بررسی مؤلفه‌های تربیت دینی بر اساس اهداف ساحت‌‌های شش‌گانه سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش به‌منظور ارائه رهنمودهایی برای تبلیغ در مراکز مذه

دکتراکبر صالحی[1]

 سینا ترکاشوند[2]

چکیده

یکی از جنبه‌‌های مهم تربیت که در نظام آموزش‌وپرورش کشور اهمیت دارد، تربیت دینی است. تربیت دینی ناظر به‌تمامی جوانب زندگی دنیوی و اخروی انسان است. بر همین اساس، مسئله این پژوهش آن است که علی‌‌رغم اهمیت تربیت دینی، نسبت به تبیین مؤلفه‌های تربیت دینی بر اساس اهداف ساحت‌‌های شش‌‌گانه سند تحول بنیادین، پژوهشی صورت نگرفته است. این پژوهش با روش تحلیلی و قیاس عملی، درصدد تبیین مؤلفه‌های تربیت دینی بر اساس اهداف مندرج در متن سند فلسفه تربیت جمهوری اسلامی ایران و ساحت‌‌های شش‌‌گانه تربیتی است که این ساحت‌ها عبارت‌اند از: ساحت تربيت اعتقادي، عبادي و اخلاقی، ساحت تربيت اجتماعي و سياسی، ساحت تربيت زيستي و بدني، ساحت تربيت زیبایی‌شناختی و هنری، ساحت تربيت اقتصادي و حرفه‌‌ای، ساحت تربيت علمي و فن‌آوری. یافته‌‌های پژوهش بیانگر آن است که مؤلفه‌های گوناگونی را می‌‌توان در زمینه تربیت دینی استنتاج نمود که عبارت‌اند از: هویت دینی، انتخاب آگاهانه، تلاش برای ارتقای معنوی، خودشناسی، حفظ کرامت و عزت‌نفس و... است. اصولی که برای تبلیغ در مراکز مذهبی استنتاج شده، عبارت‌اند از: اصل آگاهی‌‌بخشی، اصل ارتباط سازنده با جوانان، اصل تناسب و اعتدال با نیازهای جوانان، اصل محبت و اصل تدریج.

واژگان کلیدی: سند فلسفه تربیت، تربیت دینی، ساحت‌‌های شش‌‌گانه تربیت، اصول تبلیغ، مراکز مذهبی.

1. مقدمه

دیرباز، تربیت انسان و چگونگی دستیابی او به کمال، از همواره موردعلاقة هر اندیشمند و نظریه‌‌پرداز بوده است (هاشمی اردکانی، 1388، 162). تربیت از نظر لغوی، به‌‌ معنای پروردن، پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن (عمید، 1362، 311)؛ همچنین علاوه‌بر معانی، تربیت این به ‌‌معنای بارآوردن است (مطهری، 1366). اتحادیة بین‌‌المللی آموزش‌وپرورش، تربیت را فراهم کردن رشد کامل توانایی‌‌های هر شخص به‌‌عنوان فرد و نیز به‌‌عنوان جامعه‌‌ای مبتنی بر همبستگی و تعاون دانسته است. تربیت از تحول اجتماعی جدایی‌‌ناپذیر بوده و یکی از نیروهای تعیین‌‌کنندة تحول است؛ بنابراین هدف تربیت و روش‌‌های آن باید به‌‌طور دائم با پیشرفت شناخت کودک، انسان و جامعه که حاصل علم و تجربه است، مورد بازنگری قرار گیرد (میالاره^[3] و ژان،1370). شهید مطهری، تربیت را پرورش دادن و به فعلیت رساندن استعدادها و ایجاد تعادل و هماهنگی میان آنها می‌‌داند تا از این راه، متربی به حد بالای کمال (شایستة خود) برسد (مطهری،1371، 90). این تعاریف در عین تعدد، در این جهت توافق دارند که تربیت، مجموعة تدابیر و روش‌‌هایی است که برای به فعلیت درآوردن ابعاد گوناگون انسان به کار گرفته می‌‌شود (شعاری‌نژاد، 1376 و شریعتمداری، 1386). با توجه به این تعریف، مربی باید ابعاد انسان را بشناسد تا بتواند جریان تربیت را بر اساس سرشت و فطرت او انجام دهد (مزینانی، 1382).

 از سوی دیگر، بنابر نظر علمای دینی و صاحب‌‌نظران، دین، نوعی زندگی است و تربیت دینی، فرآیندی است که آدمی را برای نحوه خاصی از حیات (به تعبیر علامه جعفری، حیات معقول) مهیا می‌‌سازد (حسینی، 1379، 189). این نحوه زندگی، بر مبنای اصول، قواعد و راهبردهای از پیش تعیین‌شده‌ای شکل می‌‌گیرد که از طریق دین، عقاید و شریعت به آدمی عرضه ‌شده است. مروری بر مفاد متون دینی و فرهنگی، ما را با این واقعیت غیرقابل انکار روبه‌رو می‌‌سازد که دین (اسلام)، یک پدیده جهانی است و در تجربه تاریخی خود همواره برای جهانی شدن کوشیده است و امروزه نیز دین‌‌دارن و پیروان آئین حنیف اسلام باید برای جهانی شدن آن بکوشند. آیات قرآنی به‌صراحت یا به‌صورت غیرمستقیم از جهانی بودن رسالت پیامبر (ص) و محدود نبودن آن به عصر مشخصی سخن گفته و نگاه جهانی دین را حکایت کرده است (انبیاء/ 107).

 از سوی دیگر تبلیغ دین، به معنای رساندن پیام‌های خداوند به بندگان در مرحله نخست برعهده پیامبران و اوصیاء آنان و در مراحل بعد بر دوش عالمان دین گذاشته‌شده است. بر اساس زمینه‌‌‌ای که تبلیغ در اختیار عالمان دین می‌‌‌گذارد، آنان نیز می‌‌‌توانند با بهره گرفتن از بسترهای سنتی همچون مساجد یا بسترهای نوین همچون فضای سایبری، تعالیم دینی در زمینه‌های مختلف را در اختیار جهانیان قرار دهند.

نگاهی به آنچه در متون دینی درباره تبلیغ انعکاس یافته، نشان می‌‌‌دهد که تبلیغ دین در آشنایی مردم با آموزه‌‌‌های دینی و تحکیم باورها و ارزش‌ها نقش بسیار اساسی ایفا می‌‌‌کند. قرآن، بهترین و برترین سخن را دعوت به سوی خداوند می‌داند: «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَى اللهِ وَعَمِلَ صَلِحًا و قَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ»؛ (و کیست خوش‌گفتارتر از آن‌کس که به‌سوی خدا دعوت نماید و کار نیک کند؟ و گوید: «من ‌‌[در برابر خدا] از تسلیم‌شدگانم».

