نویسنده: پرویز جاهد
سرانجام فیلم جنجال برانگیز «محمد رسول الله»، ساخته مجید مجیدی، همزمان با سینماهای تهران و شهرستان‌های ایران، در برخی کشورهای جهان مثل آمریکا و کانادا به نمایش درآمد. این فیلم با واکنش های متفاوت مطبوعات و رسانه های غربی و برخی از منتقدان ایرانی مواجه شده است.
این فیلم که قسمت اول از سه گانه ای دربارۀ زندگی محمد بن عبدالله، پیامبر اسلام است، از سال دهم بعثت شروع می‌شود و با یک فلاش‌بک طولانی به سال عام الفیل و زمان تولد پیامبر رفته و رویدادهای دوران کودکی وی را نشان می دهد.
مخالفان مذهبی فیلم
با اینکه مجید مجیدی مدعی است که برای ساختن این فیلم، مجوز علمای شیعه و سنی را داشته است اما فیلم او تا این لحظه با مخالفت و اعتراض شدید مراجع سنی مواجه شده است؛ با این حال، هنوز هیچکدام از مرجع معتبر شیعه علیه این فیلم اظهار نظر نکرده است.
مجیدی می گوید برای ساخت فیلم محمد رسول الله از علمای شیعه و سنی مجوز گرفته است.
دانشگاه الازهر مصر، به عنوان یکی از مهمترین مراجع دینی مسلمانان سنی، از همان ابتدا که خبر ساخته شدن این فیلم در رسانه ها منتشر شد بدون اینکه از محتوی آن باخبر باشد، بارها مخالفت خود را با تولید این فیلم به بهانۀ اینکه چهرۀ پیامبر اسلام را نشان می دهد اعلام کرد.
از سوی دیگر شیخ عبدالعزیز آل شیخ، مفتی اعظم عربستان سعودی نیز فیلم «محمد رسول الله» را فیلمی“مجوسی” خوانده که ساخت آن به گفته او به منزلۀ “دشمنی با اسلام” است. شیخ عبدالعزیز آل شیخ که بالاترین مقام مذهبی عربستان سعودی است در گفتگو با روزنامۀ الحیات، فیلم مجیدی را «سیاه نمایی دین اسلام» خوانده و گفته است که این فیلم، تصویری غیرواقعی از پیامبر اسلام نشان می دهد و باعث استهزا و کاستن از قدر و جایگاه پیامبرمی شود. به گفتۀ مفتی اعظم عربستان سعودی، این فیلم را «مفسدینی» ساخته اند که اساس کارشان بر دروغ است.
همزمان مرکز سنی «آکادمی امام احمد رضا» در هند نیز با توهین آمیز خواندن فیلم «محمد رسول الله»، خواستار ممنوعیت نمایش آن و برخورد با «ای آر رحمان»، آهنگساز هندی این فیلم شده است. سعید نوری، دبیرکل این آکادمی با نوشتن نامه‌ای به رجنا سینگ، از مقامات داخلی هند خواستار برخورد قانونی با سازندۀ موسیقی این فیلم شد. سعید نوری این فیلم را باعث جریحه دار شدن احساسات مسلمانان هندی توصیف کرده و نوشته است که به نظر این سازمان، نمایش تصویر حضرت محمد مغایر با قوانین اسلام است.
اعتراض ها و مخالفت های مراجع سنی به فیلم مجیدی، در حالی صورت می گیرد که برخلاف ادعای آنان مجیدی همانند مصطفی عقاد سازندۀ فیلم «رسالت» (محمد رسول الله)، از نشان دادن چهرۀ پیامبر اسلام خودداری کرده و تنها در برخی نماها، سایه‌ای از پیامبر یا پیکرش پشت به دوربین دیده می‌شود. اگرچه هنوز شنیده شدن صدای بازیگری که در نقش کودکی پیامبر حرف می زند، می تواند موضوعی چالش برانگیز برای جهان اسلام باشد. مجیدی گفته است که نشان ندادن تصویر پیامبر در فیلم، بزرگ ترین چالش او هنگام ساختن این فیلم بوده و بخش مهمی از فیلم از زاویه دید پیامبر نشان داده می شود.
