند.

وقتي کيمياگر با ترجمه دل آرا قهرمان براي اولين بار منتشر شد، هيچ کس پائولو کوئيلو را نمي‌شناخت و کتاب را يکي از دوستان خانم قهرمان از پاريس برايش فرستاده بود. بعد از ترجمه، دانشجويان و گروه‌هاي مختلف کتاب را مي‌خواندند و دل‌آرا قهرمان را براي سخنراني دعوت مي‌کردند (www.salamatiran.com، 20/10/1386). روشن است که برگزاری چنین جلساتی در دانشگاه‌ها، زمینه آشنایی دانشجویان با نام پائولو کوئلیو را فراهم کرد و تبلیغی برای کوئلیو و آثارش بود و با ارتباطات که بین دانشجویان با یکدیگر و با دیگر جوانان، این‌آشنایی به سایر اقشار منتقل و به تدریج زمینه گسترش آثار او فراهم شد.

بعد از آن به‌تدریج ناشران متعددی به چاپ کیمیاگر و سایر آثار او پرداختند؛ تا جایی که از علت‌های گسترش آثار کوئلیو را می‌‌توان رقابت شدید میان مترجمان و ناشران او در ایران دانست! و شاید بتوان گفت، انگیزه کسب سود بیشتر، مهمترین علت این رقابت بود و وقتی ناشران مختلف اقبال عمومی و گرایش مخاطبان به آثار کوئلیو را احساس کردند، گوی سبقت را از یکدیگر می‌‌ربودند. انتشار رو‌به‌رشد آثار او سبب شده بود بعضي به ترجمه يک يا دو اثر از او بسنده و بعضي هيجان‌زده ترجمه‌هاي دست‌و‌پاشکسته‌ای از آثار او را روانه بازار کتاب کنند (زرلکي، 1380: 109).

اشتياق ناشران آثار پائولو در ايران به‌حدي است كه ناشران ايراني علاوه بر انتشار ترجمه‌هاي گوناگون از آثار وي به انتشار آن آثار با نام‌هاي مختلف و با طرح جلد‌هاي متفاوت پرداخته‌اند تا جایی که سیزده اثر پائولو با 23 نام متفاوت و با 54 طرح جلد گوناگون به‌چاپ رسيده است. حتی برخي ناشران ايراني در رقابتي کم‌نظیر به انتشار آثار پائولو در طرح‌ها، رنگ‌ها و اندازه‌هاي مختلف سخت، نرم، رقعي، جيبي با ترجمه‌هاي متفاوت و در اشكال گوناگون به تبليغ كتاب‌هاي وي پرداخته‌اند تا سليقه‌هاي گوناگون را جذب کنند («همه چيز درباره مبتذل‌نويس مورد حمايت ارشاد»، 19/11/1389).

در سایت کتابخانه ملی ایران 67 ناشر و 54 مترجم آثار پائولو کوئلیو ثبت شده است که بعضی از آنها فقط برخی از آثار کوئلیو را و بعضی از آنها مثل انتشارات کاروان تمامی آثارش را چاپ کرده‌اند! برای مثال، کیمیاگر را که معروف‌ترین کتاب کوئلیو است 27 ناشر منتشر کرده‌اند و با ترجمه 19 مترجم به بازار کتاب وارد شده است (ر.ک: سایت کتابخانه ملی ایران).

گسترش آثار کوئلیو تا حدی بود که برخی کتاب‌های او با خط بریل برای نابینایان چاپ شد! و کتاب‌های دیدار با فرشتگان، مکتوب، کوه پنجم و بعضی از کتاب‌های او به‌صورت کتابِ گویا عرضه شد (ر.ک: fa.wikipedia.org) و حتی کتابی جملات قصار کوئلیو برای استفاده در پیامک‌ گرد‌آوری شده است! گفتنی است، این کتاب در کمتر از یک سال، سه بار تجدید چاپ شد (فیروزی، ۱۳۸۸).

اما شايد براي کساني که خواننده ترجمه‌هاي آثار کوئيلو در ايران هستند، نام انتشارات کاروان و آرش حجازي، از ديگر ناشران و مترجمان آشناتر باشد. به‌همین دلیل از بین ناشران و مترجمان آثار کوئلیو فعالیت انتشارات کاروان و آرش حجازی را به صورت اجمالی بررسی می‌‌کنیم.

آرش حجازی؛ روزنامه‌نگار، نویسنده، مترجم و پزشک است و به زبانه‌ای انگليسي، پرتغالي و اسپانيايي تسلط دارد. انتشارات كاروان در ايران با ترجمه‌های زیبا، روان و دقیق او با شيوه‌هاي جذاب و تقريباً خاصی چون تبليغ كتاب‌هاي وي در ايستگاه‌هاي مترو، گوي سبقت را از ديگر ناشران ربود (‌‌ر.ک:www.caravan.ir). بنا به سخنان یکی از مطلعان بازار نشر، حجازی ترجمه آثار کوئلیو را در بسته‌بندی‌های زیبا و به‌صورت رایگان به بعضی از دبیرستان‌های تهران می‌فرستاد که این کار او زمینه آشنایی جوانان را با افکار کوئلیو فراهم کرد و باعث گسترش مطالعه آثار در میان آنها شد.

