سبک زندگی و اوقات فراغت

کلمات کلیدی: سبک زندگی، اوقات فراغت، فراغت گروهی، تفریح، فرهنگ عمومی

حسین هنرور صدیقیان^[1]

مقدمه

اوقات فراغت فرصت طلايي است كه مي‌توان با آن، زمينه مناسبي براي رشد و بالندگي افراد را فراهم آورد به شرط آنكه قدرش را بدانيم و با بي‌توجهي از كنارش نگذريم. در جوامع اولیه‌ بین کار و اوقات فراغت مرز مشخصی وجود نداشت. اوقات فراغت نزدیک‌ترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگی افراد دارد و و ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامعه نیز تنگاتنگ است، چون فرد می‌تواند در اوقات فراغت همان چیزی را که می‌پسندد انجام دهد، شخصیت نهایی خود را بازیابد و آن را ابراز کند. بنابراین قابلیت‌های فرد بیشتر در عرصه اوقات فراغت جلوه‌گر می‌شود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد در روم باستان فراغتِ گروهی پدیده تازه‌ای نبود و برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت توده در این دوران جزو وظایف سردمداران، به‌شمار می‌رفته است. سقوط امپراطوری روم و گسترش مسیحیت روی اوقات فراغت و تفریح، اثرهای عمیق و ماندگاری گذاشت. ‌کلیسا بیشتر فعالیتهای تفریحی را به جز آنها که به‌عبادت و آیین مذهبی مربوط بودند ممنوع کرد. کار مورد تمجید قرار گرفت و بیکاری امری اهریمنی قلمداد شد. اما  در اواخر قرون وسطا با افول قدرت کلیسای کاتولیک و تجدید حیات انواع هنر و رشد اومانیسم، نگرش مساعدتری به فراغت  ایجاد شد.

به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران فراغت به معنای واقعی آن مربوط به دوران تمدن صنعتی است، چراکه در این دوران کار از زندگی خصوصی جدا شد و به کارخانه‌ها انتقال یافت و در نتیجه زمان فراغت و زمان کار از یکدیگر تفکیک شد. از این‌رو، فراغت پدیده‌ای است ‌تازه که با جامعه صنعتی و پدیده شهرنشینی به‌وجود آمده و آن را نمی‌توان با بیکاری قرون گذشته مقایسه کرد. اوقات فراغت زمانی است که شخص آنگونه که می‌تواند و می‌خواهد عمل می‌کند و چون عمل او پاسخ به انتظار دیگری نیست پس عمل فراغتی عملی تحمیلی و ‌الزامی نیست و در نتیجه با نوعی طیب خاطر و رضایت انجام می‌شود. در این گزارش به بررسی وضعیت فعلی اوقات فراغت به‌عنوان از تشکیل‌دهنده‌های مهم سبک زندگی در ایران پرداخته شده است و در پایان سیاستها، خط مشی‌ها و برنامه‌هایی برای برون‌رفت از وضعیت موجود و نیل به وضعیت مطلوب پیشنهاد گردیده است.

تعریف اوقات فراغت

چنانچه از گروهی از مردم که به‌شکل تصادفی برگزیده شده‌اند، بپرسیم که نظرتان درباره اوقات فراغت چیست پاسخ‌های متفاوتی می‌دهند. عده‌ای ممکن است بر این بارو باشند که اوقات فراغت مدت زمانی است که پس از انجام کار یا انجام وظایف باقی می‌ماند. در فرهنگ عمید درباره تعریف اوقات فراغت چنین آمده است: «فراغت در فارسی به معنی آسایش و آسودگی از کار و شغل است. آنچه مسلم است اوقات فراغت فقط زمان آزادشده از بار کار نیست، بلکه فعالیتی غیراجباری است. فرد در این اوقات می‌خواهد که به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آنها علاقه نشان می‌دهد خواه به‌منظور استراحت خواه برای ایجاد تنوع» (عميد، 1378، 15: 906). از دیدگاه الهی اوقات فراغت در كنار اوقات كار قرار دارد و فرصتی است كه باید از آن برای پاسخ دادن به حسن كمال‌جویی بهره‌برداری كرد.