چنان‌که خداوند به‌صورت مکرر اعلام فرمود که ابلاغ، اصلی‌ترین مسؤولیت پیامبران است؛ به‌عنوان نمونه در سوره مبارکه مائده چنین آمده است: «وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ»؛ (و اطاعت خدا و اطاعت پيامبر كنيد و [از گناهان] برحذر باشيد، پس اگر روى گردانديد، بدانيد كه بر‌عهده پيامبر ما، فقط رساندن [پيامِ] آشكار است).

بر همین اساس، مسئله این پژوهش آن است که علی‌‌رغم تأکیدهای زیاد بر لزوم تربیت دینی و همچنین اهمیت آن در متن سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، اما نسبت به تبیین دقیق مؤلفه‌های تربیت دینی بر اساس اهداف ساحت‌‌های شش‌‌گانه تربیتی سند تحول بنیادین، پژوهشی صورت نگرفته است و موجب کج‌‌فهمی نسبت به مفهوم و مؤلفه‌های تربیت دینی شده است. بر همین مبنا، این ضرورت احساس می‌شود که نسبت به تبیین دقیق مؤلفه‌های تربیت دینی اقدام شود تا بتوان به اصولی برای تبلیغ در مراکز مذهبی دست یافت.

2. چیستی تربیت دینی و ضرورت تبلیغ دین

«تربيت» در لغت به معناي پرورش دادن و پروراندن است؛ به عبارت‌دیگر، پروراندن هر چيزي، به كمال رساندن آن است تا تمامي قابليت‌‌هاي آن شكوفا شود. در اصطلاح، تربيت انسان به معناي فراهم آوردن زمينه رشد و پرورش استعدادهاي او براي رسيدن به كمال مطلوب است؛ البته تعريف «تربيت» در اصطلاح هر مكتبي، بسته به نگاه آن به انسان متفاوت است (حسینی دهشیری، 1370، 96). آنچه در كتاب‌‌هاي موجود در مورد دين و تربيت به چشم مي‌‌خورد، فقدان ارائه معنايي معين از دين و تربيت از سوي علما و دانشمندان است؛ از این‌رو به‌طور طبيعي نظرهاي متعددي درباره مفهوم تربيت ديني ابراز شده است. دائرة‌المعارف بين‌‌المللي تربيت، تربيت ديني را چنين تعريف مي‌‌كند: تدريس منظم و برنامه‌ریزی‌شده كه هدف از آن، دست‌‌يابي فرد به اعتقاداتي درباره وجود خداوند، حقيقت جهان هستي و زندگي، ارتباط انسان با پروردگارش و ديگر انسان‌‌هايي كه در جامعه با آنها زندگي مي‌‌كند و بلكه با همة آحاد بشر است (مشایخی‌‌راد، 1380، 70). همانند تربیت و دین، برای تربیت دینی نیز تعاریف مختلفی ارائه شده است. برخی تربیت دینی را آموزش برنامه‌‌ریزی شده و نظام‌مند باورهای مربوط به خدا، جهان و آموزش برنامه‌ریزی‌شده و نظام‌‌مند عبادات و مناسک، اخلاقیات، هدف و معنای زندگی دانسته‌‌اند (توماس، 1379). مفهوم تربيت ديني و كاركرد آن متأثر از مجموعه عواملي است كه مهم‌‌ترين آن، جايگاه خدا در دين و در رتبة ايمان به روز قيامت و جزاي الهي است. در تربيت اسلامي اهتمام كافي به گسترة معرفتي مي‌‌شود؛ اما از نظر آن، هدف معرفت و آگاهي كافي نيست. حقيقت در صورتي نتيجه مي‌‌دهد كه با قلب ارتباط پيدا كند و با فرد در ساخت دیدگاه‌های مثبت شريك باشد. هرچند برخي‌‌ها با يك رويكرد و معني كلي، تربيت ديني را به فراهم آوردن زمينه رشد و پرورش اخلاق، احكام و اعتقادات جاري ديني كه لازمه آن، آموزش اين مسائل است، تعريف می‌کنند.

هدف تربیت دینی آن است که افراد جامعه را در فهم دین یاری رساند تا آ‌‌نها بتوانند آگاهانه درباره آن بیندیشند. این کار زمانی ممکن است که اذهان و عواطف آدمی، درهای خود را به روی دین نبندند و تصور نشود که دین چیزی منسوخ و مطالعه آن فاقد ارزش است؛ بنابراین تنها راه سعادتمند شدن انسان، بهره‌‌مندی او از تعلیم و تربیت دینی است (رحیمی، 1380، 41).

به‌طورکلی، تعریف تربیت دینی به‌منظور آشنا ساختن افراد با جریان کسب معرفت ایمانی و عقاید دینی است و همچنین پذیرش سنت‌‌ها و اعمال دینی، توجه به ملاحظات اخلاقی و رفتاری مورد تأیید دین است؛ به‌عبارت‌دیگر، تربیت دینی، ایجاد یا پرورش ایمان در افراد را دربرمی‌‌گیرد. گریمیت در این زمینه می‌‌نویسد: تعلیم و تربیت مذهبی به فعالیت‌‌هایی اشاره دارد که موجب پرورش ایمان در افراد می‌‌شود، به‌‌ویژه فعالیت‌‌هایی که به آشنا کردن کودکان و نوجوانان به هسته اصلی معرفت، ایمان و عقاید ایمانی و ... منجر می‌‌شود (خاکپور،1381، 149).

عده‌ای معتقدند: تربیت دینی عبارت است از: مجموعه اعمال غیرعمدی و هدف‌دار، به‌نحوی‌که در آن، افراد در عمل و نظر به آن آموزه‌‌ها پایبند شوند (حسین‌زاده، 1380، 26). تربیت دینی فرایندی است هماهنگ با فطرت که به‌دور از جبر و فشار، به‌منظور نیل به سعادت دنیوی و اخروی انجام می‌‌گیرد (جمعی از نویسندگان، 1388، 197). داوودی (1384) معتقد است هرچند تربیت دینی، فعالیتی هدفمند است، اما نه صرفاً به‌منظور ایجاد شناخت معارف دینی؛ بلکه به‌منظور آموزش هر گزاره معتبر یک دین به افراد است. از نظر وی تربیت دینی، یک فرایند هماهنگ و همساز با فطرت انسانی است.