آرش حجازی داراي مجوز رسمي و انحصاری از شخص کوئيلو براي ترجمه آثار او در ایران است و او انتشارات کاروان را در سال 1376 تأسيس و سه سال بعد کوئليو را به ايران دعوت کرد و در همين سفر کوئليو امتياز انحصاري ترجمه آثارش را به او و انتشارات کاروان داد. محبوبیت حجازی در مقایسه با مترجمان دیگر، از نظرات کاربران که در اینترنت ثبت شده نیز به دست می‌‌آید. بعضی از کاربران خود را عاشق ترجمه‌های آرش حجازی دانسته‌اند! برای نمونه یکی از کاربران درباره ترجمه آرش حجازی می‌‌گوید: «من خودم کتاب‌های پائولو با ترجمه دیگران را خوندم، مثلاً یه كتابو با دو ترجمه آقای حجازی و خانم میرشكار خوندم، ولی خیلی با هم فرق میكردن؛ به نظرم هیچ مترجمی به خوبی آقای حجازی نیست» (مهرنوش، 30/6/1391).

از دیگر اقدامات ناشران و مترجمان برای گسترش بیشتر آثار کوئلیو، تغییر دادن و گاهی حذف قسم‌هایی از آثار کوئلیو است که به نظر می‌‌رسد برای فرار از ممیزی و چاپ نشدن آثار او صورت گرفته است. برای نمونه یکی از کارشناسان در این باره می‌‌گوید: «ترجمه فارسی چند کتاب کوئیلو را با ترجمه‌های آن به‌زبان انگلیسی مقایسه کرده‌ام و نکته جالب این است که بسیاری از آن‌ها با نامی متفاوت از نام اصلی به فارسی منتشر شده‌اند. به‌عنوان مثال، نام اصلی اولین اثر او «خاطرات یک جادوگر» است که مترجم واژه «جادوگر» را با واژه عارفانه موجود در اشعار و ادبیات حافظ، یعنی «مغ» جایگزین کرده است» (فعالی، 3/5/1391). همچنین طبق نتایج یک پژوهش که درباره هفت کتاب کوئیلو انجام شده است و کتاب‌ها با متون اصلی مقایسه شده‌اند، نشان می‌‌دهد، در ترجمه‌ها افتادگی‌های فراوانی، گاه در حد چندصفحه، صورت گرفته که به‌دلیل ناسازگاری این‌بخش‌ها با فرهنگ اسلامی- ایرانی است (همان).

از دیگر شگردهایی که انتشارات کاروان برای فروش بیشتر آثار کوئلیو استفاده کرده، انتشار مجدد چاپ‌های قبلی یک کتاب است! این شگرد به‌ویژه بعد از جریان کشته شدن ندا آقاسلطان و حضور آرش حجازی در صحنه حادثه در سال 88 که به تعطیلی انتشارات کاروان انجامید، بیشتر به‌کار رفت. طبق اطلاعات موجود در سایت کتابخانه ملی ایران، کتاب کیمیاگر در انتشارات کاروان با اینکه در سال 1386 به چاپ 31 رسیده بود اما چاپ شانزدهم این کتاب را در سال 1388 دوباره همین انتشارات منتشر کرد! باتوجه به ممنوع شدن فعالیت این‌انتشارات بعد از آن حادثه، این اقدام برای آن است که وقتی انتشارات کاروان برای چاپ کتاب‌های کوئلیو با جلوگیری مسئولان مربوط روبرو شد، در پاسخ بگویند، ما هنوز کتاب‌های مربوط به چاپ قبلی را می‌‌فروشیم و چاپ جدیدی نداشته‌ایم.

2-2- سفرهای تبلیغی به کشورهای جهان و ایران

آثار کوئليو در همه قاره‏ها و به زبان‏های مختلف، ميليون‏ها خواننده دارد و آثار او تاكنون در بيش از 150 كشور جهان و به 56 زبان ترجمه و تاكنون بيش از 140 ميليون نسخه از كتاب‌هايش در سراسر جهان فروخته شده است (کوئلیو، 1387 الف: 13 و www.khabaronline.ir، 13/4/1391).

از دلایل این فروش گسترده، سفرهایی است که کوئلیو به کشورهاي مختلف انجام مي‌دهد. سفرهای کوئلیو در واقع از شيوه‌هاي تبليغي او برای فروش بیشتر آثارش است و او تقریباً نيمي از سال را در سفر مي‌گذراند (کوئیلو، 1379: 74). البته کوئليو در سفري که به ايران داشت، گفت: «من هشت ماه از سال را به سفر مي‌پردازم» (سایت کوئلیو، بخش سفر به ایران) اين سفرها امکان ايجاد ارتباط نزديک نويسنده با مترجمان و خوانندگان او را فراهم مي‌کند و در فروش کتاب‌هايش نقش مهمي دارد.