مجیدی در پاسخ به اعتراض های مراجع سنی به فیلمش گفته است: « حقیقت آن است که برای نگارش فیلمنامه این اثر از منابع مهم اهل سنت هم استفاده کرده ام و با علمای سنی مذهب هم دیدارهایی داشته ام؛ اخیرا یکی از علمای مشهور ترکیه فیلم را دیده و گفته است فیلم «محمد رسول الله» می تواند چراغ راهی برای دنیای اسلام باشد و خلأ معرفتی نوجوانان و جوانان مسلمان را پر کند.»
از سوی دیگر حجت الله ایوبی، رئیس سازمان سینمایی، ساخته شدن فیلم «محمد رسول الله» در ایران را به عنوان نمونه ای دیگر از خدمات ایران به اسلام برشمرده و در این باره گفته است: «ملت ایران و تمدن ایرانی خدماتی که به دین اسلام کرده فراوان است. ما ۱۲ قرن تجربه دیوان سالاری را در اختیار تمدن اسلامی قرار دادیم و بالندگی تمدن اسلامی مرهون این ملت است و تاریخ و تمدن و نگارش خود را به دین اسلام تقدیم کردیم تا اسلام به درستی به دنیا معرفی شود.»
رئیس سازمان سینمایی، در واکنش به انتقادهای علمای سنی از فیلم «محمد رسول الله» گفت: «بقیۀ جهان اسلام چگونه می‌توانند مدعی باشند؟ آن ها در برابر دین اسلام چه کردند؟ امروز مردم ایران با زبان سینما این خدمت را به جهان اسلام ادامه می‌دهند. اکران فیلم محمد، خدمت دیگری از مردم ایران به جهان اسلام است و این آخرین اقدام نیز نخواهد بود و ملت ایران صنعت سینما را نیز در اختیار فرهنگ ناب اسلامی قرار دادند.»
حمیدرضا شریعتمداری، پژوهشگر تاریخ فلسفه، انتخاب زمان کودکی پیامبر برای روایت در فیلم مجیدی را انتخاب مناسبی می داند چرا که به گفتۀ او میان مسلمان‌ها در مورد دوران کودکی پیامبر اختلاف نظر اندکی وجود دارد. به گفتۀ شریعتمداری، با توجه به اینکه روایات درباره مقاطع دیگر زندگی پیامبر بیشتر است، کار مجیدی هم برای ساخت قسمت‌های دوم و سوم زندگی پیامبر بسیار سخت‌تر خواهد بود. به اعتقاد این پژوهشگر تاریخ، این کار مانند راه رفتن روی بند باریک است زیرا پررنگ یا کم‌رنگ شدن نقش پیامبر موجب اختلاف بین شیعه و سنی خواهد شد.
برخی از تحلیل گران سیاسی، مخالفت مراجع سنی به ویژه مفتی اعظم عربستان سعودی با فیلم «محمد رسول الله» را کاملا سیاسی ارزیابی کرده و بر این باورند که مخالفت آنها با مضمون فیلم مجیدی نیست بلکه آنها به این فیلم به عنوان محصولی سینمایی از جهان شیعه و جمهوری اسلامی ایران نگاه می کنند.
خبرگزاری رويترز نیز از قول سامی یوسف، خواننده مسلمان ایرانی‌تبار که شهرت جهانی دارد، نوشته است: «اطمینان دارم کسانی که در الازهر با این فیلم مخالفت کرده‌اند یا دیگر مخالفان فیلم، هنوز آن را ندیده‌اند. دلیل مخالفت آنها این است که با صادرات فرهنگی ایران مخالفند. شرم‌آور است که تنها دو محصول اصلی درباره زندگی پیامبر اسلام وجود دارد درحالی‌که درباره حضرت مسیح، موسی و دیگر پیامبران فیلم‌های زیادی تولید شده است».
