مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی

مریم شیخ قمی[1]

چکیده

در سبک زندگی اسلامی، زنان از جایگاهی والا برخوردارند. از آنجایی‌ که مکاتب مختلف، اسلام را متهم به نابرابری جایگاه مردان و زنان می‌کنند و معتقدند در اسلام زن جایگاهی پست دارد و پایین‌تر از مرد است، بر آنیم با واکاوی مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان در سبک زندگی اسلامی نشان دهیم که در اسلام، زن و مرد از جایگاه یکسانی برخوردارند و هر دو شایسته کرامت‌اند. به همین دلیل این نوشتار بر آن است تا با روش توصیفی‌تحلیلی به این سؤال پاسخ دهد که مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی چیست. این پژوهش نشان می‌دهد دو نوع کرامت داریم: 1. کرامت ذاتی که همة انسان‌ها از آن برخوردارند؛ 2. کرامت اکتسابی که با تقوا به دست می‌آید. همچنین مؤلفه‌های حفظ کرامت زن شامل: 1. مؤلفه‌های حفظ کرامت توسط خود اوست که با نیکوشوهرداری، نیکومادری‌کردن و ایفای نقش فرزندی (دختربودن) به‌نحو شایسته و حفظ کرامت خود در اجتماع به‌دست می‌آید؛ 2. مؤلفه‌های حفظ کرامت زن توسط دیگران که با متعهدبودن دیگران از قبیل همسر، والدین، افراد جامعه و فرزندان در انجام وظایف خود در قبال زن به دست می‌آید.

واژگان کلیدی: کرامت، سبک زندگی اسلامی، حفظ و انواع کرامت، عفت، زن.

مقدمه

در روزگاری که ملل مختلف دنیا برای زن ارزشی قائل نبودند و او را پست می‌دانستند، اسلام با طلوع خود، به زن ارزش و اعتبار بخشید. خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ؛ همانا گرامی‌ترین شما نزد خدا، با‌تقواترین شماست» (حجرات: 13). در این آیه خداوند معیار برتری انسانها را، زن و مرد‌بودن یا سیاه و سفید‌بودن یا... نمی‌داند؛ بلکه معیار برتری را تقوا می‌داند. همچنین اسلام هر دو جنس زن و مرد را شایستة رسیدن به مقامات عالیه‌ می‌داند و در این میان تفاوتی بین زن و مرد قائل نیست. خدا می‌فرماید: «وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‌ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُونَ نَقيراً؛ كسى كه چيزى از اعمال صالح انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، اگر ايمان داشته باشد، داخل بهشت مى‌شود و كمترين ستمى به او نخواهد شد» (نساء: 124).

کرامت به‌معنای بزرگواری و دوری از پستی و فرومایگی است و منظور از حفظ کرامت زن، حفظ ارزش و منزلت اوست. از آنجایی که مکاتب مختلف، اسلام را متهم به بی‌توجهی به زن می‌کنند و معتقدند در اسلام به زن به‌عنوان موجودی پست نگریسته شده است، در ‌صددیم با واکاوی مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان در اسلام، نشان دهیم در اسلام زن و مرد ارزش یکسانی دارند و هر دو شایستة کرامت‌اند و تنها‌عامل برتری آنها تقواست. دربارة حفظ کرامت زنان، پژوهش‌هایی انجام شده؛ مثل مقاله «حرمت و کرامت زن در خانواده از نگاه امام رضا(ع)» از علی جلائیان اکبرنیا و محمدرضا محمدی که از نظر آنها، تشکیل خانواده، داشتن حق مهریه، تأمین مخارج اقتصادی زن توسط مرد، لزوم توجه شوهر به حفظ آراستگی و ایجاد رابطه عاطفی مؤثر با همسر و تأمین نیازهای جنسی او از مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در خانواده است. و نیز مقاله «سبک زندگی اسلامی و مؤلفه‌های کرامت زنان» از الهام صالحی که در آن، لزوم مشورت با زنان، لزوم نیکوهمسرداری و خوب‌مادری‌کردن و حفظ عفت توسط زن، برخورداری زن از مقام هدایت الهی و وظیفة تولید نسل از مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان بر شمرده شده است. این نوشتار در صدد است با روش توصیفی‌تحلیلی، به این سؤال پاسخ دهد که مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان در سبک زندگی اسلامی چیست.

مفهوم‌شناسی

کرامت نقیض «لؤم» (ابن‌منظور، 1414، 12: 510) و به‌معنای «شرافت» (فراهیدی،1409، 5: 368) و «عزت و برتری در وجود و جوهرة شیء به صورتی است که نسبت به دیگری احساس برتری و علو نکند»، (مصطفوی، 1368، 10: 46). مقصود از کرامت زن «حفظ شأن و شخصیت اوست، اولاً به‌عنوان یک انسان و ثانیاً به‌عنوان کسی که در عین داشتن برخی مشترکات با مردان، دارای روحیه‌ها و مشخصه‌های ویژة خود نیز هست» (رحمتی، 1386: 76).