او رابطه‏اش را با اين خوانندگانِ فراوان و ناشناس خود رابطه ميان استاد و شاگرد يا رابطه بين نويسنده و خوانندگانش نمي‏داند، بلكه سعی می‌‌کند با سفر به کشورهای مختلف جهان و بررسی وضعیت نشر آثارش و ارتباط با ناشران و خوانندگان و شرکت در جلسات مختلف که با حضور خوانندگانش ‌‌برگزار می‌شود، رابطه‏اي دوستانه با آنها برقرار کند؛ تا جایی که شدت علاقه و اثر‌پذیری خوانندگانش از آثار او در بعضی موارد بسیار بالا است؛ برای مثال، «در برنامه‏اي به نام حلقه قرائت، كوئيلو براي خواندن چند صفحه از كتاب كوه پنجم حضور يافته بود و حدود هزار نفر در آن جلسه شرکت کرده بودند. این برنامه به‌تدريج تبديل به جلسه روان‌درماني گروهي شد... مردم از جا برمي‏خاستند و مستقیماً با او حرف مي‏زدند و اعتراف مي‏كردند كه چگونه يكي از آثار او زندگي‏شان را متحول كرده است...» (کوئلیو، 1379: 25).

کوئلیو درباره رابطه‌ای که در این سفرها با خوانندگانش برقرار می‌کند می‌گوید: «اين، رابطه‏اي دوستانه است؛ دوستاني كه بي‏آنكه بشناسم‌شان، بخشي از زندگيِ خصوصي خود را با آنها شريك مي‏شوم» (همان: 183).

همچنین کوئلیو در امارات درباره سفرهایش به کشورهای مختلف جهان گفته است: «اين براي اولين بار نيست كه به يكي از شهرهاي شرقي سفر مي‌كنم بلكه ‌اين شهرها جزئي از زندگی من شده‌اند كه ضمن ديدار با دوستان قديمي، بسياري از خوانندگان آثار ‌خود را نيز مي‌بينم» (روزنامه آفتاب يزد، 19/10/86: 10‌‌).

2-2-1- کوئلیو در ایران

همان‌گونه که گفته شد، ورود آثار کوئلیو به ایران از سال 1374 آغاز شد که می‌توان آن را به حضور معنوی او در ایران تعبیر کرد؛ اما حضور فیزیکی کوئلیو حدوداً پنج سال بعد از حضور معنوی او، در خرداد 1379 صورت گرفت و کوئلیو بعد از سفر، ورودش به ایران را این‌گونه توصیف کرده است: «هنگامی که هواپیمای من در ساعت 2 بامداد در تهران به زمین نشست، بیش‌ازحد شگفت‌زده شدم؛ بیش از صد خواننده منتظر من بودند. در آن هنگام نیمه‌شب، به فرودگاه آمده بودند؛ فقط برای دیدن من؛ هرگز چنین چیزی را تجربه نکرده بودم؛ به شدت تکان خوردم. این؛ یک نشانه بود: می‌خواستند به من خوشامد بگویند. آغوش آن‌ها به سوی تازگی گشوده بود. ایرانیان مشتاق به شنیدن نظرات دیگران بودند. در سفرم به تهران، بارها و بارها با این حقیقت روبه‌رو شدم: ایران به سوی گفت‌وگو گام برمی‌دارد» (مصاحبه کوئلیو با نشریه فرانکفورتر روندشائوی آلمان، 7 ژوییه 2000 در سایت کوئلیو) حضور بیش از صد خواننده در فرودگاه برای استقبال از کوئلیو در ساعت دو صبح نشان‌دهنده حضور معنوی او قبل از سفرش به ایران و شاهدی است بر اینکه کوئلیو قبل از سفرش در ایران ناشناخته نبوده است.

همچنین در خرداد 79 مركز بين‌المللي‌ گفت‌‌و‌گوي‌ تمدن‌ها، وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامي‌ و انتشارات کاروان از او برای حضور در ایران دعوت کرده بود و او به مدت ده روز به ایران آمد و در این حضور، جلسات متعدد انس کوئلیو با خواننده‏های کتاب‏هایش در تهران، شیراز و چند شهر دیگر برگزار شد. این‌جلسات تأثیر زیادی در معرفی کوئلیو به نسل جوان داشت و باعث شهرت وی در ایران شد. انتشارات کاروان هم که توانسته بود در این سفر انحصار ترجمه کتاب‏های کوئلیو را به نام خود کند، در ترجمه و چاپ کتاب‏های کوئلیو سنگ‌تمام گذاشت و در‌ حالي ‌كه قانون كپي رايت در ايران وجود ندارد، از آن زمان تاکنون كوئيلو رسماً از ايران حق‌ تأليف دريافت می‌كند (کوئیلو، 1387 الف: 20).

