نگاهی گذرا به جایگاه تربیتی خانواده در سیره نبوی

ساجده العبدالخانی

چکیده

در قرآن کریم، پیامبر اعظم به‌عنوان الگو و اسوه معرفی شده که اسوه بودن آن حضرت، علاوه بر سیره اجتماعی، سیاسی، حکومت‌داری، قطعاً در سیره فردی و خانوادگی نیز موردنظر است؛ زیرا در دین اسلام خانواده به‌عنوان جامعه کوچک معرفی شده است که صلاح و فساد آن در جامعه اثرگذار خواهد بود. پیامبر اکرم (ص) در طول دوران عمر پربرکت خود، -به‌ویژه دوران بعثت آن حضرت که زندگی فردی و اجتماعی آن بزرگوار مورد توجه قرار گرفت و ثبت شد-، نکات بسیار عالی و راهبردی را به‌صورت گفتاری و رفتاری به‌عنوان سیره خود در خانواده و شیوه برخورد با اعضاء خانواده به یادگار گذاشته است که در این مقاله به‌صورت مختصر به بررسی برخی از آن موارد پرداخته می‌شود.

واژگان کلیدی: سیره نبوی، اخلاق اسلامی، سبک زندگی، خانواده، تربیت.

مقدمه

پیامبر اعظم (ص) به تعبیر قرآن کریم، اسوه حسنه و نمونه‌ای کامل از انسانیت برای تمامی انسان‌هاست (احزاب، 2)؛ آن شخصیت بزرگ به تعبیر امام علی (ع): ما برأ الله نسم" خیرا من محمد (ص)؛ (کلینی، 1407 ق، 1،440)، خداوند آفریده‌‌ای مهم‌تر از او را نیافریده است.آن حضرت انسان کامل و خلیفه الهی در روی زمین است و خداوند با اعطای مقام والای بندگی و عبد بودن، او را به اوج عظمت و قرب الی الله رساند، به‌طوری‌که در شب معراج به تعبیر قرآن کریم، «ثم دنی فتدلی فکال قوب قوسین او ادنی» (نجم، 9)، به قاب قوسین و مرتبه بالای کمال انسانی رسید، پیامبر رحمه للعالمین است که نه‌تنها از دریای عظمت، لطف و رحمت او، مسلمانان بهره می‌برند، بلکه رحمت او شامل حال تمام عالمیان است، از این‌رو نام او هر روز در جهان پرفروغ‌تر و باعظمت‌تر می‌شود(انبیاء، 107).

چه زیبا رهبر معظم انقلاب در پیام نوروزی خود فرمودند: در این مقاطع زمانی، یاد و نام مبارک پیامبر اعظم از همیشه زنده‌تر است و این یکی از تدابیر حکمت و الطاف خفیفة الهی است، امروز امت اسلام و ملت ما بیش از همیشه به پیغمبر اعظم خود نیازمند است. به هدایت، بشارت، اندرز او، به پیام و معنویت او و به رحمتی که او به انسان‌ها درس داد و تعلیم داد، امروز درس پیغمبر اسلام برای امتش و برای همه بشریت درس عالم شدن، قوی شدن، درس اخلاق و کرامت، درس رحمت، درس جهاد و عزت و درس مقاومت است (پیام نوروزی مقام معظم رهبری در سال 1385).

با این مقدمه که قرآن و روایات پیامبر اعظم را اسوه و نمونه کامل در تمام جنبه‌های فردی و اجتماعی معرفی می‌نماید به بررسی دیدگاه‌های آن حضرت و نگاهی گذرا به جایگاه خانواده در سیره نبوی می‌پردازیم.

خانواده در اسلام

1. خانواده

یکی از اصلی‌ترین نهادهای اجتماعی در طول تاریخ، خانواده است؛ به تعبیر کارشناسان و محققان علوم اجتماعی خانواده، زیربنای جوامع، خاستگاه فرهنگ‌ها، تمدن‌ها و تاریخ بشریت است.

اسلام بیشترین توجه را به بنای خانواده دارد و خانواده را که به‌عنوان «جامعه کوچک »، محور نیک بختی و بدبختی، سعادت و شقاوت جامعه می‌داند و صلاح و فساد جامعه را به صلاح و فساد خانواده وابسته می‌داند که اگر این بنای کوچک، محور عاطفه، عشق، صداقت، مهر محبت و قانونمندی باشد، اجتماع بزرگ نیز برگرفته از آن است و به سمت‌ کمال انسانیت قرار می‌گیرد.