به‌طورکلی دوگونه تربیت دینی قابل‌تصور است: نخست، تربیتی که چهارچوب بنیادی و اصول آن بر اساس دین و آموزه‌‌های دینی استوار است. درواقع این شکل از تربیت دینی در مقابل تربیت سکولار قرار می‌‌گیرد و همة ابعاد تربیت را بر اساس نظام معیار دینی (مبتنی بر مبانی و ارزش‌‌های دین یا سازگار با آنها) شامل می‌شود که در مجموعة حاضر از این مفهوم عام با تعبیر تربیت اسلامی یاد شده است. دوم، جنبة خاصی از تربیت که برای تقویت دین‌داری و دین‌ورزی متربیان صورت می‌‌پذیرد. در این شکل از تربیت، اعتقادات و مناسک مربوط به دینی معین، مورد‌توجه قرار می‌‌گیرد و متربیان برای رسیدن به ایمان و باور دینی و عمل به آن تربیت می‌‌شوند (البته مطابق قانون اساسی کشور ما، اقلیت‌‌های دینی و مذهبی رسمی در تربیت دینی فرزندان خود، منطبق با عقاید و مناسک خویش، آزادند) این شکل از تربیت تقریباً در همة جوامع به رسمیت شناخته شده و در ادبیات رایج تربیتی با عبارت religious education از آن تعبیر می‌شود (سند تحول بنیادین، 1390).

دينداري و تربيت ديني داراي آثار و فوايد عظيمي در حيات فردي و اجتماعي است. دنياي امروز به‌رغم پيشرفت‌هاي حيرت‌انگيزي که در زمينه ارتباطات، تکنولوژي، توسعه علمي و اقتصادي و ... در آن صورت گرفته، نه‌تنها امنيت و آرامش روحي و رواني را به‌دست نياورده، بلکه بر فشارهاي روحی و روانی، ترس، احساس ناامني و اضطراب بشريت نيز افزوده است.

در آموزه‌های دینی، تبلیغ دین به‌عنوان یک امرضروری یاد شده و بهترین بندگان خدا، مبلغان دین هستند. خداوند در سوره توبه آیه (۱۲۲) می‌فرمایند: «وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ»؛ (و شايسته نيست مؤمنان، همگى (براى جهاد) كوچ كنند. پس چرا از هر فرقه‏اى از آنان، دسته‏اى كوچ نمى‌‏كنند تا در دين، آگاهى پيدا كنند و قوم خود را وقتى به‌سوی آنان بازگشتند، بيم دهند، باشد كه آنان (از كيفر الهى‏) بترسند؟). پيامبر خدا (ص) می‌فرمایند: آگاه باشيد! من اين سخن را تكرار مى‌‏كنم: هان! نماز را به‌پای داريد و زكات را بپردازيد و امربه‌معروف و نهى‌از‌منكر كنيد. بدانيد كه اساس امربه‌معروف و نهى از منكر، آن است كه به سخن من برسيد و آن (سخن‏) را به كسانى كه (اینجا) حضور ندارند، برسانيد و آنان را به پذيرش آن، فرمان دهيد و از مخالفت با آن بازشان داريد كه آن، فرمانى از جانب خداوند عزوجل و من است. یکی از مهم‌ترین عوامل و شرایط موفقیت در تبلیغ، انگيزه مبلغ‏ است؛ زیرا انگيزه، قبل از هر چيز ديگر، ضامن موفقيت مبلغ و برنامه‏‌‌‌‌هاى تبليغى اوست. هرچه انگيزه قوی‌تر باشد، اميد موفقیت بيشتر است. تأمّل در متون دينى‏ كه درباره جايگاه تبليغ و مبلغ در اسلام سخن مى‌‏گويند، مى‌‏تواند زمينه‌‏ساز تقويت انگيزه مبلغان و برنامه‌سازان تبليغى باشد.

3. پیشینه پژوهش

کشاورز (1387) در پژوهشی با عنوان «شاخص‌‌ها و آسیب‌‌های تربیت دینی» به بررسی آسیب‌‌های تربیت دینی در مدارس، با نظر به شاخص‌‌های برگرفته از آموزه‌‌های دینی (اعم از قرآن و سنت) پرداخته است. او در این پژوهش آسیب‌‌های تربیت دینی را از چهار منظر برنامه‌‌ریزی درسی، محتوا، روش‌‌های یاددهی و یادگیری و ارزشیابی بررسی می‌کند. آسیب‌‌های در برنامه‌ریزی، فقدان برنامه‌‌ریزان و کارشناسان با صلاحیت در طراحی و تولید برنامه‌‌های درسی دینی است. آسیب در محتوا، انباشت مفاهیم در برنامه و بیان آن با ادبیاتی ثقیل و غیرقابل درک، نه‌تنها موجب تربیت دینی یادگیرندگان نمی‌‌شود، بلکه ممکن است موجب ناخرسندی و دل‌زدگی یادگیرنده شود. آسیب در روش‌‌های یاددهی- یادگیری، تحلیل محتوای کتاب‌‌ها نشان می‌‌دهد که محتوای این کتاب‌‌ها به‌گونه‌ای است که معلم در اکثر موارد از روش‌‌های آموزشی سنتی استفاده می‌‌کند؛ از این‌رو برنامه‌‌های آموزش دینی به‌صورت یک نظام آموزشی حفظی و لفظی درآمده است. آسیب در زمینه ارزشیابی امر تربیت دینی در مدارس که فعلاً به‌طور مشخص شامل ارائه دروس دینی و قرآن و انجام فعالیت‌‌های تربیتی است؛ از همان نظام ارزشیابی سایر دروس نظیر ریاضی، علوم و... ؛ تبعیت می‌‌کند یعنی مبتنی بر شیوه سنتی امتحان و ارزشیابی دانش‌‌آموز از طریق نمره است.

موسوی (1392) در پژوهشی با عنوان «تحلیل مفهوم تلقین در تربیت دینی» به بررسی تحلیل‌‌های برخاسته از مبانی و مبادی فلسفی و کلامی صاحب‌‌نظران این رویکرد در باب تعریف تربیت، تربیت دینی، تلقین و دیگر مفاهیم پرداخته منجر به انکار تربیت دینی از سوی برخی شده است. یکی از دستاویزهای منکران، به‌زعم آنها، زشتی مطلق تلقین و تلقین‌آمیز آموزه‌‌های دینی است که فرایند آموزش دین را به «شبه تربیت» و «ضد تربیت» بدل می‌‌کند.