از آن پس انتشارات کاروان و سایر ناشران کتاب‌های پائولو کوئلیو را به‌طور گسترده در ایران، ترجمه و به اشکال گوناگون و با کمترین قیمت منتشر می‌سازند و آنچه از بررسی شواهد و اسناد به‌دست می‌آید این است که سفر کوئلیو به ایران در استقبال از آثار او تأثير بسزايي داشت و باعث شد آثار کوئليو در دهه 80 در ایران چاپ‌هاي متعددی داشته باشد؛ بنابراین سفر کوئلیو به ایران که هم باعث آشنایی بیشتر افراد با وی شد و هم به شکل‌گیری روابط صمیمی وی با خوانندگان و عموم افراد انجامید از عوامل گردید از عوامل تبلیغی در گسترش آثار کوئلیو در ایران ارزیابی می‌شود؛ زیرا خود این افراد بعد از حضور در جلساتی که کوئلیو در ایران برگزار کرد، به‌صورت یک مبلغ و ترویج‌دهنده آثار او میان دوستان خود و دیگر افراد عمل می‌کنند.

2-3- حمایت‌های دولتی (‌‌نقش نخبگان)

گی‌ روشه در کتاب تغییرات اجتماعی، بر نقش «نخبگان» در ایجاد دگرگونی‌های اجتماعی تأکید می‌کند (روشه، 1370: 145- 163). البته در قرن‌هاي هيجدهم و نوزدهم، نخبه به آن اشخاص و گروه‌هاي اجتماعي‌ گفته مي‌شد كه جايگاه و منزلت اجتماعي، سياسي و روحاني ویژه‌ای نسبت به ديگران داشتند (باتومور، 1381: 1-2 و ازغندی، 1385: 13).

«لغت نخبگان به معنای بزرگان، صاحبان فکر، شخصیت و توانایی‌های وسیع فکری و سازماندهی است. نخبگان به دو گروه کلی تقسیم می‌شوند: نخبگان فکری و نخبگان ابزاری. نخبگان ابزاری صاحب قدرت سیاسی و اقتصادی هستند و نخبگان فکری افرادی هستند که اندیشه، فکر، روش‌های بهینه، تئوری، آینده‌نگری و دوراندیشی تولید می‌کنند. اینان روش‌های عقلایی تحقق اهداف را مشخص می‌کنند» (سریع القلم، 1384: 61). همچنین نخبگان؛ اشخاص و گروه‌هایی هستند که به دلیل قدرتی که به‌دست می‌آورند و اثری که می‌گذارند، یا به دلیل تصمیماتی که می‌گیرند و یا به خاطر نظریه‌ها، احساسات و یا هیجاناتی که پدید می‌آورند، در کنش تاریخی جامعه‌ای اثرگذار می‌شوند (همان: 153). نخبگان براساس دو ملاک اتوریته (‌‌حاکمیت یا اقتدار) و نفوذ به شش دسته تقسیم می‌شوند: 1- نخبگان سنتی و مذهبی؛ 2- نخبگان تکنوکراتیک؛ 3- نخبگان مالکیت؛ 4- نخبگان کاریزمایی؛ 5- نخبگان ایدئولوژیکی؛ و 6- نخبگان سمبلیک (همان: 154-158).

از این شش دسته می‌توان نقش نخبگان تکنوکراتیک را در ورود و گسترش کوئلیو و آثارش به ایران مؤثر دانست. نخبگان تکنوکراتیک به ساختی رسمی یا اداری منتسب هستند و اقتدار آنها بر اساس دو اصل استوار شده است: اول آنکه، این نخبگان بر اساس قوانین وضع‌شده، شناخته‌شده و رایج انتخاب شده‌اند؛ دوم آنکه، این انتخاب به دلیل داشتن بعضی صلاحیت‌ها و قابلیت‌های مبتنی بر ملاک‌های مشخصی صورت گرفته است. نخبگان تکنوکراتیک مدیرانی هستند که می‌توان آنها را در دولت، اداره‌های دولتی و... پیدا کرد و آنها حاکمیت و اقتدار دارند (همان: 155). ضمناً مشارکت نخبگان در تغییرات اجتماعی بیشتر از دو طریق الف) تصمیم‌گیری و ب) الگوسازی صورت می‌گیرد.

الف) تصمیم‌گیری: برخی نخبگان در مجموعه تصمیم‌گیری‌های درون حکومت مشارکت دارند و به‌همین‌دلیل اثر آنها مستقیماً ظاهر می‌شود؛

ب) الگوسازی: نخبگان نفوذ خود را از طریق نوعی الگوسازی نیز به‌کار می‌گیرند؛ بدین صورت که به‌دلیل طرز تفکر و عملی که دارند، یا از آنها تقلید می‌شود و یا ارزش الگوقرار‌گرفتن نخبگان، مبتنی بر ارزش‌هایی است که نخبگان پیشنهاد کرده، یا آنها را به صورت نهادی در می‌آورند. این الگوسازی ممکن است اساس ارزش‌هایی که قبلاً در جامعه مطرح یا منتشر شده است، صورت گیرد و یا بر اساس ارزش‌های نو و یا در حال ایجاد شدن شکل گیرد (همان، 152- 162)