بازتاب بین المللی فیلم
نمایش فیلم مجیدی در جشنوارۀ تورنتو و سینماهای کانادا و آمریکا، بازتاب گسترده ای داشته است. روزنامه هایی مثل لیبراسیون و گاردین به تمجید از فیلم مجیدی پرداخته و فیلمبرداری ویتوریو استورارو، جلوه های بصری و بازیگری آن را ستودند. گاردین در مقایسه با فیلم «رسالت» (محمد رسول الله) مصطفی عقاد، فیلم مجیدی را فیلم مذهبی‌تری دانسته که می تواند کسانی را که شناخت چندانی از تاریخ اسلام ندارند، جذب کند. فیل هود، نویسنده گاردین، هم به آن چهار ستاره داده و ضمن تعریف از فیلمبرداری و ساختن فضای شهر حجاز، از آن به عنوان اثری متعهد، روشنفکرانه و شاعرانه یاد کرده است.
از دید منتقد نشریۀ هافینگتون‌پست به زبان فرانسه (نسخه کبک) نیزاین محصول سه‌ساعته، یادآور فیلم‌های اسطوره‌ای مذهبی دهۀ پنجاه است. به نوشتۀ این روزنامه، «ساخت فیلمی درباره پیام‌آور اسلام همیشه دشوار است زیرا مسلمانان سنی با این کار مخالف هستند و همین فیلم نیز با این مشکلات روبه‌رو شده است.»
از سوی دیگر ویتوریو استورارو، فیلمبردار فیلم «محمد رسول الله»، آن را به صورت خصوصی در موسسۀ فیلم آمریکا (American Film Institute) برای گروهی ۱۳۵ نفره از فیلمبرداران و دست اندرکاران سینمای آمریکا نمایش داد. در این نمایش اختصاصی، برخی از چهره های سرشناس سینمای آمریکا مثل فرانسیس فورد کاپولا، کارگردان فیلم «پدر خوانده» نیز حضور داشتند. به گفته استورارو، استقبال جمعیت به حدی بود که تعداد زیادی موفق به دیدن این فیلم نشدند.
بازتاب داخلی فیلم
نمایش عمومی «محمد رسوال الله» در ایران اگرچه با استقبال خوب تماشاگران ایرانی مواجه شده اما هنوز آنچنان که انتظار می رفت، بازتاب چندانی در میان منتقدان سینمایی ایرانی نداشته و نقدهای زیادی در مورد آن منتشر نشده است.
از آنجا که در جامعۀ سینمایی ایران، یک نوع بدبینی عمومی در مورد فیلم های مذهبی و تاریخی پرخرج که با سرمایه و حمایت های گستردۀ دولتی و با اهداف سیاسی و ایدئولوژیک خاصی در ایران ساخته می شوند، وجود دارد، فیلم «محمد رسول‌الله» نیز از این زاویه با انتقادهایی مواجه بوده است. در دولت محمود احمدی نژاد، تولید این نوع فیلم ها به عنوان پروژه های «فاخر» سینمایی، بخشی از سیاست های سینمایی وزارت ارشاد و صدا و سیمای جمهوری اسلامی بود و بودجه های عظیمی صرف تولید این فیلم ها شد. فیلم «محمد رسول الله» مجیدی نیز در دوره احمدی نژاد کلید زده شد و یکی از سنگین ترین و پرهزینه ترین فیلم های این ژانر بوده که با بودجه ای حدود ۴۰ میلیون دلار ساخته شده و تعداد زیادی از عوامل اصلی آن غیر ایرانی بوده اند؛ از جمله ویتوریو استورارو (فیلمبردار نامدار ایتالیایی و مدیر فیلمبرداری این فیلم)، اسکات ای. اندرسون (مسئول جلوه های ویژۀ فیلم) و ای.آر.رحمان (آهنگساز سرشناس هندی و سازندۀ موسیقی این فیلم).