سبک زندگی به‌معنای روش زندگی‌کردن و به‌عبارت ساده‌تر، شامل فعالیت‌های روزمره و معمولی است که شخص در زندگی انجام می‌دهد؛ ولی به‌عبارت دقیق‌تر، سبک زندگی، طیف وسیعی از مسائل از قبیل اعتقادات و افکار و فعالیت‌های انسان در ارتباط با خداوند و خویشتن و جامعه را در بر می‌گیرد. در هر جامعه‌ای اعم از جوامع الهی یا جوامع بشری، شیوة زندگی افراد بر اساس فرهنگ و ارزش‌های همان جامعه بنا شده است و به همین دلیل، ما شاهد سبک‌های گوناگون از زندگی هستیم (کوثری‌نیا: 1392، 5) یکی از این سبک‌ها، سبک زندگی اسلامی است؛ یعنی نوعی شیوة زندگی که بر اساس آموزه‌ها و ارزش‌های اسلامی و قرآنی بنا شده است. در این سبک، انواع کرامت عبارت است از:

1. کرامت ذاتی و خدادادی: به‌معنای پاک‌بودن از آلودگی‌هاست که در تمام انسانها وجود دارد: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ في‌ أَحْسَنِ تَقْويمٍ»؛ ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم (تین: 4). البته تا زمانی که انسان با اختیار خود مرتکب گناه نشود، این کرامت از او سلب نمی‌شود (جعفری، 1390: 223).
2. کرامت اکتسابی: با انجام اعمال نیک و پرهیز از محرمات و در مسیر خدا قرارگرفتن حاصل می‌شود. «ان أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ»؛ گرامى‌ترين شما نزد خداوند باتقواترين شماست‌ (حجرات: 13) بر آن دلالت دارد. برخی از ویژگی‌های کرامت ارزشی چنین است: 1. اختیاری و حصولی است؛ 2. ارزش نهایی انسان با آن سنجیده می‌شود؛ 3. همة انسان‌ها از آن برخوردار نیستند، 4. قابل زوال است (همان، 168 و 169) .

مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی

در اسلام، از یک منظر مؤلفه‌های حفظ کرامت زن شامل این دوست: 1. مؤلفه‌هایی که خود زن با رعایت آنها به حفظ کرامت خود کمک می‌کند؛ 2. مؤلفه‌هایی که دیگران با موظف‌بودن به رعایت آنها، به حفظ کرامت زن کمک می‌کنند؛ یعنی شامل وظایف دیگران در قبال زن است که با انجام آن وظایف، کرامت زنان حفظ می‌شود.

1. مؤلفه‌های حفظ کرامت زن (توسط خود او)

الف. حفظ کرامت در اجتماع با رعایت عفت

مهمترین وظیفة زنان هنگام حضور در جامعه، رعایت عفت و پاک‌دامنی است. حفظ عفت و پاک‌دامنی، عامل ارزشمندی زنان و شخصیت‌دهی به آنان است. « بی‌عفتی زن خیانت به همسر است؛ زیرا حفظ عفت زن، حق مرد است و زنانی که خود را به دیگران می‌نمایانند به همسر خود خیانت کرده‌اند» (مظاهری، 1387: 69). حفظ حجاب از عواملی است که موجب حفظ عفت است. خداوند در قرآن می‌فرماید: (وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لايُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‌ جُيُوبِهِنَّ)؛ به زنان با ايمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه هوس‌آلود) فروگيرند و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را، جز آن مقدار كه نمايان است، آشكار نکنند و (اطراف) روسرى‌هاى خود را بر سينة خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود) (نور: 33). حجاب، وقار و شخصیت زن را افزایش می‌دهد و موجب ايجاد محيطى پاك و برچيده‌‌شدن زمينه‌هاى انحراف است. موجب مي‌شود محيط جامعه تحريك‌آميز نباشد و آنها به فشارهاى روانى و بيمارى‌هاى عصبى گرفتار نشوند (رضايي اصفهاني، 1388، 14: 161 و 162) و عامل ايجاد امنيت براى زنان جامعه است (بهرامي، 1387: 28)، بنابراین لازم است زنان با حفظ حجاب، بر کرامت خود بیفزایند.