یافته‌‌های این پژوهش بیانگر آن است که اصلی‌‌ترین معیار بازشناسی تلقین، روش تدریس غیراستدلالی است؛ بدین معنا که اگر در هر آموزشی از روش‌‌های غیراستدلالی استفاده شود، تلقین رخ داده است (معنای عام) و اگر محصول فرایند یاددهی نیز ذهن‌بسته باشد، معنای خاص تلقین، خواهد شد. تلقین، نوعی روش تدریس است. همان‌گونه که همه روش‌‌های تربیتی می‌‌توانند آسیب‌‌زا باشند، تلقین نیز در شرایطی می‌‌تواند آسیب‌‌زا باشد؛ اما با توجه به مراحل تربیت و شرایط رشد شناختی متربیان و نیز با توجه به محتواهای آموزشی، می‌‌توان در مقاطع سنی و محتواهای خاص نیز از آموزش تلقینی در تربیت بهره گرفت. تلخابی (1395) در پژوهشی با عنوان «رویکرد شناختی به تربیت دینی» به بررسی تربیت دینی با توجه به رویکرد شناختی پرداخته است؛ از این‌رو در این پژوهش، تأثیر یافته‌های علوم شناختی بر رویکرد تربیت دینی مورد بررسی قرار می‌‌گیرد.

 از آنجا که نظریه بازنمودی- رایانشی رویکرد غالب در علوم شناختی تلقی می‌‌شود، این نظریه مبنای فهم عملکرد ذهن قرار می‌‌گیرد. بر اساس این دیدگاه، پردازش شناختی دارای دو مؤلفه اساسی است: نخست اینکه ذهن در بازنمایی از شیوه‌‌های مختلفی استفاده می‌‌کند و دوم اینکه تمام پردازش‌‌های شناختی دارای مؤلفه هیجانی است.

دهقان (1394) در پژوهشی با عنوان «راهکارهای مأنوس نمودن کودکان با مسجد بر مبنای اصول بنیادین تربیتی» به بررسی راهکارهای مأنوس کردن کودکان با مسجد می‌‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌‌دهد که تحقق این امر نیازمند سازوکارهای مناسبی، مانند ابزار محبت به کودکان، احترام گذاشتن و سلام کردن به آنها، ارائه الگوی تربیتی مناسب به کودک، جذاب نمودن محیط فیزیکی و معنوی مسجد و... ، می‌‌توان از آنها تحت عنوان راهکارهای مأنوس نمودن کودکان با مسجد یاد نمود.

4. روش پژوهش

روش پژوهش حاضر، تحلیل محتوا از نوع قیاس عملی است که طی آن، مجموعه اهداف ساحت‌های شش‌گانه سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. به این‌‌صورت که از فرم وارسی باز و بدون پیش‌‌سازمان‌یافتگی جهت تحلیل ساحت‌‌ها بر مبنای تربیت دینی استفاده شده که در آن چند جدول طراحی شده است و در هر جدول دو ستون تعبیه شده که یکی ستون اهداف و دیگری ستون مؤلفه‌ها است. واحد تحلیل محتوا، مجموعة اهداف ساحت‌‌های شش‌‌گانه تربیتی است. روایی ابزار را صاحب‌‌نظران انجام داده‌‌اند و پایایی آن با محاسبة ضریب همبستگی داده‌‌های حاصل از تحلیل اولیه با تحلیلی که متخصصین دیگر انجام داده‌‌اند، به‌‌دست آمده که نتیجة آن قابل قبول است. شیوة اجرای پژوهش بدین‌صورت بوده که با استفاده از فرم وارسی به تحلیل محتوای اهداف پرداخته شده است. بر این اساس، پس از کشف مؤلفه‌های تربیت دینی مرتبط با ساحت‌‌های تربیتی، موارد فوق به تفکیک و با توجه به مکان‌‌های تعبیه شده در ابزار پژوهش درج گردید. روش تحلیل داده‌‌ها نیز به این صورت بوده که داده‌‌ها به تفکیک در زمینه‌‌های مذکور طبقه‌‌بندی شده‌اند و در جداول مرتبط منعکس شده و هر یک از جداول نیز به‌‌صورت کیفی شرح داده شده است. بعد از مشخص شدن مؤلفه‌ها، به استنتاج اصول راهنما برای مبلغان مذهبی بر اساس اهداف و مؤلفه‌ها پرداخته شده است.

5. یافته‌های پژوهش

1. اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی بر اساس ساحت‌‌های شش‌‌گانه

آنچه در این قسمت موردبررسی قرار می‌‌گیرد، بررسی اهداف مندرج در سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش و کشف مؤلفه‌های تربیت دینی بر اساس ساحت‌‌های شش‌‌گانه تربیتی است که هرکدام در یک جدول مجزا آورده می‌شوند. هدف تربیتی به فعالیت معلم و شاگرد نظر دارد و به موفقیت که معیار درستیِ کار است، کمک می‌کند. ارزش هدف تربیتی در این است که «کار را معنادار کند و به آن جهت دهد و وسایل و روش‌های آن را معین کند؛ زیرا کسی که هدفی ندارد، لذت کار و طعم تلاش را نمی‌چشد. چنین کسی رو به تباهی می‌رود و هدف را گم می‌کند و نمی‌تواند تصمیم بگیرد که کدام راه و کدام وسیله بر بقیه برتری دارد».

درواقع، تعیین و توضیح هدف، محرک رفتار و کمک برای رسیدن به آن است… و در تربیت، یعنی همان عملیات سنگین مؤثر در زندگی افراد، نسل‌ها و ملت‌ها، به ناچار باید تعیین هدف‌ها صورت گیرد.

الف) اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیتی اعتقادی- عبادی و اخلاقی

به‌‌طورکلي دو گونه تربيت ديني قابل‌تصور است: نخست، تربيتي که چهارچوب بنيادي و اصول آن بر اساس دين و آموزه‌‌هاي ديني باشد. اين شکل از تربيت ديني در مقابل تربيت سکولار قرار دارد و همة ابعاد يک نظام را بر اساس مباني معيارهاي ديني شامل مي‌‌شود. در مجموعة حاضر از اين مفهوم با تعبير تربيت اسلامي ياد شده است و همه ساحت‌‌هاي تربيت را دربرمی‌‌گيرد. دوم، بخش خاصي از تربيت که براي تقويت روند دين‌‌داري و دين‌‌ورزي متربيان صورت مي‌‌پذيرد. در اين شکل از تربيت، اعتقادات و مناسک دين خاصي مورد توجه قرار مي‌‌گيرد و متربي براي رسيدن به ايمان و باور و عمل به آنها تربيت مي‌‌شود (البته مطابق قانون اساسي کشور ما، اقليت‌‌هاي ديني و مذهبي رسمي در تعليم دين و مذهب خود به فرزندانشان آزادند). به همين دليل و برای تمايز اين دو شکل از تربيت دينی، نوع اخير را تربيت ساحت اعتقادی - عبادی نام نهاده‌‌ايم و به سبب نزديکی و خويشاوندی اخلاق و دين، در مجموع ساحت تربيت اعتقادی - عبادی و اخلاقی نام‌‌گذاری شده است (مبانی نظری سند تحول بنيادين،1390، 299).