انواع اوقات فراغت

جامعه شناسان، به لحاظ اهمیت و نقش اوقات فراغت در تکوین شخصیت افراد جامعه به ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان، طبقه‌بندی‌های گوناگونی برای این موضوع انجام داده‌اند که از معروف‌ترین آنها چنین است:

1. فراغت بیمارگونه (بی‌برنامه): ایستادن سرکوچه یا سرگذر، شیوه‌های اصلی گذران فراغت بی‌برنامه است. نوع گذران فراغت، پی‌آمدهای ناخوشایند فردی و اجتماعی را در پی دارد.
2. فراغت انفعالی (غیرفعال): فرد در آن، پذیرنده محض است و او در این وضعیت، فقط دریافت‌کننده محرک‌های صوتی و تصویری است، نظیر گوش کردن به رادیو، تماشای تلویزیون، استفاده از اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای. این نوع فراغت خود با اطلاعات بی‌شماری (چه مثبت و چه منفی) روبه‌رو می‌شود و فرد را گیرنده صرف دانش و نه عامل به آن بار می‌آورد. در نتیجه، اراده و نوآوری مخاطبان از آنان گرفته می‌شود.
3. فراغت فعال: در این نوع فراغت فرد برای فعالیت های فردی و اجتماعی تحرک، پویایی و حضور فعال و اثرگذار دارد. چنین فرآیندی، زمینه مساعدی را برای رشد شخصیتی و بلوغ اجتماعی و نیز شکوفایی استعدادهای او فراهم می‌آورد. این نوع فراغت، نقطه مقابل فراغت انفعالی است که به منزله نوعی کارگاه آموزشی متنوع است که شخص در آن ضمن نقش‌آفرینی، جنبه‌های مختلف وجودی خود را کشف و به‌عنوان یک «شهروند مطلوب» شناخته می‌شود (سازمان ملی جوانان، 1381: 293).

كاركردهای اوقات فراغت

اندیشمندان، كاركردهای گوناگونی برای اوقات فراغت قائل شده‌اند اما وجوه مشترك دیدگاه‌های این اندیشمندان دست‌کم شامل مواردی ازجمله: استراحت، تجدید قوا و تمدد اعصاب، تفریح و سرگرمی، كسب معلومات و شكوفایی استعدادها می‌شود. بنابراین برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت مانع از گسترش بزهكاری شده و در شكل توسعه‌یافته می‌تواند افراد جامعه را مسئولیت‌پذیر، جامعه‌پذیر و مشاركت‌جو به بار آورد. كاركردهای اوقات فراغت به شرط فارغ بودن از اجبار و وظایف اجتماعی، نداشتن هدف سودجویانه، احساس رضایت مندی، انتخاب به نحو آزاد و دلخواه، نداشتن هدف سیاسی یا عقیدتی، محقق می‌شود.

مقایسه استانداردهای جهانی و ایرانی اوقات فراغت

اوقات فراغت، اثری بسیار مهم و انکارناپذیر در شکل‌گیری شخصیت جوانان و نیز در فرآیند هویت‌پذیری آنان دارد. استاندارد جهانی اوقات فراغت در جهان با استاندارد اوقات فراغت در ایران تفاوت معنادار و چشمگیری دارد و در حقیقت، مردم ایران اوقات فراغت بیشتری دارند. در توصیف وضع موجود باید گفت كه در مقایسه ایران با جهان، اوقات فراغت در ایران ۹۰ روز در سال و در جهان ۸۰ روز در سال است. همچنین از ۸۷۵۰ ساعت عمر یكساله انسان، ۶۸۳۰ ساعت به فراهم‌کردن نیازهای ضروری و ۱۹۲۰ ساعت اختصاص به فراغت دارد. آمار دستگاه‌های فعال در برنامه فراغتی نشان می‌دهد كه ۲۱ درصد از نوجوانان و جوانان كشور تحت پوشش برنامه‌های فراغتی قرار دارند.