بنابراین، نخبگان، مجموعه‌ای از افراد یا گروه‌های فعالی هستند که نقش مهمی در تغییر و تحولات اجتماعی دارند. طبق ‌این نظریه نباید نقش وزارت ارشادِ دوره اصلاحات و شخص وزیر آن را در جایگاه نخبگان تکنوکرات در ترویج افکار کوئلیو دست‏کم گرفت «تا جایی که در پاره‏ای از جلساتی که کوئلیو در سفر به ایران داشت، بالاترین مقام وزارت ارشاد یعنی شخص وزیر حضور یافت و به تأیید اندیشه‏ کوئلیو و تمجید از شخصیت او پرداخت. این‌، در ‌حالی است که هیچ‏گاه رمان‏نویسان فارسی‌زبان چنین فرصتی از طرف دولت‏مردان به آن‏ها داده نشد و تلاشی برای معرفی افکار و آثارشان صورت نگرفت» (شریفی‌دوست، 1391: 165).

وزارت ارشاد، مرکز گفتگوی تمدن‌ها، انتشارات کاروان و مدیر آن و شخص وزیر ارشاد را می‌توان در زمره نخبگان تکنوکراتی دانست که اقتدار آنها بر اساس قوانین وضع‌شده و رایج بود؛ یعنی بعد از روی کار آمدن دولت اصلاحات در سال 1376، بر طبق ملاک‌ها و سیاست‌هایی که رئیس‌جمهور وقت داشت، وزیر ارشاد متناسب، با این سیاست‌ها انتخاب شد و وزارت ارشادی که با این نگاه شکل گرفت با توجه به نقش و جایگاهی که داشت، در تصمیم‌گیری برای سفر کوئلیو به ایران نقش مستقیم داشت و خود، یکی از دعوت‌کنندگان رسمی او بود؛ همچنین الگوسازی که طریقه دیگر برای مشارکت نخبگان در تغییرات اجتماعی معرفی شد نیز درباره کوئلیو و سفرش به ایران احساس می‌شود. در سه‌سالی که دولت اصلاحات و وزارت ارشاد متناسب با سیاست‌های آن دولت روی کار آمد، سیاست‌هایی مانند تساهل و تسامح، نگاه باز در فرهنگ، تحمل مخالف، کثرت‌گرایی فرهنگی و... در جامعه رواج یافت و با نهادینه‌شدن این سیاست‌ها بود که در سال 1379 کوئلیو به ایران دعوت شد و همین نخبگان او را به‌صورت یک الگو در طریق معنویت به جوانان معرفی کردند.

یک نمونه از تمجید‌های وزیر ارشاد وقت درباره کوئلیو که در همان سفر صورت گرفته، چنین است: «ایشان نویسنده‌ای هستند که در دنیای امروز، نقش بسیار مؤثری در اعتلای معنویت دارند؛ هر صفحه از آثار ایشان، سرشار از روشنایی، نورانیت، معنویت و مهربانی است. گمان می‌کنم در تاریخ انسان، اینک در آغاز هزاره سوم، بیش از همیشه نیازمند معنویت، مهربانی، دوستی و صلح هستیم. خوشبختانه همه این ویژگی‌ها هم در شخصیت جناب آقای کوئلیو هست و هم بالطبع در نوشته‌های ایشان. بارها ما آثار درخشانی را از نویسندگانی خوانده‌ایم که خود نویسنده پشت این اثر درخشان، به درخشندگی اثر نیست. در مورد آقای کوئلیو می‌توان با اطمینان‌خاطر گفت که روحی درخشان، صمیمی و زلال، پشتوانه آثاری است که امروز مورد استقبال همه جهانیان قرار گرفته است» (سخنرانی مهاجرانی در ضیافت شام مرکز گفت‌وگوی تمدن‌ها، 10/3/79). همچنین گفتگوی کوئلیو با وزیر ارشاد در منزل وزیر، نشان‌دهنده حمایت بالای دولتی از کوئلیو و افکارش است؛ زیرا این گفتگو نه در محل کار وزیر، بلکه در منزل شخصی او انجام شده است و این مسئله نشان می‌دهد که نگاه مسئولان وزارت ارشاد به کوئلیو نگاه رسمی نبوده است (گفت‌وگوی کوئلیو با مهاجرانی، 10/3/1379). رئیس‌جمهور وقت نیز با وجود میل قلبی نتوانست با کوئلیو دیدار کند و خود کوئلیو در مصاحبه‌ای که بعد از سفر به ایران با یک نشریه آلمانی داشته؛ گفته است: «متأسفانه هنگامی‌که در ایران بودم با او (‌رئیس‌جمهور ایران) ملاقات نکردم؛ اما پیغام دوستانه‌ای برای من فرستاد و گفت، به‌خاطر گشایش مجلس نتوانسته است من را ببیند» (مصاحبه کوئلیو با نشریه فرانکفورتر روندشائوی آلمان، 7 ژوییه 2000 در سایت کوئلیو)

بنابراین، می‌توان حمایت‌های دولتی را از عوامل گسترش آثار کوئلیو در ایران دانست که در قالب نظریه نخبگان از آن یاد کردیم. این حمایت‌ها در دوره اصلاحات تا سطح وزارت ارشاد اسلامی و شخص وزیر دیده می‌شود.