جدول (1): اهداف و مؤلفه‌های ساحت اعتقادی -عبادی و اخلاقی

ب) اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیت سیاسی- اجتماعی

ساحت تربيت اجتماعي – سياسي، بخشي از جريان تربيت رسمي و عمومي ناظر به كسب شايستگي‌‌هايي است كه متربيان را قادر مي‌‌سازد تا شهروندانی فعال و آگاه باشند و در فعالیت‌‌های سياسی و اجتماعی مشارکت کنند. امروزه مشارکت در زمینه‌‌های گوناگون اجتماعی و سیاسی از ملاک‌‌های توسعه، پیشرفت و کارآمدی یک نظام به حساب می‌‌آید (همان).

جدول (2): اهداف و مؤلفه‌های ساحت تربیت سیاسی-اجتماعی

ج) اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیتی زیستی و بدنی

ساحت تربيت زيستي و بدني، بخشي از جريان تربيت رسمي و عمومي است كه ناظر به حفظ و ارتقاي سلامت و رعايت بهداشت جسمي و رواني متربيان در قبال خود و ديگران، تقويت قواي جسمي و رواني، مبارزه با عوامل ضعف و بيماري، حفاظت از محیط‌زیست و احترام به طبيعت است (مبانی نظری سند تحول بنيادين،1390، 305).

جدول (3): اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیتی زیستی و بدنی

د) اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیتی هنری و زیباشناختی

ساحت تربيت زيبايي‌‌شناختي و هنري، بخشي از جريان تربيت رسمي و عمومي است كه ناظر به رشد قوة خيال و پرورش عواطف، احساسات و ذوق زيبايي‌‌شناختي متربيان (توان درک موضوعات و افعال داراي زيبايي مادي يا معنوي توان خلق آثار هنري و قدرداني از آثار و ارز‌‌ش‌‌هاي هنري) است (سند تحول بنيادين،1390، 307).

جدول (4): اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیتی هنری و زیباشناختی

ه) اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیتی اقتصادی – حرفه‌‌ای

ساحت تربيت اقتصادي و حرفه‌‌اي، بخشي از جريان تربيت رسمي و عمومي است كه ناظر به يکي از ابعاد مهم زندگي آدمي، يعني بُعد اقتصادي و معيشتي انسان‌‌هاست. اين ساحت، ناظر به رشد توانايي‌‌هاي متربيان در تدبير امر معاش و تلاش اقتصادي و حرفه‌‌اي است (مبانی نظری سند تحول بنيادين،1390، 309).

جدول (5): اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیتی اقتصادی- حرفه‌‌ای

ر) اهداف و مؤلفه‌های تربیت دینی ساحت تربیتی علمی- فن‌آورانه

ساحت تربيت علمي و فن‌آوري بخشي از جريان تربيت رسمي و عمومي است كه ناظر به کسب شايستگي‌‌هایی (صفات و توانمندي‌‌ها و مهارت‌ها) است که متربيان را در شناخت، بهره‌‌گيري و توسعة نتايج تجارب متراكم بشري در عرصة علم و فن‌آوري ياري می‌كند تا بر اساس آن متربيان قادر شوند، با عنايت به تغييرات و تحولات آينده، نسبت به جهان هستي (نگاه آيه‌‌اي به هستي) و استفاده و تصرف مسئولانه در طبيعت (نگاه ابزاري)، بينشي ارزش‌‌مدار كسب كنند. ترکيب نگاه آيه‌‌اي و ابزاري، منجر به تصرف و بهره‌‌گيري مسئولانه از طبيعت خواهد شد که مي‌‌تواند به يک راهبرد اساسي در نگاه انسان به طبيعت و حفظ و مراقبت از آن بينجامد؛ از اين‌رو ساحت از تربيت، ناظر به رشد توانمندي افراد جامعه در راستاي فهم و درک دانش‌‌هاي پايه و عمومي براي بهبود کيفيت زندگي است (سند تحول بنيادين،1390، 311).

جدول (6): اهداف و مؤلفه‌های ساحت تربیتی علمی-فن‌آورانه

ب) اصول راهنما برای تبلیغ در مراکز مذهبی

1. اصل آگاهی‌‌بخشی

در دوران نوجوانی، سؤالات زیادی در رابطه با مسائل اعتقادی و ماورائی در ذهن فرزندان به وجود می‌آید به تعبیر استاد مطهری، نوجوان همواره به دنبال این است که بداند از کجا آمده و به کجا خواهد رفت؟ او در خود، احساس نیاز به پرستش و ارتباط با یک نیروی مطلق می‌‌کند، چراکه حس پرستش فطرتاً در وجود او قرار دارد (مطهری، 1373، 100)؛ از طرفی، به جهت اینکه فرزندان امروزی غالب اوقات خود را در اینترنت و فضای مجازی می‌‌گذرانند، تلاش می‌‌کنند تا پاسخ این سؤالات را در فضای مجازی بیابند و اینجاست که با پاسخ‌‌های انحرافی مواجه شده و گمراه خواهند شد؛ برای رهایی از این مشکل، بهترین راه، آگاهی‌بخشی و بصیرت‌افزایی به فرزندان است؛ این بصیرت‌دهی از راه‌‌های مختلفی می‌‌تواند انجام پذیرد؛ به‌عنوان نمونه یکی از راه‌‌های بصیرت‌‌دهی به فرزندان، آموزش قرآن به آنها در مساجد و مراکز مذهبی است؛ فرزندانی که از کودکی با قرآن مأنوس شوند، به‌مرور زمان بسیاری از پاسخ‌‌های خود را از این کتاب جامع خواهند یافت؛ از این‌‌رو در روایات، پدران و مادران به تعلیم قرآن به فرزندانشان توصیه شده‌‌اند. بر اساس این اصل مبلغان دینی می‌‌توانند ابتدا نسبت به مسائل‌آگاهی و بصیرت‌افزایی کنند و هرگاه اذهان آماده پذیرش مسائل دینی شد به معرفی آن بپردازند.