میانگین ساعت فراغت روزانه جهانی، 5 ساعت و در ایران، 6 ساعت است. استاندارد اوقات فراغت در ایران بیش از استاندارد جهانی است و این مسئله، نگران‌کننده است، زیرا نشان بی‌اهمیتی فردی به‌کار و تلاش است. در فرانسه نيز تلويزيون همچنان اولين وسيله گذران اوقات فراغت جوانان است. بيش از180 شبكه فرانسوي به‌طور متوسط 3 ساعت و15 دقيقه از وقت هر شهروند فرانسوي را در روز مي‌گيرد. البته در مورد اولويت نخست يعني تلويزيون، جوانان و نوجوانان ايراني نيز مشترك هستند؛ به‌ويژه برنامه‌هاي ورزشي صداوسيما كه نيمي از اين زمان را به‌خود اختصاص مي‌دهد. هرچند كه تماشاي ويدیو و لوح فشرده، استفاده از اينترنت و بازي‌هاي رايانه‌اي در پركردن اوقات فراغت نوجوانان وجوانان ايراني رقابت تنگاتنگي با تلويزيون دارند.

انواع فعاليت‌هاي مرتبط با اوقات فراغت در ايران

قبل از پرداختن به انواع فعاليت‌هاي فراغتي در ايران، لازم است دريابيم كه ايرانيان طي يك روز به چه فعاليت‌هايي مي‌پردازند تا سهم فعاليتي نظير اوقات فراغت در فعاليت‌هاي روزانه آنها مشخص شود. لازمه اين كار دستيابي به آمارهاي متقن بر اساس پيمايش‌هاي دوره‌اي است. اما به‌دليل نبود وجود پيمايش‌هاي دوره‌اي، به تنها پيمايشي كه دبيرخانه شوراي فرهنگ عمومي در اين زمينه انجام داده اتكا داريم. بر اساس يافته‌هاي اين پيمايش، فعاليت‌هاي روزانه مردم ايران در 6 دسته قابل دسته‌بندي است. در جدول زير، ميزان اين فعاليت‌ها و سهم زماني آنها در طول يك روز مشخص شده است.

(منبع: طرح بررسي وضعيت گذران وقت مردم شهري و روستايي كشور، دبيرخانه شوراي فرهنگ عمومي، 1390)

بر طبق يافته‌هاي پيمايش فوق، مشخص مي‌شود كه سهم اوقات فراغت طي يك روز كامل در فعاليت‌هاي مردم ايران، 4 ساعت و 19 دقيقه است. در مقايسه با يافته‌هاي پيمايش سازمان ملي جوانان در سال 1381 كه ميزان ساعت فراغتي در ايران را حدود 5 ساعت عنوان كرده بود، اين ميزان در سال 90 اندكي كاهش يافته است.

فعاليت‌هاي فراغتي در ايران را مي‌توان به دو دسته فعاليت‌هاي فردي و فعاليت‌هاي گروهي دسته‌بندي كرد. بر اساس مطالعات، در حوزه فراغت فردي (به‌ویژه در ميان جوانان)، به‌ترتيب، فعاليت‌هايي نظير تماشاي تلويزيون، استراحت و دراز كشيدن، گوش دادن به موسيقي، بازي‌هاي رايانه‌اي، استفاده از اينترنت، مطالعه كتاب، مطالعه روزنامه، رفتن به پارك و رفتن به سينما است. در حوزه فعاليت‌هاي جمعي و گروهي، عمده فعاليت‌ها عبارتند از: ديدار اقوام و خويشان، معاشرت با دوستان، ورزش و بازي‌هاي جمعي، شركت در اردوهاي بسيج سازندگي و اردوهاي دانشجويي. در ادامه به ارائه و بررسی برخي آمار موجود در رابطه با مواردي مي‌پردازيم كه در  بالا بیان شد.