عدم نگاه به نامحرم از ديگر موارد رعايت عفت است كه در آیه به آن اشاره شده است. نگاه به نامحرم، مقدمة ارتکاب ساير گناهان است و چه‌بسا گناهاني كه به‌سبب نگاه آلوده ايجاد شده‌اند. لحن نامناسب و گفتار همراه با ناز و كرشمه، از دیگر موارد حفظ عفت است. خداوند مى‌فرمايد: (فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في‌ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً)؛ پس به‌گونه‌اى هوس‌انگيز كه بيماردلان در شما طمع كنند سخن نگوييد و سخن شايسته بگوييد! (احزاب: 32). لطافت در گفتار و نازك‌كردن صدا، موجب تحريك شهوت ديگران و در نهايت باعث به‌وجود‌آمدن فساد مي‌گردد (مظاهری، 1387: 88). كلام زن بايد متين و محكم و به دور از جلب‌توجه ديگران باشد تا موجب انحراف خود و دیگران نشود.

همة این اعمال منافي عفت، موجب بي‌ارزشي زنان است و از عدم شناخت زنان از خود سرچشمه مي‌گيرد و عامل نابودى كرامت و ارزش آنان است.

ب. حفظ كرامت زن در مقام همسری

زنان در مقام همسرى وظايفى دارند. امام باقر(ع) دربارة وظیفة زن می‌فرماید: «أَنْ تُطِيعَهُ وَ لَا تَعْصِيَهُ وَ لَا تَصَدَّقَ مِنْ بَيْتِهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ لَا تَصُومَ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِهِ...؛ از شوهر اطاعت کند و سرپیچی نکند و بدون اجازة او صدقه ندهد و بدون اجازة او روزة مستحبی نگیرد. او باید نگهبان اموال شوهر باشد و از مصرف نابجای آن و بی‌توجهی در نگهداری‌اش بپرهیزد» (کلینی، 1407، 5: 511) پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «والمرأة راعية على مال زوجها و مسئولة عنه؛ زن، نگهبان و نيز مسئول مال شوهر است‌ (ابن ابی‌جمهور، 1405، 1: 255) و نیز باید باعاطفه و مهربان باشد. آن حضرت می‌فرماید: «خَيْرُ نِسَاءٍ رَكِبْنَ الْإِبِلَ نِسَاءُ قُرَيْشٍ أَعْطَفَ عَلَى زَوْج‌»؛ بهترين زنانى كه بر شتر سوار شده‌اند، زنان قريش‌اند كه در رفتار با شوهر عاطفه بيشتری دارند (ابن اشعث، بی‌تا: 91). او نباید بدون اجازة همسر بیرون رود. آن حضرت می‌فرماید: «أيُّمَا امْرَأَةٍ خَرَجَتْ مِنْ بَيْتِ زَوْجِهَا بِغَيْرِ إِذْنِهِ لَعَنَهَا كُلُّ شَيْ‌ء؛ هر زنی که بدون اجازة شوهر از منزل خارج شود، همه بر او لعنت می‌فرستند (ابن ابی جمهور، 1405، 1: 255) و بسیاری وظایف دیگر که همة آن در یک کلام خلاصه می‌شود: نیکو‌شوهرداری‌کردن. آن حضرت می‌فرماید: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ‌: جهاد زن نیکوشوهر‌داری‌کردن است» (همان)؛ ازاین‌رو زن در خانه باید به بهترین شکل، به نظافت، آراستگی، تهیة غذا، تربیت فرزند و یاری آنها، همسر‌داری و... بپردازد و با انجام وظایف خود، بر کرامت خویش بیفزاید.

پ. حفظ كرامت زن در مقام مادر

يكي از نقش‌هاي ارزشمند زنان، نقش مادري، یعنی تربيت فرزند است. مادر در دوران بارداري بايد نكاتي را رعايت كند كه منجر به تربيت نيكوي فرزند ‌شود. در دوران شيردهي نيز رفتار مادر تأثير انکارناپذیری بر تربيت فرزند دارد. به دلیل تأثیر شگرف رفتار مادر بر کودک در این دو دوره، بر مادر لازم با رعايت توصيه‌هاي ديني، به تربيت شايستة كودك كمك كند. شايد به همين دليل باشد كه پیامبر مي‌فرمايد: «لِلْمَرْأَةِ مَا بَيْنَ حَمْلِهَا إِلَى وَضْعِهَا إِلَى فِطَامِهَا مِنَ الْأَجْرِ كَالْمُرَابِطِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِنْ هَلَكَتْ فِيمَا بَيْنَ ذَلِكَ كَانَ لَهَا مِثْلُ مَنْزِلَةِ الشَّهِيدِ»؛ براى زن در فاصلة حاملگى تا زايمانش و تا ازشيرگرفتن فرزندش، اجرى است چونان اجر كسى كه خود را در راه خدا (و جهاد) قرار داده است؛ پس اگر در اين فاصله بميرد منزلت شهيد را دارد» (ابن بابويه، 1413، 3: 561).