2. اصل ارتباط سازنده با جوانان

گوهر گران‌بهای جوانى، به سبب برخوردارى از استعدادها و قابلیت شکوفایى و رشد، بـزرگـان ـ اعـم از والدیـن و اجـتماع ـ را به ارتباط با جوانان وا می‌دارد. یکى از پرسش‌های بـنـیـادى در رابطه با نسل جوان آن است که با چه شیوه‌‌اى و چگونه با این نـسـل روبه‌رو شـویـم؟ شـایـد در ابـتـداى امـر ایـن سؤال آسـان به نظر بیاید، ولى آنگاه‌که با پیچیدگى‌‌هاى دوران حساس و سرنوشت‌ساز جـوانـى و ظـرافـت‌‌هـاى شـخـصـیـتـى او مـواجـه شـویـم، اهمیت سؤال و نیز سختى پاسخِ به آن، خود را بهتر آشکار مى‌‌سازد. بـدون تـردید آسیب‌پذیرترین و درعین‌حال پرانرژی‌ترین و باارزش‌‌ترین قشر از اقـشـار جـامعه، جوانان هستند. جوانان به‌مثابه آینده‌‌سازان و گردانندگان آینده جامعه، اصلى‌‌ترین سرمایه هر کشور محسوب مى‌‌شوند. فـرایـنـد تـغییر در نگرش و رفتار جوانان در مقایسه با بزرگسالان راحت‌‌تر انجام مى‌‌پذیرد؛ چراکه بُعد احساسى نگرش و بینش جوانان نسبت به افراد و پدیده‌های مختلف، بسیار مهم و درعین‌حال انعطاف‌پذیر است؛ درحالی‌که بزرگسالان پایبند و مقاومت فـکـرى بـیـشـتـرى نـسـبـت بـه باورها، ارزش‌ها و اعتقادات از خود نشان مى‌‌دهند؛ بنابراین بـسـیـار طـبـیـعـى و مـنـطـقـى بـه‌نـظـر می‌رسد کـه مـخـاطـبان اصلى دشمنان فرهنگى، نسل جوان جامعه باشد. بـراى مـصـونـیت‌بخشى جوانان از آسیب‌‌هاى فردى و اجتماعى و هدایت و راهنمایى آنان لازم اسـت کـه بـا جـوانـان ارتـبـاط مؤثر و مـفـیـد بـرقـرار کـنـیـم؛ یـعـنـى در دل جوانان جایى براى خود باز و محبت آنان را جذب کنیم. بدون ارتباطات مؤثر اجتماعى، جـوانـان نمی‌توانند به رشد و شکوفایى مطلوب شخصیت برسند. اگر فرماندهان، مـدیـران، مـربـیـان و مـبـلغـان با راهبردهاى یارىبخش رفتار ارتباطى با جوان آشنایى کافى داشته باشند، قطعاً مى‌‌توانند با ارائه رفتار ارتباطى کارآمد، سازنده و مؤثر، مسائل جوانان را به نحو شایسته‌ای حل نمایند؛ بنابراین بـدون شـک مهم‌ترین مسئله‌‌اى که ادیان به ویژه دین اسلام در این عصر با آن مواجه می‌باشد، همین مسئله است. نسل جدید جز درباره تحول و دگرگونى، نوطلبى و درک مقتضیات زمان نمى‌‌اندیشد. در مواجهه با این نسل، اولین سخنى که به گوش می‌رسد، همین است. بر اساس این اصل، ارتباط سازنده از نکات مهم در امر تبلیغ دین است. مبلغان دینی برای اینکه بتوانند به ارتباط سازنده دست یابند باید از لحاظ آشنایی با فن‌آوری‌های روز در سطحی خوب و به‌روز باشند تا جوانان احساس همدلی کنند.

3. اصل تناسب و اعتدال با نیاز مخاطبان

برای طرح هر مسئله و یادگیری هر مطلبی، ساعت مناسبی وجود دارد. سن خاص و معینی هم برای تحصیل علوم و درک آداب‌ورسوم اجتماعی وجود دارد. همچنین زمان خاص و مناسبی برای رسیدن به مفهوم خدا در داستان‌ها - بدون اینکه به بت‌‌پرستی منتهی شود - وجود دارد. دوره‌‌ای برای پیروی از منطق و استدلال و دوره دیگری برای پیروی از علاقه و رغبت یافت می‌‌شود؛ اما قبل از اینکه زمان چیزی فرا رسیده باشد، باید مقدمات آن را آماده کرد. پیش از آنکه با کودک، بر اساس منطق سخن بگوییم، باید او را برای درک استدلال و سخن منطقی، به وسیلة قصه‌‌گویی، حکایت، معاشرت و برای درک خدای تعالی، آماده کنیم (شکوهی، 1375).

پیام باید متناسب با قدرت فراگیرى، طـرز تـفـکر، شایستگى، فرهنگ و پرسش‌‌هاى اصلى مخاطبان تنظیم شود. نیاز‌‌سنجى در پـیـام بـه قـدرى مهم است که تمام پیامبران الهى در راه تبلیغ دین مأموریت یافته‌اند که به این امر مهم توجه نشان دهند. پیامبراکرم (ص) مى‌‌فرماید: «اِنّا مَعاشرُ الْانبیاءُ اُمِرْنا اَنْ نُکَلّمَ النّاسَ على قَدر عُقُولِهِم»؛ (ما پیامبران مأموریم که در سطح درک مردم سخن بگوییم. استاد مطهرى مى‌‌فرماید: «بـراى اینکه محتواى یک پیام غنى باشد، باید با احساسات بشر انطباق داشته باشد. توافق با احساسات و تا حدى اشباع احساسات عالى بشر و هماهنگى با نیازهاى زندگى و نـیازهاى عملى و عینى بشر از دیگر شرایط غنى بودن محتواى یک پیام است. اگر پیام با نیازهاى طبیعى بشر ضدیت داشته باشد نمى‌‌تواند موفق باشد؛ از این‌رو برنامه و محتوای مبلغان دینی در مساجد باید متناسب با شرایطی چون سن، جنس، سطح خانوادگی، تحصیلات، ویژگى‌‌هاى روحى و روانى مخاطبان و توجه به زمان و مکان ارائه پیام، مدنظر قرار گیرد. بر مبنای این اصل می‌‌توان گفت مبلغان برای تبلیغ دین نباید تکلیف طاقت‌فرسا به مکلف بدهند. درواقع باید عوامل گوناگونی مانند شرایط سنی، شرایط خانوادگی، روحیات و... را مدنظر قرار داد.

