آیه «وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغنى»، قطره ای از دریای فضائل بی نظیر حضرت ام المومنین خدیجه (سلام الله علیها)

نویسنده: محمد باغچیقی[1]

کلیدواژگان: فضائل حضرت خدیجه(سلام الله علیها)، آیه 8 سوره ضحی، دیدگاه مفسرین شیعه و سنی، اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، انفاق حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، دهم رمضان، وفات حضرت خدیجه (سلام الله علیها).

چکیده

بسیاری از مفسران شیعه و سنی در تفسیر آیه «وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغنى»، تصریح کرده اند بی نیازی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به واسطه اموالی بوده است که حضرت ام المومنین خدیجه (سلام الله علیها)، مجاهدانه و مخلصانه آن اموال را به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)، تقدیم فرمود. از این رو می توان آیه مذکور را در واقع، قطره ای از دریای فضائل بی نظیر حضرت ام المومنین خدیجه (سلام الله علیها) تلقی کرد.

مقدمه

طبق پاره ای از گزارشات تاریخی، دهم ماه مبارک رمضان مصادف با سالروز وفات حضرت ام المومنین، خدیجه کبری (سلام الله علیها)، می باشد. حضرت خدیجه (سلام الله علیها) افزون بر آنکه افتخار همسری رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، مادری حضرت زهرا (سلام الله علیها) و 11 امام معصوم (علیهم السلام) را داشت، همچنین به جهت فداکاری هایی که در ابتدای ظهور اسلام از خود به منصه ظهور گذاشت، مورد تجلیل خدای متعال، رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، ائمه اطهار (علیهم السلام) و تمامی عالمان اسلامی قرار گرفته است تا جایی که در متون اسلامی، فضائلی برای حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، شمرده می شود که به جرات می توان ادعا کرد دیگر همسران رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، از چنین فضائلی بی بهره و لا اقل کم بهره بوده اند. به عنوان نمونه، هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) به نبوت رسیدند و به صورت مخفیانه، دعوت به سوی اسلام را آغاز کردند، حضرت خدیجه (سلام الله علیها) که به گواه تاریخ از ثروتی کم نظیر بهره می جست، تمامی ثروتش را در راه پیشبرد اهداف عالیه حضرت رسول الله (صلی الله علیه وآله)، به آن حضرت تقدیم فرمودند. انفاق اموال توسط حضرت خدیجه (سلام الله علیها) آنقدر مهم و بی نظیر بوده است که به تصریح مفسرین فریقین، خدای متعال در آیه هشتم سوره ضحی «وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغنى»، بدان اشاره فرموده است. در ادامه ضمن بیان دیدگاه مفسرین شیعه و سنی در خصوص تفسیر آیه مذکور، مشخص می شود این آیه شریفه، به نوعی بیان کننده فضیلت حضرت خدیجه (سلام الله علیها) بوده است. در ادامه برای اثبات این مدعا، برخی از آراء مفسرین اسلامی در ذیل آیه «وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغنى»، نقل خواهد شد.

دیدگاه مفسرین در تفسیر آیه 8 سوره ضحی

خدای متعال در آیه 8 سوره ضحی می فرماید: «وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغنى»و تو را فقير و نيازمند يافت پس بى‏نياز كرد.

در این آیه شریفه، سخن از بی نیازی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) به میان آمده است. بسیاری از مفسرین اسلامی ذیل این آیه شریفه تصریح کرده اند که این بی نیازی به واسطه غنائم و همچنین اموالی بوده است که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) آن اموال را به جهت پیشبرد اهداف رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در اختیار ایشان قرار دادند. چنین تفسیری که در واقع بیان یکی از هزاران فضیلت حضرت خدیجه (سلام الله علیها) نیز محسوب می شود در تفاسیر متعددی ذکر شده است که برخی از این تفاسیر عبارتند از:

الف: تفاسیر شیعه

1: شیخ طبرسی (ره) در مجمع البیان

شیخ طبرسی (ره) مفسر نامدار شیعه، واژه «فَاَغنی» در آیه 8 سوره ضحی را بدین صورت تفسیر می کند: «"فَأَغْنى‏" أي فأغناك بمال خديجة (سلام الله علیها) و الغنائم»‏^[2] بی نیازی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به واسطه اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و همچنین غنائم جنگی بوده است.

2: مرحوم طریحی در مجمع البحرین

آیه 8 سوره ضحی در تفسیر مجمع البحرین مرحوم طریحی نیز بدین صورت تبیین شده است: «قوله‏ "وَ وَجَدَكَ‏ عائِلًا فَأَغْنى"‏ أي فقيرا فأغناك من مال خديجة (سلام الله علیها). أو بما أفاء الله عليك من الغنائم».^[3] آیه «وَ وَجَدَكَ‏ عائِلًا فَأَغْنى» به این معناست که خدای متعال، رسولش را ابتدا با اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و سپس با غنائم جنگی بی نیاز ساخت.