البته تربيت فرزند منحصر به این دو دوره نيست (هرچند در اين دوران اهميت بيشتري دارد) و تا سال‌هاي بعد نیز طول مي‌كشد و بر مادران لازم است كه الگويي شايسته براي فرزندان باشند. بسيار مادراني هستند كه با تربيت صحيح فرزند، موجب حفظ کرامت او و چه بسيار مادراني كه با تربيت اشتباه فرزند، موجب انحطاط او و دورشدن او از کرامت شده‌اند. «بسیاری از اخلاقیات پسندیدة فرزندان، ریشه در اخلاق مادر دارد که در کودکی در فرزند نهادینه شده است» (نوری همدانی، 1388: 454)؛ بنابراين، زنان بايد با الزام خود در به‌کار‌گیری بهترین شیوه‌های تربیتی، بر كرامت خود بيفزايند و وظیفه خود را به‌خوبی انجام دهند.

ت. حفظ كرامت در مقام دختر بودن

وقتي سخن از حفظ كرامت در مقام دختر‌بودن به ميان مي‌آيد، پاي حقوق والدين در ميان مي‌آيد. دختران بايد با يادآوري تحمل نُه ماه بارداري مادر و دو سال شيردهي و شب‌بيداري‌ها و خدمات او در سال‌هاي مختلف زندگي و ياد‌آوري تلاش‌هاي پدر براي تأمين معاش و مراقبت از فرزندان و ساير خدمات والدین، بکوشند زحمات آنها را جبران كنند. هرچند اين زحمات جبران ناپذیرند، حتي‌الامكان بکوشند گوشه‌اي از محبت‌هاي آنان را جبران نمايد. قرآن دربارة خدمت به والدين می‌فرماید: (وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً)؛ ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند (عنکبوت: 8). خدمت به والدين منحصر به دوران حيات آنان نيست و تا بعد از مرگ آنان ادامه مي‌يابد؛ تا حدي كه اگر فرزندان بعد از مرگ والدين، از آنان غافل شوند و براي آنها خيرات نفرستند، عاقّ والدين شده و از رحمت خدا دور می‌شوند. پیامبر(ص) مي‌فرمايد: «لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ بَخِيلٌ وَ لَا عَاقُ‌ وَالِدَيْهِ»؛: بخیل و شخصی که عاقّ والدین شده وارد بهشت نمی‌شود (ابن اشعث، بی‌تا: 251)؛ بنابراين دختران در جایگاه فرزندبودن خود، باید با احسان به والدين و نیکی در حق آنها، به وظیفه خود عمل کنند تا شایستگی ارتقایافتن در پیشگاه الهی را کسب نمایند.

2. مؤلفه‌های حفظ کرامت زن (توسط دیگران)

الف. مولفه‌های حفظ کرامت زن توسط شوهر

- حفظ آراستگی

یکی از نیازهای انسان، نیاز زیبایی‌طلبی است. یکی از موارد زیبایی‌طلبی، تمایل به زیبایی همسر است. زنان نیز مانند مردان، خواهان زیبایی و آراستگی همسران‌اند و این خواسته، مختص مردان نیست. امام باقر(ع) می‌فرماید: «النِّسَاءُ يُحْبِبْنَ أَنْ يَرَيْنَ الرَّجُلَ فِي مِثْلِ مَا يُحِبُّ الرَّجُلُ أَنْ يَرَى فِيهِ النِّسَاءَ مِنَ الزِّينَةِ»؛ زن‌ها دوست دارند همان طور مردان خود را آراسته ببينند كه مردان دوست دارد زنان خود را همان گونه ببینند» (طبرسى، 1412 / 1370ش: 80). با این حدیث امام باقر(ع)، بر این تصور عموم که می‌پندارند آراستگی مختص زنان است و اهمیتی ندارد که مردان آراسته باشند، خط بطلان کشیده می‌شود. زیبایی همسر و آراستگی او برای زن مهم است و لازم است مرد به این مسئله توجه کافی داشته باشد تا میل به زیبایی‌طلبی زن اشباع شود. بی‌توجهی مرد به این مسئله در روحیه و علاقة همسر به او تأثیر دارد و حتی ممکن است به انزجار او از شوهر خود و تمایل به سمت مردان دیگر بینجامد» (فقیهی، 1387: 87).