الف. فعاليت‌هاي فردي

1. تماشاي تلويزيون: بر اساس پيمايشی ملي در سال 1382 (ارزش‌ها و نگرش‌هاي ايرانيان، موج دوم) نزديك به 80 درصد افراد مورد مطالعه، بين 1 تا 5 ساعت در روز تلويزيون تماشا مي‌كنند. اين ميزان طي سال‌هاي بعد نيز روندي افزايشي پيدا كرده است، به‌طوري‌كه بر اساس يك پيمايش ملي در سال 1383، مشخص شد كه نزديك به 84 درصد افراد مورد مطالعه در كشور، هر روز به تماشاي تلويزيون مي‌پردازند و از بين آنها بيش از 50 درصد آنها، 3 ساعت و بيشتر در روز تلويزيون مي‌بينند (گودرزي، 1387). طبق برخي تحقيقات ديگر (كشاورزي، 1386)، نزديك به 83 درصد از جوانان زن و مرد در جامعه شهري كشور، بيش از دو ساعت در روز به تماشاي تلويزيون مي‌پردازند. آخرین تحقیق ملی موجود که شش حوزه رسانه‌ای را بررسی کرده است، پژوهش مرکز تحقیقات صداوسیما در زمستان 1388 است. این تحقیق به‌منظور دستيابي به ميزان شنونده، بيننده و ميزان رضايت آنها از اخبار صداوسيما به روش پيمايشي از 15 هزار و 456 نفر از افراد 15سال و بالاتر، ساکن در 32 شهر کشور صورت گرفته است. بر طبق این تحقیق، هر مخاطب دست‌کم يک و حداکثر هفت روز در هفته، از «تلويزيون داخلي» (80 درصد)، در شهرهاي مورد پژوهش براي کسب خبر استفاده کرده‌اند (مركز تحقيقات صداوسيما، 1388). علاوه براين، يافته‌هاي طرح بررسي و سنجش شاخص‌هاي فرهنگ عمومي كشور در سال 1390 نشان مي‌دهد كه حدود 90 درصد افراد مورد مطالعه در سطح كشور، بين 2 تا بيش از 4 ساعت در روز تلويزيون تماشا مي‌كنند (طرح بررسي و سنجش شاخص‌هاي فرهنگ عمومي كشور، 1390).
2. گوش دادن به موسيقي: بر اساس مطالعاتي كه عمدتاً در شهر تهران انجام شده، مشخص مي‌شود كه نزديك به 47 درصد جوانان در تهران به موسيقي گوش مي‌دهند (آزاد ارمكي و غفاري، 1383). همچنين در پژوهشي ديگر (نوري‌نيا و پاك‌سرشت، 1388)، اين نتيجه به‌دست آمده كه نزديك به 52 درصد افراد مورد مطالعه در تهران، به‌طور روزمره به مويسقي گوش مي‌دهند. علاوه بر اينها، نتايج به‌دست آمده از پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي جوانان در سال 88 بیانگر آن است كه نزديك به 57 درصد از جوانان مورد مطالعه در كشور، به‌طور روزمره يا چند ساعت در هفته به موسيقي گوش مي‌دهند (سازمان ملي جوانان، 1388). يافته‌هاي حاصل از طرح بررسي و سنجش شاخص‌هاي فرهنگ عمومي كشور در سال 1390 نيز بیانگر آن است كه نزديك به 70 درصد افراد جامعه به موسيقي گوش مي دهند (طرح بررسي و سنجش شاخص‌هاي فرهنگ عمومي كشور، 1390).
3. بازي‌هاي رايانه‌اي: درباره ميزان مصرف بازي‌هاي رايانه‌اي در كشور، هنوز يافته‌ها و آمارهاي مشخصي در دسترس نيست، اما با استناد به گفته‌هاي سرپرست بنياد ملي بازي‌هاي رايانه‌اي، نزديك به 85 درصد جوانان دبيرستاني، مخاطب بازي‌ها هستند و بين 20 تا 30 درصد آنها هر روز بازي مي‌كنند (مينايي، 1388). همچنين در پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي جوانان چنين آمده است كه نزديك به 35 درصد جوانان مورد مطالعه به انجام بازي‌هاي رایانه‌ای رغبت دارند (سازمان ملي جوانان، 1388).