4. اصل محبّت در تبلیغ

انسان، تشنۀ محبت است و محبت، حیات‌بخش دل‌هاست. هرکسی که خود را دوست دارد، مي‌‌خواهد محبوب ديگران نيز باشد و احساس محبوبيت، دل را شادمان مي‌‌گرداند. محبت مفهومي است که به‌طور دوجانبه بر رفتار مربي و متربی ‌اثر مي‌‌گذارد. تا فردي کسي را دوست نداشته باشد، چگونه مي‌‌تواند او را تربيت کند. اصولاً نقش محبت در تربيت، نقش کليدي است و از مهم‌‌ترين امور در برقراري ارتباط مؤثر بين مربي و متربي به‌شمار مي‌‌رود و بهترين نوع رابطه، رابطه‌‌اي است که بر اساس محبت باشد؛ زيرا چنين رابطه‌ای، طبيعي است و رابطه بر اساس زور و خشونت و هر رابطه ديگر، غیرطبیعی خواهد بود. از مهم‌‌ترين نياز‌‌هاي رواني کودکان، برخورداري از محبت است. ازآنجاکه والدين، نخستين سرپرست فرزند هستند، لازم است به اين نياز فرزند توجه خاص داشته باشند و بدانند پاسخ‌‌گویي صحيح به اين نياز، اساس تربيت او را تشکيل مي‌‌دهد؛ زيرا ارضاي اين نياز، موجب آرامش رواني، امنيت خاطر، اعتمادبه‌نفس، اعتماد به والدين و حتي سلامت جسمي او مي‌‌شود. پيامبر اکرم (ص) مي‌‌فرمايد: «اِکثرو من قُبلة اولادکم فان لکم بکل قُبلة درجة في الجنه»؛ (فرزندان خود را بسيار ببوسيد؛ زيرا با هر بوسه‌‌اي، براي شما درجه‌‌اي در بهشت فراهم مي‌‌شود). بنابراين، اساس کار والدين که با فرزندان سروکار دارند، بايد لطف و رحمت و ابراز محبت نسبت به آنان باشد. در غير اين صورت والدین نمي‌‌توانند ارتباط مناسبي که بستر رشد و تکامل فرزندان را فراهم می‌آورد با آنها برقرار کنند؛ در نتیجه آنها درست تربيت نمی‌شوند. حتي بالاتر اینکه برخورد خشک، خشن و تند موجب فروپاشي روحي و رواني و انحرافات اجتماعي فرزندان خواهد شد. بر مبنای این اصل، مبلغان دینی باید با رویی گشاده با مخاطب صحبت کنند؛ چراکه خداوند همواره به خوش‌رویی توصیه فرموده‌‌اند. خداوند به حضرت موسی (ع) می‌‌فرمایند که ابتدا با فرعون با خوش‌رویی صحبت کن.

5. اصل تدریج

عالم ماده که انسان در آن زندگی می‌‌کند، عالمی زمانمند و تدریجی است و بر اساس مبانی انسان‌‌شناختی، تغییر و تحولات ابعاد مختلف روح و بدن انسان نیز به‌تدریج صورت می‌‌گیرند. به‌این‌ترتیب، طبیعی است که آگاهی‌‌بخشی، انتقال مهارت و شکوفاسازی استعدادها، یکباره و ناگهان حاصل نمی‌‌شوند و تعلیم و تربیت، فرایندی تدریجی است که در بستر زمان و طی مراحلی خاص و با پشت سر گذاردن پیش‌نیازها و مقدمات خود، تحقق می‌یابد. بر مبنای این اصل، مبلغان دینی در مساجد باید برنامه‌‌ها را طوری ترتیب دهند که مباحث قبلی، زمینه‌‌ساز مسائل تبلیغی بعدی قرار گیرد. سلسله سخنرانی‌‌های مبلغانی همچون شهید مطهری نمونه‌‌ای از اجرای بحث‌‌های تبلیغی منسجم در مساجد است که به کیفیت‌‌بخشی مباحث تبلیغی دین اسلام قوت بخشیده است. اصل تدریج که بر مبانی فوق مبتنی است، لزوم رعایت تدریج را در طی فرایند تعلیم و تربیت گوشزد می‌کند. خداوند متعال نیز در تعیین تکلیف بندگان، بر اساس این اصل، دستورات خود را به‌تدریج فرو فرستاده و به‌تدریج دین را تکمیل کرده است. امام باقر (ع) می‌‌فرمایند: «لیسَ أحَدٌ أرفقَ من اللهِ عزَّ و جلَّ، فَمِن رِفقِهِ أنَّهُ نَقَلَهُم مَن خَصلَهٍ إلی خَصلَهٍ وَ لَو حَمَلَ علیهِم جُملَهً لَهَلَکُوا»؛ (هیچ کس از خداوند بیشتر اهل مدارا نیست از موارد مدارای او این است که بندگان را از حالتی به حالتی دیگر منتقل می‌کند و اگر همة امور را یکباره بر ایشان تکلیف می‌کرد هلاک می‌شدند) (محمدبن الحسن الطوسی، تهذیب الأحکام، 9، 102، ح 443). عن الصادق (ع): «إنَّ الله تبارکَ و تعالی رفیقٌ یُحِبُّ الرِّفقَ، فَمِن رفقه بِعِباده تسلیلُهُ أضغانَهُم و مُضَادَّتُهُم (مُضَادَّتُهُ) لِهَوَاهُم وَ قُلُوبِهِم، وَ مِن رفقه بهم أنَّهُ یدعُهُم علی الامر یریدُ إزالَتَهُم عنه رفقاً بهم لکیلا یلقی علیهم عُرَی الایمان و مثاقلتَهُ جملَهً واحده فیضعُفُوا فَإذا أرَادَ ذلک نسخَ الامر بالاخرِ فصارَ منسوخا» ( بحارالأنوار، 72، 56، ح 22) (خداوند تبارک‌وتعالی، اهل مداراست و مدارا را دوست دارد. ازجمله موارد مدارای خداوند نسبت به بندگانش آن است که به‌تدریج کینه‌‌ها و دشمنی‌‌هایشان را می‌‌زداید و با خواسته‌‌ها و دل‌‌هایشان به‌تدریج مقابله می‌‌کند و از موارد مدارای خداوند با آنان این است که ابتدا برای مدارا، آنان را با چیزی که می‌‌خواهد ایشان را از آن جدا کند وا‌می‌گذارد تا بار ایمان و سنگینی آن را یکباره بر ایشان فرو نیفکند که از آن احساس ناتوانی کنند. پس هرگاه ارادة آن کند (که آن را بزداید)، آن را با فرمان دیگری نسخ می‌‌کند) تا فرمان نخست منسوخ شود. بر مبنای این اصل مبلغان دینی باید مطالب را به‌صورت تدریجی و مرحله‌به‌مرحله به مخاطبان عرضه کنند.