امام رضا(ع) در سیرة عملی خویش به این مسئله توجه داشتند؛ چنان‌که راوی می‌گوید: «رأیت ابالحسن اخْتَضَبَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ اخْتَضَبْتَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ التَّهْيِئَةَ مِمَّا يَزِيدُ فِي عِفَّةِ النِّسَاءِ وَ لَقَدْ تَرَكَ النِّسَاءُ الْعِفَّةَ بِتَرْكِ أَزْوَاجِهِنَّ التَّهْيِئَه»؛ حضرت رضا(ع) را در حالی که محاسن مبارك را خضاب به سياهى کرده بودند، دیدم. حضرت فرمودند كه در خضاب اجر عظيم هست و خضاب‌كردن و خود را نيكوکردن از چيزهایى است كه عفت زنان را می‌افزاید و بسيارى از زنان عفت را رها کردند، بدان جهت كه شوهرهاى‌ ايشان، زينت کردن را ترک نمودند» (کلینی، 1407، 5: 567). از مجموع آموزه‌های دینی دربارة آراستگی چنین برداشت می‌شود: 1. زن نیازمند آراستگی و پاکیزگی و زینت مرد است؛ 2. عفت در زنان با ارضای نیاز (زیبایی‌طلبی) آنان تأمین می‌شود؛ 3. بی‌توجهی مرد به آراستگی خود، موجب خروج زنان از [مدار] عفت و پاکدامنی است؛ 4. آراسته‌بودن مرد، علاوه بر تأمین نیاز زیبایی‌طلبی زن، نشانگر توجه مرد به زن است و نیاز او به مورد‌توجه‌بودن را نیز تأمین می‌کند.(فقیهی، 1387: 89)؛ به همین دلیل، لازم است مردان با توجه به این نیاز زنان، پاسخ‌گوی این خواستة زنان باشند و از لغزش و دور‌شدن آنان از کرامت جلوگیری کنند.

- محبت به زن

از جمله نیازهای زن و شاید بزرگترین نیاز او در زندگی زناشویی، نیاز به محبت و دوست‌داشته‌شدن از جانب همسر است. «زن دلش می‌خواهد محبوب دیگران باشد. هر چه محبوب‌تر باشد، شادابی‌اش بیشتر است. برای به‌دست‌آوردن محبوبیت، تا سرحد فداکاری کوشش می‌کند؛ اما اگر بداند محبوب کسی واقع نشده است، احساس شکست می‌کند و دائماً پژمرده و افسرده است. به همین خاطر بزرگترین رمز همسرداری، اظهار محبت و علاقه به همسر است» ( امینی، بی‌تا: 191).

امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَا أَظُنُّ رَجُلًا يَزْدَادُ فِي الْإِيمَانِ خَيْراً إِلَّا ازْدَادَ حُبّاً لِلنِّسَاءِ»؛ تصور نمى‌كنم كسى در مراحل ايمان، بر خير و نيكى خود بيفزايد؛ جز اينكه احساس و محبت او به زنان افزایش یابد» (كلينى،1407، 5: 320).

محبت باید اظهار شود و تنها محبت قلبی کافی نیست. اگر محبت اظهار نشود، زن متوجه محبت همسر به خود نمی‌شود؛ به همین خاطر «ابراز عشق و محبت، لازمة شادابی و نشاط و امنیت خاطر زن می‌باشد» (پناهی، 1390: 91) و «اهمیت بسیاری در تحکیم رابطه زناشویی دارد» (بستان، 1388: 199). پیامبر(ص) دربارة اظهار محبت در کلام، می‌فرماید: «قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ إِنِّي أُحِبُّكِ لَا يَذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً»؛ گفتة مرد به زن كه من تو را دوست مى‌دارم، از قلب زن بيرون نمى‌رود» (كلينى، 1407، 5: 569)؛ ازاین‌رو، بی‌توجهی به این نیاز، موجب ناراحتی روحی و احساس بی‌فایده‌بودن زنان می‌شود و افکار منفی ایجاد می‌کند وکرامت زنان را از بین می‌برد.

- تأمین نفقه

یکی دیگر از مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در اسلام، حفظ کرامت او در مسائل اقتصادی است. در اسلام تأمین نیازهای اقتصادی زن بر عهدة مرد است و باید نیازهای اقتصادی زن را برآورده کند و تخلف از آن جرم محسوب می‌شود و گناه است: «مَا حَقُّ الْمَرْأَةِ عَلَى زَوْجِهَا الَّذِي إِذَا فَعَلَهُ كَانَ مُحْسِناً قَالَ يُشْبِعُهَا وَ يَكْسُوهَا»؛ [پرسیده شد] کدام حقّ زن بر شوهر است که اگر شوهر آن را انجام دهد، نیکوکار است؟ فرمودند: خوراك و لباس او را تأمين كند» (کلینی، 1407، 5: 511). البته با توجه به آیة «لَهُ رِزْقُهُنَ‌ وَ كِسْوَتُهُنَ‌ بِالْمَعْرُوفِ لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها» لازم است بر پدر که خوراك و پوشاك مادر را به‌طور شايسته بپردازد. هيچ‌كس موظّف به بيش از مقدار توانايى خود نيست» (بقره: 233). تأمین مخارج زن در صورتی که بیش از توان شوهر باشد، نامتعارف بوده و تأمین آن لازم نیست (رفسنجانی و دیگران، 1386، 2: 111). بنابراین اسلام با توجه‌دادن مردان به لزوم تأمین نفقة زنان، به آنان کرامت بخشیده است.