اکنون عده‌ای این پرسش را مطرح می‌کنند که در شرایطی که سینمای ایران با مشکلات مالی بسیاری مواجه است، تولید فیلم پرهزینه ای مثل «محمد رسول‌الله» چه فایده ای می‌تواند برای سینمای ایران داشته باشد؟
علیرضا شجاع‌نوری، تهیه کننده و بازیگر نقش عبدالمطلب در فیلم «محمد رسول الله» در این مورد می گوید: «بعضی‌ها می‌گویند به جای این فیلم می‌شد ده فیلم سینمایی دیگر ساخت، من مطمئنم اگر «محمد رسول‌الله» ساخته نمی‌شد آن ده فیلم هم ساخته نمی‌شد. هر اثر هنری بستر تولد خودش را دارد و نمی‌تواند جای کس دیگری را تنگ کند.»
به گفته شجاع نوری، فیلم مجیدی برای بدنۀ حرفه‌ای سینمای ایران اعتبار و اعتماد به نفس آورده است: «حالا فکر کردن به ساخت پروژه‌های بزرگ، رویایی دست‌نیافتنی برای سینمای ایران نیست.»
بیشتر کسانی که فیلم مجیدی را دیده اند، از جنبه های فنی و صحنه سازی های آن ستایش کرده اند اما برخی انتقادها متوجۀ فیلمنامه اثر و روایت مجیدی از زندگی پیامبر اسلام در دوران کودکی است.
کیوان کثیریان، منتقد فیلم، در انتقاد از فیلمنامه و روایت داستانی «محمد رسول الله» می نویسد: «فیلم مجیدی اصرار دارد تنها بر دوران کودکی پیامبر اکرم متمرکز باشد و عملا بسیاری از رویدادها و قصه های جذاب و پرکشش دوران بزرگسالی ایشان را از دست داده است. از همین رو غالب حکایت هایی که در فیلم جای گرفته اند، جذابیت چندانی ندارند.»
به گفتۀ کثیریان، «سال ها در سینمای ایران صحبت از کمبود یک فیلم درباره پیامبر اسلام بود، فیلمی که با ادعاهای بزرگ سینمای ایران مطابق باشد و مشخصا قابلیت رقابت با فیلم “الرساله” مصطفی عقاد را داشته باشد. مجید مجیدی با فیلمش خواست آن خلاء معروف را پر کند.»
کثیریان فیلم مجیدی را از نظر تکنیکی بالاتر از فیلم عقاد می داند اما اعتقاد دارد که «فیلم عقاد با توجه به آنکه به کل زندگی پیامبر اسلام می پردازد، پر از حادثه و قصه و رویداد های مشهور و آشناست و به همین دلیل صاحب ریتم تندتری است، ولی فیلم مجیدی بر کودکی حضرت متمرکز شده و به دلیل کمبود رویدادهای تاریخی مهم، قصه لاغر و کم هیجانی دارد. به هرحال نه از جنگ بدر و احد خبری هست، نه بعثت و هجرت و فتح مکه.»
به اعتقاد کثیریان، فیلم مجیدی با اینکه از نظر کیفی از استانداردهای سینمای ایران بالاتر است اما با استانداردهای هنری غالب جشنواره ها همخوان نیست. از دید این منتقد، «با ارسال این فیلم به این جشنواره ها تنها خودمان را در موقعیت دشواری قرار خواهیم داد که با پذیرفته نشدن فیلم در هر فستیوال یا جایزه ندادن به آن، آنها را به ضدیت با اسلام متهم کنیم و به اینکه نخواستند به اسلام میدان بدهند و با تبعیت از صهیونیست ها، جلوی ترویج دین محمد را گرفتند. گمان می کنم این تصور که فیلم مجیدی، قابلیت کسب شیر و خرس و نخل و مجسمه اسکار را دارد ولی لابی صهیونیستی اجازه نمی دهد، کمی با واقعگرایی فاصله دارد.»