جمع‌بندی

بر اساس تحلیل ساحت‌‌های شش‌گانه تربیتی، اکنون می‌‌توان گفت که تربیت دینی داری گستردگی و دایره شمول وسیعی است؛ بدین‌صورت که تمام جنبه‌های تربیت انسان (عبادی، اجتماعی، سیاسی، زیستی- بدنی، زیبایی‌شناسی و علمی- فن‌اورانه) را دربر می‌‌گیرد. مؤلفه‌هایی که مشخص شد همگی به جنبه‌هایی از تربیت دینی متناظر بودند؛ مثلاً مؤلفه‌های هویت دینی، انتخاب آگاهانه، تلاش برای ارتقای معنوی، خودشناسی، حفظ کرامت و عزت‌نفس، التزام عملی به ارزش‌های دینی و ... همگی به جنبه زندگی انسان مربوط هستند. درواقع تحقق تربیت دینی می‌تواند به‌عنوان الگویی برای نظام اسلامی در نظر گرفته شود. بر مبنای اهدافی که در سند تحول بنیادین در نظر گرفته شده، می‌توان گفت که متن سند به همه جوانب تربیت دینی پرداخته است و در سند چشم‌انداز 1404 می‌‌توان انتظار اجرایی شدن همه‌جانبه تربیت دینی را داشت. البته تحقق تربیت دینی مطلوب منوط به شناخت عوامل و موانع تحقق آن نیز است. با توجه به اهميتي كه تعليم و تربيت ديني دارد و از ضروريات آن نيز صحبت به ميان آمد، صاحب‌نظران و خبرگان اين حيطه بايد به ارائه راهکارهایی بپردازند تا با اجراي آنها بتوانيم به اهداف بلندمدت و کوتاه‌مدت تربيت ديني دست يابيم. بر همین اساس می‌‌توان گفت آیا تربیت دینى این است كه ما در كلاس براى‎ ‎شاگردان‏مان، ادیان را ‏آموزش بدهیم و دین را تعریف كنیم كه اسلام چنین و چنان است؟‎ ‎یا اینکه بگوییم یهودیت آن طورى است و...؟ یا اینکه باید دین را به آنها‎ ‎بقبولانیم و به یك معنا، التزام عملی به دین و دستورات و احكام آن را در ‏ذهن و فكر‎ ‎آنها به صورتى جا بیندازیم كه آنها دین‌دار شوند؟ اگر ‏معناى دوم مقصود است، آیا‎ ‎آموزش دین در كلاس‏ها به‌وسیلة دبیران ‏بینش دینى و یا مبلغان دینى كه به‌وسیلة‎ ‎منابر، دین را آموزش ‏مى‏دهند، سبب ایجاد التزام عملى به دین و دین‌دار كردن مردم‎ ‎مى‏شود.

بر همین اساس می‌‌توان گفت برای بیان ویژگی‌های مبلغ، رفتار انبیا، بهترین الگوست. راهی که مبلغان دین انتخاب کرده‌اند، درحقیقت تداوم راه انبیاست و بررسی ویژگی‌های انبیا به‌ویژه پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله در این جهت می‌تواند بسیار کارگشا باشد.

منابع

* قرآن کریم

1. اکبرزاده، مرتضی؛ تعریف و اهداف تربیت اسلامی؛ تهران: انتشارات موسسه کتاب، 1395.
2. «تعليم وتربيت ديني (مجموعه مقالات)»؛ ترجمه شهاب‌‌الدين مشايخي‌راد؛ قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380.
3. تلخابی، محمود؛ «رویکرد شناختی به تربیت دینی»؛ دو فصلنامه فلسفه تربیت؛ سال دوم، صص 90-71، 1395.
4. توماس، آر. ام؛ تربیت دینی؛ ترجمه سید محمدصادق موسوی نسب قمی؛ معرفت، ش 33، صص 22-31، 1379.
5. حسین زاده، علی؛ سیره تربیتی پیامبر و ائمه اطهار (ع)؛ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1380.
6. حسینی، سید علی‌اکبر؛ تعلیم و تربیت اسلامی؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379.
7. حسيني دهشيري، افضل‌السادات؛ نگرشي به تربيت اخلاقي از ديدگاه اسلام؛ تهران: سازمان تبليغات اسلامي، 1370.
8. خاکپور، مسعود؛ «مبانی نظری آسیب‌‌شناسی تربیت دینی در نوجوانان و جوانان»؛ مجموعه مقالات آسیب‌شناسی تربیت دینی در آموزش‌وپرورش؛ تهران: موسسه فرهنگی محراب قلم، 1381.
9. داوودی، محمد؛ سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع)؛ جلد دوم تربیت دینی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384.
10. رحیمی، علی‌رضا؛ «تعلیم و تربیت دینی، معرفی رویکرد بصیرت گرا»؛ نشریه رشد آموزش ابتدایی؛ شماره 4، 1383.
11. سند فلسفه تربیت جمهوری اسلامی ایران (چارچوب نظری سامان‌دهی و هدایت انواع تربیت)، گزارش تلفیق نتایج مطالعات نظری، تهران: دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1388.
12. شریعتمداری، علی، اصول و فلسفه تعلیم و تربیت؛ چاپ سی و دوم، انتشارات امیرکبیر، تهران، 1386.
13. شعاري نژاد، علی‌اکبر؛ فرهنگ علوم رفتاري؛ تهران: انتشارات اميرکبير، 1364.
14. ------- ؛ فلسفه آموزش‌وپرورش؛ تهران: انتشارات اميرکبير، چاپ چهارم، 1376.
15. شکوهی، غلام‌حسین؛ مبانی و اصول آموزش‌وپرورش؛ انتشارات آستان قدس رضوی، ص 161، 1375.
16. عمید، حسن؛ فرهنگ فارسی عمید؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، 1362.
17. کشاورز، سوسن؛ «شاخص‌‌ها و آسیب‌‌های تربیت دینی»؛ دو فصلنامه تربیت دینی، سال سوم، صص 93-122، 1387.
18. مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران؛ تهران: دبيرخانه شوراي‌‌عالي آموزش و پرورش، 1390.
19. مزینانی، محمدصادق؛ «روش‌‌های تربیتی سیاسی کارگزاران از منظر امام علی علیه‌‌السلام»؛ حکومت اسلامی، سال ششم، شماره 22، صص 39-27، 1382.
20. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار؛ قم: انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1386.
21. مطهری، مرتضی؛ تعلیم و تربیت در اسلام؛ تهران: انتشارات صدرا، 1371.
22. ----------؛ مجموعه آثار؛ ج 3، تهران: انتشارات صدرا، 1373.
23. موسوی، سید علی؛ «تحلیل مفهوم تلقین در تربیت دینی»؛ فصلنامه نوآوری‌‌های آموزشی، شماره 47، صص 66-44، 1391.
24. میلاره، گاستون و ژان، یال؛ تاریخ جهانی آموزش و پرورش؛ ترجمة محمدرضا شجاع رضوی؛ انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، جلد 1 و 2، 1370.
25. هاشمی اردکانی، سید حسن؛ «عوامل تربیتی در مسیر کمال وجودی انسان از منظر نهج‌‌البلاغه»؛ تربیت اسلامی، سال چهارم، شماره 8، صص 179-161، 1388.

پی‌نوشت‌ها

[1]. استادیار فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران (نویسنده مسئول) salehihidji2@yahoo.com

[2]. دانشجوی دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه خوارزمی تهران sina.torkashvand663@gmail.com

[3] - Mialare