2-4- استفاده تبلیغی از فضای مجازی

از ابزارهاي جديد ايجاد ارتباط بين افراد استفاده از فضاي اينترنت است و کوئليو کسي است که از اين امکان، بسیار استفاده مي‌کند و حضور فعالي در فضاي مجازي دارد و از آن براي ايجاد ارتباط با خوانندگان آثار و تبليغ کتاب‌هایش براي فروش بيشتر استفاده مي‌کند. کوئليو خود در اين باره مي‌گويد: «من نه تنها از اينترنت استفاده مي‌کنم، بلکه به اينترنت معتاد هستم» (مصاحبه مطبوعاتي پائولو کوئليو در ايران در تاریخ 11/3/79، سایت کوئليو).

کوئليو را به جرأت مي‌توان علاقه‌مندترين نويسنده مشهور معاصر به اينترنت و رسانه‌هاي ديجيتال دانست. يک استاد رشته روزنامه‌نگاري به نام «جف جارويس» که کتابي درباره گوگل نوشته، در مورد او گفته است که کوئیلو «گوگلي‌ترين نويسنده‌اي است که من مي‌شناسم»! کوئليو علاقه زيادي به شبکه‌هاي اجتماعي دارد. او از سه سال قبل عضو شبکه اجتماعي MySpace شده است و در اين سايت بيش از ۳۸ هزار نفر او را به فهرست دوستان خود اضافه کرده‌اند. کوئلیو می‌گوید: «من مای‌اسپیس را مثل یک همسر دوست دارم؛ مدت زیادی آنجا بوده‌ام ولی فیس‌بوک مثل معشوقه‌ام است» کوئليو اين شبکه اجتماعي را راهي مناسب براي ارتباط با علاقه‌مندان خود مي‌داند. کلوب هواداران فارسي‌زبان پائولو کوئليو در سايت فيس‌بوک در سال 1388 راه اندازي شده است و کوئليو از دوست‌دارانش در سايت ماي‌اسپيس خواست که ويدئوها و موسيقي‌هايي را که درباره کتاب «ساحره‌ پورتوبلو» ساخته‌اند برايش بفرستند. شش هزار نفر براي او موسيقي و ويدئو فرستادند و از بين آنها ۱۵ اثر انتخاب شد تا در ساخت فيلم از آنها استفاده شود؛ يعني او با استفاده از فضاي مجازي زمينة ساخت فيلم از کتابش را با کمک علاقه‌مندانش فراهم مي‌آورد. همچنین با جستجو در اينترنت متوجه مي‌شويد کوئليو در شبکه‌هاي اجتماعي متعددي فعال است که از آنها مي‌توان اين موارد را برشمرد: فيس‌بوک، توييتر، يوتيوب، فرندفيد، فليکر، جايکو، librarything netvibes، pownce، رديت، تامبلر، سرويس upcoming و vimeo. (ر.ک: www.kharazmi.org و وبلاگ تک‌کرانچ، مقالة مايکل ارينگتون)

کوئليو در مصاحبه با رويترز گفته است: «روزي سه ساعت را در اينترنت مي‌گذرانم و روزانه ‌٥٠٠ ايميل دريافت مي‌كنم. اگرچه نمي‌توانم به همه آن‌ها جواب دهم؛ اما سعي مي‌كنم تا حد امكان به آن‌ها نزديك شوم. آن‌ها نه تنها خوانندگان من هستند، بلكه انسان‌هايي‌ هستند كه روح مرا درك مي‌كنند» (گفتگوي کوئليو با رويترز، 27/2/1386).

ايجاد پايگاه اطلاع‌رسانی پائولو كوئيلو به نشانی ‌‌www.paulocoelho.ir روي شبكه جهاني اينترنت به زبان فارسي از ديگر عوامل ترويج آثار اوست. در پايگاه رسمي پائولو كوئيلو به زبان فارسي، اطلاعاتي درباره زندگينامه، مؤسسه پائولو كوئيلو، گالري عكس، كتاب‌ها، گزارش سفر او به ایران و... در دسترس است و در پايگاه رسمي پائولو كوئيلو به 14 زبان پرتقالي، اسپانيولي، انگليسي، ايتاليايي، فرانسوي، روماني، آلماني، فارسي، ژاپني، لهستاني، روسي، چيني، عربي و چك درباره اين نويسنده و آثارش اطلاع‌رساني می‌شود. آرش حجازي به او پيشنهاد داده است كه ترجمه فارسي کتاب‌هایش را در اينترنت منتشر كند و كوئيلو نيز با پيشنهاد انتشار رايگان ترجمه فارسي كتاب‌هايش در اينترنت موافقت کرده است. کوئليو معتقد است: «نويسندگان، اينترنت را دست کم گرفته‌اند». او در گفتگوي خود با رويترز که بعد از قرار دادن هفت فصل ابتدايي كتاب «ساحره پورتوبلو» بر روي اينترنت صورت گرفت، گفت: «عقيده دارم، اين، حق خواننده است كه قبل از خريد كتاب، بتواند آن را بخواند. هدف من اين بود كه يك‌ چهارم كتاب را در اينترنت بگذارم تا نظر خوانندگان را درباره كتاب جديدم بدانم» (گفت‌وگوی کوئلیو با رویترز، به نقل از ایسنا، 27/2/1386). كوئليو درباره اين‌ كه شايد دسترسي خوانندگان به نسخه‌هاي آنلاين موجب كاهش فروش آثارش شود، می‌گوید: «در سال ‌١٩٩٩ در روسيه متوجه شدم تمام كتاب‌هايم به‌صورت رايگان روي اينترنت قرار دارند و نسخه‌هاي تقلبي آن نيز در بازار است؛ بنابراين، تصميم گرفتم به‌ جاي مقابله، تمام كتاب‌هايم را در وب‌سايتم بگذارم؛ اما به‌‌جاي آن‌که با كاهش فروش كتاب‌هايم مواجه شوم، از فروش‌١٠ ميليون نسخه‌اي در روسيه برخوردار شدم. در حالي ‌كه در سال ‌١٩٩٩، اين تعداد تنها ‌١٠ هزار نسخه بود. به نظر من اگر مردم فصل‌هاي اوليه كتاب را بخوانند و آن را بپسندند، آن‌را خواهند خريد» (همان).