کریم ارغنده پور، روزنامه نگار ساکن لندن نیز در صفحۀ فیس بوک خود در انتقاد از فیلم مجیدی می نویسد: «ديشب فيلم محمد رسول الله را ديدم. حس دوگانه اى از ديدنش دارم. از يك سو گاهى در اثناى ديدن فيلم دلم لرزيد و احساسات پيدا كردم. از سوى ديگر به نظرم فيلم در مجموع كم ارزش است. هم از نظر تكنيك ساخت و پردازش و هم از نظر تاثيرگذارى و هم تاريخى. حتى از نظر مذهبى – با قرائت رسمى شيعى – ايرانى – هم فيلم ضعيف است.»
به نظر ارغنده پور، فيلم مجیدی، كسالت آور و ضعيف و پر از اشكالات غيرقابل اغماض است. ارغنده پور در مقایسه فیلم مجیدی با عقاد به یورونیوز می گوید: «به نظرم فيلم عقاد از نظر تاثيرگذارى قوى تر بود. شخصيت پيامبر در آن فیلم جامع تر بود. موسيقى فيلم منحصر بفرد و ماندگار بود. بازى ها هم خيلى قوى تر بود، به ويژه بازی آنتونى كويين در نقش حمزه که قهرمان فيلم بود. در فيلم مجيدى، شخصیت ابوطالب و حتى صداى بازيگرى كه به جاى پيامبر بازى مى كند، كاريزماتيك نيست.»
حمیدرضا شریعتمداری، صحنه پردازی های فیلم مجیدی را متاثر از فیلم های هالیوودی یا هندی که دربارۀ مسیح ساخته شده دانسته و در این باره می گوید: «بسیاری از صحنه‌های فیلم الهامی از فیلم‌هایی است که درباره حضرت مسیح ساخته شده. صحنۀ ماهی‌ها بیشتر ما را یاد معجزات حضرت مسیح می‌اندازد. فیلم روشن است که روی جاذبه‌های بصری تاکید دارد و الهام گرفته از فیلم‌های مسیح و شخصیت‌های هندویی است.»
به اعتقاد این پژوهشگر فلسفه، فیلم مجیدی از لحاظ محتوا نمی تواند مخاطبان داخلی را تحت تاثیر قرار دهد چرا که این فیلم بیش از اینکه مخاطبان ایرانی به خصوص شیعه‌های ایرانی را در نظر داشته باشد، مخاطبان مسلمان سرتاسر جهان اسلام را در نظر داشته و درگامی بلندتر مخاطبان غیرمسلمان را هدف گرفته است.
شریعتمداری با انتقاد از صدایی که برای نوجوانی پیامبر انتخاب شده می گوید که این صدا بی‌حس و بی رمق است و باید صدای موثرتری برای آن انتخاب می‌شد.
با این حال به نظر می رسد که با توجه به تبلیغات و حمایت های دولتی وسیعی که از فیلم «محمد رسول الله» شده و نیز موقعیت جهانی این فیلم و نمایش آن در سینماهای آمریکا و کانادا، مسئولان سینمای ایران مایل باشند که آن را به عنوان نمایندۀ سینمای ایران به آکادمی اسکار معرفی کنند هرچند همان طور که کیوان کثیریان می گوید، این فیلم، شانس بسیار کمی برای پذیرفته شدن در بخش فیلم های خارجی اسکار دارد چرا که اعضای آکادمی، معمولا فیلم هایی را برای این بخش انتخاب می کنند که از ارزش هنری بالایی برخوردار باشد و صرفا صحنه های عظیم و باشکوه و یا جنبه های فنی تحسین برانگیز یک فیلم خارجی، معیار مهمی برای پذیرفته شدن آن در اسکار نیست.