ب) حفظ کرامت زن در مقام مادر

مسئلة تکریم مادر به‌قدری درخور توجه قرار گرفته است که رسول خدا در پاسخ به فردی که گفت به چه کسی نیکی کنم سه بار فرمود به مادرت و بعد از سه بار فرمود به پدرت: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ ص فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَبَرُّ قَالَ أُمَّكَ قَالَ ثُمَّ مَنْ قَالَ ع أُمَّكَ قَالَ ثُمَّ مَنْ قَالَ أَبَاكَ»؛ مردی نزد پیامبر آمد و گفت: ای رسول خدا، به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت. مرد گفت بعد از آن به چه کسی؟ باز هم حضرت فرمود مادرت و باز همین را پرسید و پیامبر فرمود به مادرت و بعد از سه بار گفت پدرت» (کوفی اهوازی، 1402، نص: 40).

مادر با مراقبت از فرزندان و یاری آنها از کودکی تا بزرگسالی و گاهی تا لحظة مرگ خود، حق بزرگی بر گردن فرزندان دارد و لازم است فرزندان حقوق او را پاس‌ دارند. فرزندان وظیفه دارند به مادر نیکی و احسان کنند؛ چنان‌که خداوند از زبان حضرت عیسی(ع) می‌فرماید: (وَ بَرًّا بِوالِدَتِي)؛ و خدا مرا در قبال مادرم مهربان قرار داده است (مریم،32).

از مصادیق احسان به مادر، رعایت ادب و احترام مادر است تا جایی که خدا می‌فرماید: (فلا تقل لهما افٍ)؛ به آنها کوچک‌ترین اهانتی نکن» (اسراء: 23). مصداق دیگر، نگاه محبت‌آمیز به اوست: «النَّظَرُ إِلَى الْوَالِدَيْنِ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ عِبَادَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَى الْأَخِ بِوُدِّهِ [يَوَدُّهُ‌] فِي اللَّهِ عِبَادَةٌ»؛ نظر رأفت و رحمت به پدر و مادر عبادت است» (ابن فهد حلى، 1407: 189). احسان به والدین، محدود به زنده‌بودن آنها نیست؛ بلکه باید بعد از عمرشان نیز با فرستادن خیرات و یاد‌کردنشان، به آنها نیکی کرد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «مَنْ‌ زَارَ قَبْرَ وَالِدَيْهِ‌ أَوْ أَحَدِهِمَا فِي كُلِّ جُمُعَةٍ فَقَرَأَ عِنْدَهُمَا يس غَفَرَ اللَّهُ لَهُ بِعَدَدِ كُلِّ حَرْفٍ مِنْهَا»؛ هر کس قبر والدین خود یا یکی از آنها را در هر جمعه زیارت کند و نزد آن دو، سورة یاسین را بخواند، خداوند گناهان او را به تعداد حروف آن می‌بخشد» (مجلسی، 1403، 89: 293)؛ بنابراین، فرزندان با خدمت به مادر چه در زمان حیات و چه بعد از آن، موجب خشنودی او می‌شوند و بر کرامت او می‌افزایند.

پ. حفظ کرامت دختر

در دورانی که اعراب جاهلی، دختران خود را زنده‌به‌گور می‌کردند، اسلام برای آنان ارزش والایی قائل بود؛ به‌گونه‌ای که امام علی(ع) می‌فرماید: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذَا بُشِّرَ بِجَارِيَةٍ قَالَ رَيْحَانَةٌ وَ رِزْقُهَا عَلَى اللَّهِ»؛ رسول خدا(ص) زمانی که به دختر بشارت داده می‌شدند می‌فرموند دختر گلی خوشبوست و رزق آن بر عهدة خداست» (ابن اشعث، بى‌تا: 189).

اسلام با طلوع خود، به شخصیت دختران ارزش بخشید. در تعالیم اسلام وظایف متعددی برای حفظ کرامت دختران بر عهده والدین نهاده شده است. والدین وظیفه دارند به مسائل عاطفی دختران توجه کافی داشته باشند. به‌کارگیری تعبیر «یا بنتی» توسط پیغمبر در خطاب به حضرت زهرا(س) در هنگام سخن‌گفتن با ایشان: «يا بنتي‌ اما المعلقة بشعرها فانها كانت» (عروسی حویزی، 1415، 3: 121)، حامل پیام مهربانی و احترام آن حضرت به حضرت فاطمه(س) است. همچنین تأکید ایشان بر لزوم اعطای هدیه به دختران قبل از پسران: «مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَرَى تُحْفَةً فَحَمَلَهَا إِلَى عِيَالِهِ كَانَ كَحَامِلِ صَدَقَةٍ إِلَى قَوْمٍ مَحَاوِيجَ وَ لْيَبْدَأْ بِالْإِنَاثِ قَبْلَ الذُّكُورِ»؛ هر كس وارد بازار شود و تحفه‌اى (هديه‌اى) بخرد و آن را براى افراد تحت كفالتش ببرد، او به‌سان كسى است كه صدقه‌اى براى مردمى نيازمند ببرد و بايد به دختران پيش از پسران هدیه دهد» (امالی صدوق، 1376، نص، 577) نشانگر توجه ایشان به بُعد عاطفی دختران و لزوم پرورش آن است.