4. استفاده از اينترنت: بر اساس يافته‌هاي موجود، مي‌توان گفت كه امروزه سهم اينترنت در پر كردن اوقات فراغت افراد جامعه در حال گسترش است. طبق پژوهش‌هاي سازمان ملي جوانان در سال 1384، نزديك به 30 درصد جوانان از اينترنت استفاده مي‌كنند (سازمان ملي جوانان، 1384). در مطالعه‌اي ديگر در شهر تهران اين نتيجه به‌دست آمد كه بيش از 40 درصد جوانان تهراني براي گذران اوقات فراغت از اينترنت استفاده مي‌كنند (نوري‌نيا و پاك‌سرشت، 1388). همچنين بر اساس يافته‌هاي پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرشهاي جوانان در سال 1388، مشخص شد كه نزديك به 42 درصد جوانان مورد مطالعه از اينترنت براي گذران اوقات فراغت استفاده مي‌كنند (سازمان ملي جوانان، 1388).
5. مطالعه كتاب: يافته‌هاي موجود حاكي از آن است كه ميزان مطالعه در جامعه ايران به‌طور ميانگين، 18 دقيقه در روز است. طبق يافته‌هاي پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي ايرانيان در سال 1382، به‌طور كلي نزديك به 22 درصد افراد جامعه، اوقات فراغت خود را با مطالعه پر مي‌كنند. اين ميزان طي سال‌هاي بعد نيز تا حدودي روند كندي داشته است. بر اساس يافته‌هاي آخرين پيمايش مربوط به مطالعه و كتابخواني كه از سوي دبيرخانه شوراي فرهنگ عمومي منتشر شده مي‌توان عنوان داشت كه 17 درصد افراد جامعه مورد مطالعه طي يكسال، به‌طور متوسط در هر هفته كمتر از دو ساعت، 16 درصد دو تا چهار ساعت، 11 درصد چهار تا ده ساعت و 5 درصد ده ساعت و بيشتر در هفته مطالعه غيردرسي داشته‌اند (طرح بررسي و سنجش شاخص‌هاي فرهنگ عمومي كشور، 1390). اين ميزان حتي درباره كتب ادعيه و قرآن‌كريم نيز كمتر گزارش شده است به‌طوريكه نزديك به 5 درصد از جمعيت باسواد كشور بيان كرده‌اند كه طي يكسال هرگز قرآن و ادعيه مطالعه نكرده‌اند. حدود 2 درصد اعلام كرده‌اند كه به‌طور متوسط در هر هفته تا نيم ساعت، 17 درصد نيم تا دو ساعت، 13 درصد دو تا چهار ساعت و 13 درصد چهار ساعت و يا بيشتر از چهار ساعت در هفته، قرآن و ادعيه مطالعه كرده‌اند (همان). اما در پژوهش‌هايي كه بیشتر با توجه به مطالعه فارغ از ميزان ساعت آن، آمارها به‌گونه‌اي ديگر است. به‌طوري‌كه در پيمايشی در شهر تهران مشخص شده كه نزديك به 56 درصد جوانان اهل مطالعه كتاب هستند (آزاد ارمكي و غفاري، 1383). همچنين بر اساس يافته‌هاي پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي جوانان در سال 1388، مي‌توان گفت كه حدود 42 درصد جوانان مورد مطالعه، براي گذاران اوقات فراغت به‌شكل روزانه يا هفتگي، به مطالعه كتاب مي‌پردازند (سازمان ملي جوانان، 1388).