2-5- عوامل درونی و محتوایی موجود در آثار

2-5-1- نزدیک بودن محتوای برخی از آثار به فرهنگ ایرانی ـ اسلامی

یکی از علل استقبال از آثار کوئلیو در ایران را می‌توان نزدیک بودن محتوای بعضی از کتاب‌های او به فرهنگ بومی و اسلامی در ایران دانست. کتاب‌هایی مانند مکتوب، دومین مکتوب، عطیه برتر، داستان‌هایی برای پدران، فرزندان و نو‌ه‌ها و... حکایت‌ها و جمله‌های زیبایی دارد و معمولاً در آخر هر حکایت، یک نکته اخلاقی و عرفانی به‌صورت نتیجه بیان می‌شود، به‌گونه‌ای که مخاطب در هنگام خواندن این حکایت‌ها تصور می‌کند کتابی مثل کشکول شیخ بهایی یا مثنوی مولوی را می‌خواند. هرچند تمامی نتایجی که در پایان داستان بیان می‌شود از نظر اسلامی تأیید نمی‌شود، اما بعضی حکایت‌ها و نتایجی که در پایان آن بیان می‌شود با فضای فکری مخاطب ایرانی و فرهنگ اسلامی مطابقت دارد؛ مثلاً او در یکی از آثارش گفته است: «مرد پلیدی، در آستانه مرگ، کنار دروازه دوزخ به فرشته‌ای بر‌می‌خورد؛ فرشته به او می‌گوید: «فقط کافی است در زندگی‌ات یک کار خوب انجام داده باشی و همان یاری‌ات می‌کند؛ خوب فکر کن». مرد به‌یاد می‌آورد که یک‌بار، هنگامی که در جنگلی راه می‌رفت، عنکبوتی را سرِ راهش دید و راهش را کج کرد تا آن را له نکند. فرشته لبخند می‌زند و تار عنکبوتی از آسمان فرود می‌آید تا مرد بتواند از راه آن به بهشت صعود کند. گروهی از محکومانِ دیگر نیز از تار عنکبوت استفاده می‌کنند و شروع می‌کنند به بالا رفتن از آن؛ اما مرد، از ترسِ پاره‌شدنِ تار، به‌سوی آن‌ها بر می‌گردد و آن‌ها را هل می‌دهد. در همین لحظه، تار پاره می‌شود و مرد بار دیگر به دوزخ باز می‌گردد. صدای فرشته را می‌شنود که: افسوس. خودخواهی‌ات تنها کار نیکی را که انجام داده بودی، به پلیدی تبدیل کرد» (کوئلیو، 1387 ج: 92).

2-5-2- بهره‌گیری از قالب قصه

از قالب‌هاي مختلف ادبي، «رمان» از جمله بهترين قالب‌ها براي انتقال مفاهيم ارزشي و اعتقادي است و خوانندگان کتاب‌هاي رمان در میزان کتاب‌خوانی، بعد از کسانی که کتاب‌هاي درسي و کمک درسي می‌خوانند، در رتبه اول قرار دارند (شريفي، 1389: 102). کوئلیو از این نکته به خوبی، استفاده و محتوای آثار خود را در قالب رمان عرضه کرده است. ضمناً دستمایه رمان‌های او عرفان اسلامی و عرفان‌های شرقی و غربی است و او از هر چیزی کمک می‌گیرد تا پیش زمینه‌های ذهنی خود را در ذهن خواننده بنشاند. کوئیلو خود نیز به اثرگذاری رمان واقف است و با شناخت کارایی این ابزار برای انتقال آموزه‌هایش از آن استفاده کرده است. او درباره تأثیر رمان می‌گوید:

«یکی از کهن‌ترین و سنتی‌ترین روش‌های انسان برای انتقال معرفت به نسل‌های بعد، قصه‌ها و حکایات بوده است. قصه، ناب‌ترین و خالص‌ترین بخش ادبیات است؛ چرا که ما را به دورانی پیش از پیدایش تفاسیر و تعابیر امروزی‌مان می‌برد. قصه‌ها شادند، سرگرم‌کننده‌اند، نمایشی‌اند، اما فراتر از همه، معرفت را به شکلی دل‌پذیر منتقل می‌کنند» (کوئیلو، 1387 ب: 17).