3: علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان

در تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» نیز چنین می خوانیم: «قوله تعالى: «وَ وَجَدَكَ عائِلًا فَأَغْنى‏» العائل‏ الفقير الذي لا مال له و قد كان (صلی الله علیه وآله) فقيرا لا مال له فأغناه الله بعد ما تزوج بخديجة بنت خويلد (سلام الله علیها)فوهبت له مالها و كان لها مال كثير»^[4] مراد از واژه «عائل» فقیری است که مالی ندارد. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فقیری بودند که مالی نداشتند و خدای متعال ایشان را با اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) غنی ساخت. بدین صورت که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) که اموال فراوانی داشت پس از ازدواج با نبی اکرم (صلی الله علیه وآله)، همه اموالش را به آنحضرت هبه فرمودند.

4: علامه محمد جواد مغنیه (ره) در الکاشف

مرحوم مغنیه (ره) نیز در تفسیر الکاشف، در ذیل آیه «وَ وَجَدَكَ عائِلًا فَأَغْنى» می نویسد: خدای متعال، رسولش را به واسطه حمایت های حضرت ابوطالب (علیه السلام)، اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و غنائم جنگی بی نیاز ساخت.[5]

5: آیت الله مکارم شیرازی (حفظه الله) در تفسیر نمونه

آیت الله مکارم شیرازی (حفظه الله) نیز آیه «وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغنى» را بدین صورت تفسیر می کند: «(خداوند متعال)، " خديجه (سلام الله علیها)" آن زن مخلص با وفا را به سوى تو جلب نمود تا ثروت سرشارش را در اختيار تو و اهداف بزرگت قرار دهد، و بعد از ظهور اسلام، غنائم فراوانى در جنگها نصيب تو كرد آن گونه كه براى رسيدن به اهداف بزرگت بى نياز شدى.»^[6]

به جهت اختصار به همین میزان از آراء مفسرین امامیه بسنده می شود. در بخش بعدی، به نکته نظرات برخی از مفسرین مطرح اهل سنت نیز در این باره اشاره می شود.

ب: تفاسیر اهل سنت

1: طبرانی در تفسیر الکبیر

طبرانی در ذیل آیه 8 سوره ضحی چنین تصریح کرده است: «قوله تعالى: "وَ وَجَدَكَ عائِلًا فَأَغْنى‏" أي و وجدك فقيرا فأغناك بمال خديجة (سلام الله علیها و الغنائم، و ذلك أنّها كانت تبذل مالها للنبيّ (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم)»‏^[7] آیه «و وجدک عائلا فاغنی» بدین معناست که خدای متعال، تو (پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله) را به واسطه مالِ حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و غنائم جنگی بی نیاز ساخت. چرا که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) اموالش را به رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، تقدیم فرمود.

2: زمخشری در کشاف

زمخشری مفسر مطرح اهل سنت نیز در تفسیر آیه «وَ وَجَدَكَ عائِلًا فَأَغْنى» می نویسد: «"فَأَغْنى" فأغناك بمال خديجة (سلام الله علیها). أو بما أفاء عليك من الغنائم»[8] واژه «فَاَغنی» به این معناست که خدای متعال، رسول الله (صلی الله علیه و آله) را توسط اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و غنائم جنگی بی نیاز ساخت.

3: قرطبی در الجامع لاحکام القرآن

قرطبی یکی دیگر از مفسرین اهل سنت است که تصریح می کند بی نیازی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) که در آیه 8 سوره ضحی ذکر شده، بواسطه اموالی بوده است که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) به آنحضرت تقدیم کرده است.[9]  نکته جالب این است که جناب قرطبی می نویسد: از آنجایی که سوره ضحی، سوره ای مکی است، نمی توان غنائم جنگی را نیز یکی دیگر از دلایل بی نیازی رسول الله (صلی الله علیه وآله) در این آیه به حساب آورد. چرا که دستور به جهاد، در مدینه صادر شد و لذا در مکه جهادی نبوده تا غنیمتی بدست آید.[10]

4: نسفی در مدارك التنزيل

در مدارک التنزیل جناب نسفی نیز چنین آمده است: «"وَ وَجَدَكَ عائِلًا" فقيرا، "فَأَغْنى"‏ فأغناك بمال خديجة (سلام الله علیها)، أو بما أفاء عليك من الغنائم.»^[11] در این آیه شریفه، سخن از فقر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و بی نیازی ایشان به واسطه اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) و غنائم جنگی به میان آمده است.