ب. فعاليت‌هاي جمعي و گروهي

1. ديدار اقوام و خويشان: بر طبق يافته‌هاي پيمايش ملي گرايش‌هاي فرهنگي و نگرش‌هاي اجتماعي ايرانيان در سال 1383، نزديك به 30 درصد افراد مورد مطالعه در كشور، معاشرت با اقوام و خويشان را به‌عنوان شيوه گذران اوقات فراغت خود بيان كرده‌اند (گودرزي، 1387). يافته‌هاي پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي جوان در سال 1388 نيز تا حدي بیانگر همين امر است. به‌طوري‌كه نزديك به 38 درصد جوانان مورد مطالعه، اظهار داشته‌اند كه به‌شكل روزمره يا چند روز در هفته به ديدار اقوام و خويشان مي‌روند (سازمان ملي جوانان، 1388).
2. ورزش و بازي‌هاي جمعي: در مطالعه‌ای ملي (ارزش‌ها و نگرش‌هاي ايرانيان، موج دوم) در سال 1382، چنين عنوان شده كه حدود 17 درصد افراد مورد مطالعه در سطح كشور، براي گذران اوقات فراغت به ورزش مي‌پردازند. اين يافته تا حدي نزديك به آماري است كه يكسال بعد و در يك پيمايش ملي ديگر به‌دست آمده است. بر اساس نتايج به‌دست آمده از پيمايش ملي گرايش‌هاي فرهنگي و نگرش‌هاي اجتماعي ايرانيان در سال 1383، فقط نزديك به 11 درصد افراد جامعه براي گذران اوقات فراغت به ورزش پرداخته‌اند (گودرزي، 1387). اما اين ميزان در مطالعاتي كه خاص جوانان بوده است، به ميزان بالاتري گزارش شده است. به‌طوري‌كه طبق يافته‌هاي يكي از اين پژوهش‌ها (نوري‌نيا و پاك‌سرشت، 1388)، نزديك به 40 درصد جوانان تهراني، به‌شكل روزانه يا چند روز در هفته ورزش مي‌كنند. همچنين يافته‌هاي پيمايش ملي ارزش‌ها و نگرش‌هاي جوان در سال 1388 نشان مي‌دهد كه نزديك به 42 درصد جوانان مورد مطالعه، روزانه يا چند روز در هفته به ورزش مي‌پردازند (سازمان ملي جوانان، 1388). همچنين بر اساس اطلاعات به‌دست آمده از طرح بررسي و سنجش شاخص‌هاي فرهنگ عمومي كشور در سال 1390 مي‌توان گفت كه نزديك به 60 درصد افراد مورد مطالعه، براي گذران اوقات فراغت به سراغ ورزش و بازي‌هاي جمعي مي‌روند (طرح بررسي و سنجش شاخص‌هاي فرهنگ عمومي كشور، 1390).
3. شركت در اردوهاي بسيج (اردوهاي جهادي): از فعاليت‌هايي كه خاص جامعه ما و برآمده از ارزش‌هاي انقلاب اسلامي است، اردوهاي جهادي است. به‌رغم اينكه يافته‌هاي پژوهشي متقني در اين زمينه وجود ندارد اما رجوع به اظهارات برخي مسئولين حاكي از آن است كه ميزان استقبال جوانان از چنين فعاليتي در هنگام فراغت، در حال افزايش است. به‌طوريكه در آخرين طرح اين اردوها، بيش از 1 ميليون نفر از جوانان كشور در اردوهاي جهادي شركت داشته‌‌اند.

