یکی از آداب قلبیّة عبادات، خصوصاً عبادات ذکریّه، «تفهیم» است. و آن چنان است که انسان قلب خود را در ابتدای امر، چون طفلی پندارد که زبان باز نکرده و آن را می‌خواهد تعلیم دهد؛ پس، هر یک از اذکار و اوراد و حقایق و اسرار عبادات را با کمال دقّت و سعی، به آن تعلیم دهد و در هر مرتبه‌ای از کمال هست، آن حقیقتی را که ادراک نموده، به قلب بفهماند. پس، اگر اهل فهم معانی قرآن و اذکار نیست و از اسرار عبادات بی‌بهره است، همان معنای اجمالی را که قرآن کلام خداست و اذکار، یاد‌آوری حق است و عبادات، اطاعت و فرمان‌بُرداری پروردگار است، تعلیم قلب کند و به قلب، همین معانی اجمالیّه را بفهماند. و اگر اهل فهم معانی صوریه قرآن و اذکار است، همان معانی صوریّه را از قبیل وعد و وعید و امر و نهی، و از علم مبدأ و معاد به آن مقدار که ادارک نموده، به قلب تعلیم دهد. و اگر کشف حقیقتی از حقایق معارف یا سرّی از اسرار عبادات برای او شده، همان را با کمال سعی و کوشش به قلب تعلیم کند و آن را تفهیم نماید. و نتیجة این تفهیم آن است که پس از مدّتی مواظبت، زبان قلب گشوده شود و قلب ذاکر و متذکّر گردد. در اول امر، قلب متعلّم بود و زبان معلّم و به ذکر زبان، قلب ذاکر می‌شد و قلب تابع زبان بود، و پس از گشوده‌شدن زبان قلب، عکس گردد: قلب ذاکر گردد و زبان به ذکر آن ذکر گوید و به تبع آن حرکت کند. بلکه گاه شود که در خواب نیز انسان به تبع ذکر قلبی، ذکر لسانی گوید؛ زیرا که ذکر قلبی، مختص به حال بیداری نیست و اگر قلب متذکّر شود زبان که تابع آن شده، ذکر گوید و از ملکوت قلب به ظاهر سرایت نماید: (قل کل یعمل علی شاکلته).[1]
بالجمله، در اوّل امر باید انسان این ادب یعنی «تفهیم» را ملحوظ دارد تا زبان قلب که مطلوب حقیقی است گشوده گردد. و علامت آنکه زبان قلب گشوده شده، آن است که تَعَب ذکر و زحمت آن مرتفع شود و نشاط و فَرَح رخ دهد و خستگی و رنج زایل گردد؛ چنان‌که اگر کسی طفلی را که زبان باز ننموده، بخواهد تعلیم دهد، تا طفل زبان باز ننموده، معلم خسته و ملول شود. همین که طفل زبان گشود و آن کلمه را که تعلیم او می‌کرد ادا کرد، خستگیِ معلّم رفع شود و معلّم، به‌تبع طفل، کلمه را ادا کند بی‌رنج و تعب. قلب نیز در ابدای امر، طفلی است زبان‌نگشوده که آن را باید تعلیم داد و اذکار و اوراد را باید به زبان آن گذاشت و پس از باز‌شدن زبان آن، انسان تابع آن گردد و رنج و تعبِ تعلیم و خستگی ذکر، مرتفع گردد. و این ادب برای کسانی که مبتدی هستند خیلی لازم است.
و باید دانست که یکی از نکات تکرار اذکار و ادعیه و دوام ذکر و عبادت همین است که زبان قلب گشوده و قلب ذاکر و داعی و عابد گردد و تا این ادب ملحوظ نشود زبان قلب گشود نشود.
برگرفته از اداب الصلوه
[1]. «بگو هر کس بر سرشت خود عمل می‌کند» (اسراء: /84).