داستان‏هاي كوئيلو را نمي‏توان از نوع قصه‏هاي سرگرم‌كننده و تفريحي دانست؛ بلکه او تجربیات شخصی خود را به‌صورت «طرح معنوی» و برنامه راه‌گشا برای مخاطبان روایت می‌کند تا آن‌ها را به سمت همان افق سوق دهد (شریفی‌دوست، 1391: 135). وی به اين مطلب اين‌گونه اذعان مي‌کند: «مکتوب، کتابی از نصایح و پند نبوده، بلکه مجموعه‌ای از تجربیات شخصی است. قسمت اعظم آن از آموزش‌های استادم به من در طی یازده سال همزیستی در کنار هم تشکیل شده است» (کوئیلو، 1380: 5).

همچنین کوئلیو خود را در نقش قهرمان داستان به آثارش وارد کرده، تجربیات معنوی خویش را به شکل مضامین مذهبی و با برچسب عرفان مطرح ساخته، با استفاده از تمثیل و رنگ و لعاب فراوان، کالای بدلی خود را جذّاب معرفی می‌کند و مشتری ناآشنا را با بسته‌بندی زیبا می‌فریبد. وی می‌تواند خواننده ناآگاه را در رفت‏ و ‏برگشت داستان‌ها با «شکل و قالب» سرگرم کند و او را از رصد محتوا و تحلیل مضمون و تشخیص درست از نادرست دور نگه دارد (شریفی‌دوست، 1391: 136).

وی تصریح می‌کند:

«در حقیقت، من همة شخصیت‏های رمان‏هایم هستم. در کیمیاگر من چوپان هستم... در کتاب‏های دیگر من همیشه شخصیت مرکزی هستم. بیش‏تر کتاب‏هایم هر چند روایت‏های ادبی هستند، تخیلی صرف نیستند. ماجراهای حقیقی هستند که من آن‏ها را زیسته‌ام؛ حتی ورونیکا تصمیم می‌گیرد بمیرد، تجربه روایت‏شده‏ای از ماجرای وحشتناک بستری‏شدنم در بیمارستان روانی است» (کوئلیو، 1379: 180).

نتیجه‌گیری

در این مقاله به دنبال پاسخ دادن به این پرسش بودیم که چرا آثار نویسندگانی مانند کوئلیو که خاستگاه غیراسلامی دارند در جامعه‌ای مانند ایران که نظام اسلامی بر آن حاکم است با استقبال همراه است و البته این پرسش فرعی نیز مطرح شد که آیا آثار کوئلیو در ایران با استقبال همراه بوده است؟ برای اثبات میزان گسترش آثار کوئلیو از دو شیوه استفاده شد: یکی، استناد به دو پیمایشی که در این باره انجام شده بود و دیگری، استناد به دفعات چاپ کتاب‌های او؛ که نتیجه چنین بود: انتشار آثار او در مقایسه با دیگر عرفان‌های نوظهور مطرح در کشور و به‌ویژه در میان دانشجویان رتبه بالایی دارد. البته این امر بدین معنا نیست که بیشتر مردم با او یا آثار او آشنایی دارند بلکه آثار او به نسبت دیگر عرفان‌های نوظهور اکثریت نسبی دارد و اکثریت مطلق ندارد.

اما درباره سؤال اصلی، سعی شد با مطالعه اسناد و مدارکی که در این باره وجود داشت و تحلیل رویدادها و سخنان خود کوئلیو علل گسترش آثار او بررسی شود که برخی از این عوامل عبارت بودند از:

فعالیت گسترده ناشران و مترجمان کوئلیو در ایران، سفر ده روزه او به ایران، نقش نخبگان فکری در الگوسازی و تصمیم‌گیری، حمایت‌های دولتی در دوران اصلاحات، استفاده تبلیغی از فضای مجازی و عوامل درونی و محتوایی موجود در آثار.

در پایان می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که هر‌چند حکومت و کلیت جامعه ایران، اسلامی است؛ اما تکثر فکری و فرهنگی موجود در کشور و همچنین تفکر حاکم بر دولت اصلاحات وقت که به نگاه باز فرهنگی و سیاست تساهل و تسامح در انتشار آثار نویسندگان مختلف معتقد بود، نوعی تضاد و شکاف میان اهداف نظام اسلامی با سیاست‌های دولت را نشان می‌دهد که گسترش آثار افرادی مانند کوئلیو نتیجه از این شکاف میان کلیت نظام و سیاست‌های دولت است. حمایت‌ها و دعوتی که نهادهای دولتی از کوئلیو برای سفر به ایران داشته‌اند نیز دلیل خوبی بر این مدعاست.