نقاط قوت و ضعف اوقات فراغت در کشور

برخی نقاط قوت در زمینه اوقات فراغت در کشور عبارتند از:

• توسعه تشكلهای غیردولتی و نهادهای مدنی درباره برنامه‌های اوقات فراغت جوانان؛
• حضور جدی بخش خصوصی در تولید ابزارها و كالاهای فراغتی و متنوع شدن كالاها و اقبال استفاده كنندگان؛
• شیوه‌های مدرن گذران اوقات فراغت
• افزایش استقبال جوانان برای حضور در برنامه‌های فراغ.

برخی نقاط ضعف شامل موارد ذیل است:

• بی‌‌تناسبی برنامه‌های عرضه شده با میزان فراغت مورد نیاز جوانان؛
• پایین بودن سهم هزینه‌های اوقات فراغت در سبد خانوار؛
• بالا بودن جمعیت جوان و محدودیت امكانات و فضاهای فراغتی در سطح ملی؛
• رشد كند صنعت اوقات فراغت.

فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی اوقات فراغت

فرصت‌های پیش رو درباره اوقات فراغت عبارتند از:

• فرهنگ و هویت غنی دینی و ملی جوانان ایرانی؛
• متنوع شدن برنامه‌های فراغتی و عرضه برنامه‌های جدید فراغتی؛
• بالا رفتن آگاهی افراد جامعه؛
• افزایش امكان دسترسی آسان جوانان برای استفاده از امكانات فراغتی.

تهدیدها نیز عبارتند از:

• غلبه کردن گذران اوقات فراغت جوانان از طریق فضاهای مجازی؛
• افزایش گرایش جوانان به استفاده از برنامه‌های فردی گذران اوقات فراغت؛
• بالا بودن نرخ بیكاری جوانان در مقایسه با بزرگسالان؛
• پایین بودن سطح رفاه اجتماعی.

نتیجه‌گیری

با بررسي وضعيت اوقات فراغت به‌عنوان از مؤلفه‌های مهم سبک زندگی در جامعه به آن اشاره‌ كرده‌اند كه محققان طي مطالعات مختلف، مي‌توان نتيجه‌ گرفت‌ كه ‌اول، خانواده‌ در برآورده‌ ساختن‌ نيازهاي‌ فراغتي‌ بيشترين ‌سهم‌ را ايفا مي‌كند و برخي‌ از آداب‌ و رسوم‌ و سنت‌هاي‌ مذهبي‌ و ملي ‌خانواده‌هاي‌ ايراني‌ در شكل‌گيري‌ اوقات‌ فراغت‌ نقش‌ تعيين‌كننده‌اي‌ دارند، دوم، در ميان‌ اشكال‌ مختلف‌ گذران‌ اوقات ‌فراغت‌، بيشترين سهم‌ مربوط به فعاليتهايي‌ است‌ كه‌ فرد در وضعيت‌ منفعل‌ و اثرپذير قرار دارد و پرداختن‌ به‌ فعاليتهايي‌ كه‌ حضور فعال‌ فرد را مي‌طلبد، با استقبال‌ كمتري‌ همراه‌ است‌، سوم، بيشترين‌ رويكرد ‌به‌سمت فعاليتهايي‌ است كه‌ به‌ لحاظ اقتصادي‌، هزينه‌بر نيستند و تحقق‌ آنها نياز به‌ هيچ‌گونه‌ تسهيلاتي‌ ندارد. چهارم، الگوي فراغتي به‌ويژه در بين جوانان، در حال تغيير است و نقش ابزارهاي و فناوری‌های مدرن نظير بازيهاي رايانه‌اي و اينترنت به‌شكل گسترده‌اي در حال افزايش است.