از دیگر نمونه‌های تکریم دختران در اسلام، شرط اجازة پدر در امر ازدواج دختران است. «به دلیل این ویژگیِ دختران که تشنة محبت‌اند و تا زمانی که ازدواج نکرده‌اند زمزمة محبت مردان را باور می‌کنند و مردان از این حسِّ خوش‌باوری دختران استفاده می‌کنند» (مطهری، 1377، 19: 92 تا 94)، اسلام ازدواج آنها را منوط به اجازة پدر کرده است تا پدران که تجربة بیشتری دارند و جنس مردان را بهتر می‌شناسند، دختران را در امر ازدواج یاری کنند. غیرت‌ورزی بر دختران، از دیگر وظایف پدران است. پیامبر(ص) می‌فرماید: «كَانَ أَبِي إِبْرَاهِيمُ غَيُوراً وَ أَنَا أَغْيَرُ مِنْه»؛ پدرم ابراهيم خليل بسیار غيرتمند بود و من از وى غیرتمند‌ترم» (ابن بابویه، 1413، 3: 444)‌.

بنا بر آنچه گفته شد، والدین با پرورش عاطفی فرزندان، تربیت دینی آنها، مشاوره به فرزندان، یاری‌کردن آنها در امر ازدواج و... نقش مهمی در حفظ کرامت دختران دارند و کوتاهی آنها در حق فرزندان، عامل گرایش آنان به گناهان و دور‌شدن ایشان از کرامت و شرافت است.

ت. حفظ کرامت زن در اجتماع

مهم‌ترین نیاز زنان هنگام حضور در جامعه، امنیت و آزادی است. اسلام برای تأمین این خواستة زنان، ضمن آنکه زنان را مقید به رعایت حفظ عفاف کرده است، با دستورات خود مردان را نیز ملزم به حفظ عفت و پاک‌دامنی کرده است و در موارد متعدد، آنان را از نگاه آلوده به زنان بر حذر داشته است. امام علی(ع) در نکوهش مردان چشم‌چران می‌فرماید: «لعن اللَّه النّاظر»؛ خداوند لعنت كند چشم‌چران را » (قضاعی، 1361، متن، 55) و پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «النّظر سهم مسموم من سهام ابليس»؛ نگاه حرام تیری زهرآلود از تیرهای ابلیس است»( همان،123). کنترل نگاه ضمن تأمین نیاز زنان به امنیت، عامل عفاف آنان است؛ زیرا گاهی مردان با نگاه‌های آلودة خود، موجب انحراف زنان می‌شوند؛ در حالی که اگر نگاه خود را کنترل می‌کردند، زنان دچار لغزش نمی‌شدند و از حفظ عفاف و کرامت خود دور نمی‌شدند؛ بنابراین مردان باید با توجه به عقاب نگاه‌کردن و آثار مخرب آن، از لغزش خود و دیگران جلوگیری کنند.

ث. تکریم زنان بی‌سرپرست

زنان بی‌سرپرست قشری از جامعه‌اند که با مشکلات فراوان مواجه‌اند و در تعابیر دینی تأکیدات فراوانی بر حمایت از آنها وجود دارد. از آنجایی که تأمین اقتصادی خانواده بر عهدة مردان است، مسلم است نبود مرد اگر با آینده‌نگری‌های مالی همراه نباشد، زنان را با چالش‌هایی مواجه می‌کند. اسلام افراد جامعه را در برابر این مسئله مسئول دانسته است. امام علی(ع) دربارة لزوم رسیدگی به زنان بی‌سرپرست می‌فرماید: «ارْحَمُوا الْأَرْمَلَةَ وَ الْيَتِيمَ»؛ به زنان بی‌سرپرست و یتیم رحم کنید» (ابن شعبه حرانی، 1404/1363، متن، 152).

بی‌توجهی مردم به این مسئله از گناهانی است که جزای آن در همین دنیا دامن انسانها را می‌گیرد. امام علی(ع) می‌فرماید: «الذُّنُوبُ الَّتِي تَحْبِسُ غَيْثَ السَّمَاءِ... ظُلْمُ الْيَتِيمِ وَ الْأَرْمَلَةِ؛ از گناهانی که مانع نزول باران می‌شود، ظلم به یتیم و بیوه‌زنان است (ابن بابويه،1403: متن، 271).