5: آلوسی در روح المعانی

جناب آلوسی نیز در روح المعانی یکی از دلایل بی نیازی رسول الله (صلی الله علیه وآله) که در آیه 8 سوره ضحی بدان اشاره شده است را اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) دانسته و در این باره می نویسد: «وبما وهبته لك خديجة (رضي الله تعالى عنها) من المال وكانت ذا مال كثير فلما تزوجها (عليه الصلاة والسلام) وهبته جميعه له (صلّى الله عليه و آله و سلم)»[12] خدای متعال بواسطه اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله) را بی نیاز ساخت. چرا که حضرت خدیجه (سلام الله علیها) دارای اموال فراوانی بودند که وقتی با رسول الله (صلی الله علیه وآله) ازدواج کردند، تمامی اموال را به آنحضرت هبه فرمودند.

علاوه بر دیدگاه مفسرین فریقین که به برخی از آنها اشاره شد، جالب است که دانسته شود جناب ابن عباس نیز آیه 8 سوره ضحی را بدین صورت تفسیر کرده است: «{وَوَجَدَكَ} يَا مُحَمَّد (صلی الله علیه وآله) {عَآئِلاً} فَقِيرا {فأغنى} فأغناك بِمَال خَدِيجَة (سلام الله علیها)»[13] در این آیه شریفه خدای متعال، خطاب به رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرموده است: در حالی که فقیر بودی خدای متعال تو را به وسیله اموال حضرت خدیجه (سلام الله علیها) بی نیاز ساخت.

جمع بندی

از مجموع مباحث این نوشتار چنین بدست می آید طبق تفسیری که مفسران و بزرگان اسلامی نسبت به آیه 8 سوره ضحی ارائه کرده اند، حضرت ام المومنین خدیجه (سلام الله علیها) که اموال فراوانی در اختیار داشت پس از ازدواج با پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)، همه آن اموال را بدون هیچگونه منتی، به آنحضرت بخشید و بدین سبب رسول خدا (صلی الله علیه وآله) بی نیاز شد. به طور حتم و یقین، چنین ایثار و انفاقی از سوی حضرت خدیجه (سلام الله علیها)، نشان دهنده روح بزرگ آن بانوی بی نظیر بوده و لذا فضیلتی فوق العاده برای ایشان به حساب می آید.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. پژوهشگر گروه امت و تمدن پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام.

.[2] طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج10، ص767، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ه‌ش.

[3]. طريحى، فخرالدين بن محمد، مجمع البحرين، ج5، ص432، تهران، مرتضوى، چاپ سوم، 1375 ه.ش.

[4]. طباطبايى، محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن، ج20، ص311، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چاپ دوم،1390ه‌ق.

[5]. «(وَ وَجَدَكَ عائِلًا فَأَغْنى‏). العائل هو الفقير سواء أ كان عنده عيال أم لم يكن، و قال الرواة: ان الرسول (صلی الله علیه وآله) لم يرث من أبيه إلا ناقة و جارية، و لكن اللّه قد أغناه برعاية عمه أبي طالب(علیه السلام)، و مال خديجة بنت خويلد(سلام الله علیها)، و بالغنائم.»  مغنيه، محمدجواد، التفسير الكاشف، ج7، ص579، قم، دار الكتاب الإسلامي، چاپ اول، 1424ه‌ق.

[6]. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج27، ص105، تهران، دار الكتب الإسلامية، چاپ دهم، 1371ه‌ش.

[7]. طبرانى، سليمان بن احمد، التفسير الكبير (تفسیر الطبرانی)، ج6، ص517، اردن، دار الكتاب الثقافي، چاپ اول، 2008 م.

[8]. زمخشري، محمود بن عمرو، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج4، ص768، بیروت، دار الكتاب العربي، چاپ سوّم، 1407ه‌ق.

[9]. «أي فقيرا لا مال لك. فَأَغْنى‏ أي فأغناك بخديجة رضي الله عنها»  قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، ج20، ص99، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ه.ش.

[10]. «قيل: أغناك بما فتح لك من الفتوح، و- أفاءه عليك من أموال الكفار. القشيري: وفي هذا نظر، لان السورة مكية، و- إنما فرض الجهاد بالمدينه»    قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن، ج20، ص100، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ه.ش.

[11]. نسفى، عبدالله بن احمد، تفسير النسفى مدارك التنزيل و حقايق التاويل، ج4، ص534 بیروت، دار النفائس، چاپ اول، 1416 ه.ق.

[12]. آلوسي، محمود بن عبد الله، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج15، ص382، بیروت، دار الكتب العلمية، چاپ اوّل، 1415ه‌ق.

[13]. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، تنوير المقباس من تفسير ابن عباس، ص513، لبنان، دارالکتب العلمیه، بی تا.