سیاست‌ها و خط مشی‌های پیشنهادی

در این بخش می‌توان به موارد زیر اشاره و توجه کرد:

• گسترش مشاركت بخش غیردولتی در زمینه اوقات فراغت مردم جامعه از طریق بسیج امكانات و جلب مشاركتهای مردمی؛
• ایجاد فضا و عزم و اراده ملی در سطح جامعه در جهت اهتمام به اوقات فراغت افراد جامعه؛
• گسترش مداخله و مشاركت جوانان؛
• مشاركت همه جانبه‌ی سازمانها و نهادهای فعال در حوزه اوقات فراغت بهینه سازی امكانات موجود افزایش زیرساختهای سیاحتی و گردشگری؛
• گسترش فضاهای فراغتی و لحاظ کردن نیازهای فراغتی افراد جامعه؛
• حمایت صنعت بیمه از صنعت اوقات فراغت توسعه كمی و كیفی برنامه‌های فراغتی از طریق ارتقا و اصلاح نگرش جامعه؛
• روزآمد كردن محتوای برنامه‌های فراغتی و استفاده بهینه از شبكه‌های اطلاعاتی و ارتباطی؛
• توجه به اصل انعطاف‌پذیری، اصلاح‌پذیری و تحقق‌پذیری در برنامه‌های اوقات فراغت افراد.

برنامه‌ها و اقدامات پیشنهادی

این برنامه‌ها شامل موارد ذیل است:

• اصلاح نگرش و فرهنگ‌سازی در این زمینه؛
• تقویت نقش خانواده و نهادهای مدنی و همچنین بخش خصوصی در برنامه‌های فراغتی؛
• بهینه‌سازی زیرساخت‌های فراغتی؛
• توسعه كمی و كیفی برنامه‌های فراغتی؛
• توانمندسازی ساختارهای اجرایی مرتبط با اوقات فراغت افراد جامعه.

فهرست منابع

1. آزاد ارمكي، تقي و غلامرضا غفاري (1383) جامعه‌شناسي نسلي در ايران، تهران: جهاد دانشگاهي
2. دبيرخانه شوراي فرهنگ عمومي (1390) طرح بررسي و سنجش شاخص‌هاي فرهنگ عمومي كشور، تهران: دبيرخانه شوراي فرهنگ عمومي
3. دبيرخانه شوراي فرهنگ عمومي (1390) طرح بررسي وضعيت گذران وقت مردم شهري و روستايي كشور، تهران: دبيرخانه شوراي فرهنگ عمومي
4. سازمان ملي جوانان (1381) نحوه گذران اوقات فراغت جوانان، تهران: سازمان ملي جوانان
5. سازمان ملي جوانان (1384) نحوه گذران اوقات فراغت جوانان، تهران: سازمان ملي جوانان
6. سازمان ملي جوانان (1388) پيمايش ملي ارزش‌هاي و نگرش‌هاي جوانان، تهران: سازمان ملي جوانان
7. عميد، حسن (1378) فرهنگ فارسي عميد، ج پانزدهم، تهران: اميرکبير
8. كشاورزي، محمدعلي (1386) مسائل نوجوانان و جوانان، تهران: نشر روزبهان
9. گودرزي، محسن (1387) گرايش‌هاي فرهنگي و نگرش‌هاي اجتماعي ايرانيان در سال 1383، تهران: سازمان تبليغات اسلامي
10. مركز تحقيقات صداوسيما (1388) سنجش ميزان رضايت مخاطبان از اخبار صداوسيما، تهران: مركز تحقيقات صداوسيما
11. مينايي، بهروز (1388) مصاحبه با روزنامه همشهري، 18/1/1388
12. نوري‌نيا حسين و سليمان پاك‌سرشت (1388) بررسي پيامدهاي كاربرد فراغتي، در مجموعه مقالات همايش اوقات فراغت در شهر تهران، تهران: مؤسسه نشر شهر
13. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي (1382) ارزش‌ها و نگرش‌هاي ايرانيان، موج دوم، تهران: دفتر طرح‌هاي ملي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي

پی‌نوشت‌ها

[1]دانشجوی دکتری سیاستگذاری فرهنگی، دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام قم، رایانامه: honarvar1360@yahoo.com