رسیدگی به مشکلات مالی آنها در رأس خدمت به آنها قرار دارد. امام سجاد(ع) می‌فرماید: «أَ تَرْجُو أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ أَجْرَ الْمُتَوَاضِعِينَ وَ أَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ الْمُتَكَبِّرِينَ وَ تَطْمَعُ وَ أَنْتَ مُتَمَرِّغٌ فِي النَّعِيمِ [أَنْ تَمْنَعَهُ‌] تَمْنَعُهُ الضَّعِيفَ وَ الْأَرْمَلَة؛ آيا اميدوارى كه خدا پاداش فروتنان (كه به دنيا و كالاى آن دل نبسته و به دستور او رفتار ميكنند) را به تو بدهد و حال آنكه تو نزد او از گردن‌كشانی (كه دل به دنيا بسته و خلاف دستور او را انجام مى‌دهند) و آيا آزمندى كه پاداش صدقه‌دهندگان (كه از بينوايان دست‌گیری می‌کنند، بدون بزرگى و خودنمایى) را براى تو واجب و لازم گرداند؛ در حالي‌كه تو در عيش و خوش‌گذرانى غلتيده‌ای و ناتوان و بيچاره و بيوه‌زن و درويش را از آن بهره نمى‌دهى» (نهج البلاغه، نامة20).

غم و اندوه ناشی از فقدان همسر از دیگر مسائل زنان بی‌سرپرست است و بر زنان دیگر لازم است با دلداری و تسلای آنها، در کاهش مشکلات روحی‌شان بکوشند. ابراهیم(ع) از خدایش پرسید: «فَمَا جَزَاءُ مَنْ سَدَّدَ الْأَرْمَلَةَ ابْتِغَاءَ وَجْهِكَ قَالَ أُقِيمُهُ فِي ظِلِّي وَ أُدْخِلُهُ جَنَّتِي؛ پاداش كسى كه بيوه زنان و درماندگان را براى رضاى تو تسليت و دلدارى كند چيست؟ خطاب شد: او را در ساية خود جاى مى‌دهم و او را داخل بهشت مى‌كنم» (شهید ثانی، بی‌تا: 117) امام علی(ع) الگوی عملی کمک به زنان بی‌سرپرست است؛ چنان‌که روایت کرده‌اند: «نَظَرَ عَلِيٌّ إِلَى امْرَأَةٍ عَلَى كَتِفِهَا قِرْبَةُ مَاءٍ فَأَخَذَ مِنْهَا الْقِرْبَةَ فَحَمَلَهَا إِلَى مَوْضِعِهَا و...؛ امام على(ع) زنى را ديد كه مشك آیب بر دوش خود مى‌برد. آن مشك را از وى گرفت و آن را برد و..» (ابن شهرآشوب، 1379، 2: 116). در صورت بی‌توجهی به زنان بی‌سرپرست ممکن است به دلیل شرایط سخت زندگی به اعمال ناشایست گرایش یابند و از مقام والای انسانیت دور شوند و این به دلیل آن است که جامعه، خود را در برابر آنها مسئول نمی‌داند؛ در حالی که رسیدگی به حال زنان بی‌سرپرست وظیفة آنهاست؛ بنابراین دیگران باید با یاری آنان در حفظ کرامت انسانی‌شان بکوشند.

نتیجه‌گیری

در سبک زندگی اسلامی، دو نوع کرامت داریم: 1. کرامت ذاتی که همة انسانها در آن مشترک‌اند؛ 2. کرامت اکتسابی که با انجام فضایل و پرهیز از زشتی‌ها به‌دست می‌آید.

مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان در سبک زندگی اسلامی دو نوع است: 1. مؤلفه‌های حفظ کرامت زن توسط خود او که با حفظ عفت و پاک‌دامنی و ملزم‌بودن به حجاب و عدم نگاه به نامحرم و سخن‌گفتن شایسته و... و به‌طور کلی، با رفتار درست در اجتماع محقق می‌شود. همچنین نیکوهمسرداری و توجه به حقوق او و ایفای نقش مادری به‌نحوی شایسته و توجه به تربیت فرزندان و ایفای نقش فرزند (دختر‌بودن) به شکلی مؤثر و احسان به والدین از دیگر موارد حفظ کرامت زن توسط خود زنان اوست. 2. مؤلفه‌های حفظ کرامت زن توسط دیگران که شامل این موارد است: 1. حفظ کرامت زن توسط همسر با حفظ آراستگی و محبت به زن و تأمین نیازهای اقتصادی او محقق می‌شود؛ 2. حفظ کرامت زن توسط مردان جامعه که با عدم نگاه آلودة مردان محقق می‌شود؛ 3. حفظ کرامت زن توسط فرزندان که با رعایت ادب و احترام و احسان و... محقق می‌شود؛ 4. حفظ کرامت دختران که با ایفای نقش صحیح والدین محقق می‌شود؛ 5. حفظ کرامت زنان بی‌سرپرست که با توجه‌کردن افراد جامعه به آنها، محقق می‌شود.