خانواده پیامبر (ص) همانند خود او باید به سمت الگو و اسوه شدن حرکت نماید، از این‌رو درآیات متعدد قرآنی امرونهی‌های گوناگونی نسبت به همسران پیامبر است تا آنان نیز بتوانند جایگاه این بیت رفیع و معنوی را حفظ نمایند؛ «یا نساء النبی لستن کاحد من النساء » (احزاب، 32)، ای همسران پیامبر، شما همانند دیگر زنان نیستید (و باید بیشتر مراقبت و مواظبت نمایید).

پیامبر اعظم (ص) به همه و به‌ویژه امت اسلامی را سفارش بر تشکیل خانواده و برخورد خوب با آنان می‌نماید. «خیرکم خیرلاهله و أنا خیر لاهلی ما اکرم النساء الا کریم و لا اهانهن الا لئیم» (پاینده، 1382، 472)؛ بهترین شما کسی است که برای خانواده‌اش بهتر باشد و من از همه شما برای خانواده‌ام بهترم، زنان را گرامی نمی‌دارد، مگر انسان بزرگوار و به آنان اهانت نمی‌کند مگر شخص پست وبی مقدار.

در جامعه عرب جاهلی که افتخار آنان، جنگ و غارت و آدم کشی است و دختران خود را زنده‌به‌گور می‌کردند و با سرودن اشعار جاهلی با مضامین خلاف عفت و اخلاق، بر آن فخر می‌ورزیدند و آن را به‌عنوان افتخار بر کعبه آویزان می‌کردند و با تکاثر و تفاخر حتی برمردگان سعی می‌کردند خود را بر دیگران برتر و بالاتر بدانند، پیامبر اعظم (ص) مبعوث شد و جامعه بدوی را به مدینه النبی تبدیل و رذایل را به فضایل و کمالات تغییر داد. رسول گرامی، با تأکید بر محوریت خانواده و ارزش‌های والای انسانی در آن، بهترین شخص را کسی می‌داند که با اهل‌وعیالش بهترین سلوک را داشته باشد و حرمت و جایگاه زنان را حفظ نماید.

2. ازدواج در سیره نبوی

ازدواج در سیره نبوی به‌عنوان یک شاخص و اصل قرار دارد و کلام آن حضرت به تبعیت از آیات نورانی قرآن ازدواج را معجزه الهی می‌داند. «ومن آیاته ان خلق لکم من انفسکم از واجاً لتسکنواالیها» (روم، 21)؛ ازدواج را موجب رسیدن به آرامش و آسایش می‌داند، از این‌رو در سیره پیامبر اعظم (ص) دستورات مؤکدی بر تشکیل این بنای مقدس انجام‌گرفته است، آنجا که می‌فرماید: «ما بنی فی الاسلام بناء احب الی الله عزوجل من التزویج» (مجلسی، 1410 ق، 103،222)، هیچ بنایی محبوب‌تر از ازدواج نزد خداوند متعال در اسلام نیست.

پیامبر ازدواج و تشکیل خانواده را عامل مهم در استکمال دین می‌داند: «اذا تزوج العبد فقد استکمل نصف الدین فلیتق الله فی النصف الباقی» (مجلسی، 1410 ق، 100، 219؛ متقی هندی، 1401 ق، 16،44602؛ نوری، 1408 ق، 14، 154).

نظام خانواده در سیره نبوی و به‌تبع آن سیره معصومین از چنان جایگاه و مقام شایسته‌ای برخوردار است که حتی بر عبادت و ثواب آن و بندگی الهی نیز اثر می‌گذارد و خود عاملی جهت ترغیب و تشویق به این اصل مهم و حیاتی انسانی می‌‌شود؛ به‌طوری‌که دو رکعت نماز کسانی که تشکیل خانواده داده‌اند، برتر از عبادت شخصی است که شبانه‌روز به عبادت و بندگی می‌پردازد و نماز می‌خواند. امام باقر (ع) می‌فرماید: «الرکعتان یصلیها رجل متزوج افضل من رجل اعزب یقوم لیله و یصوم نهاره» (حرعاملی، 1409 ق،14، 7).

پیامبر (ص) تشکیل خانواده و ازدواج نمودن راسنت خود می‌داند که اگر شخصی از این سنت و روش دوری نماید او را از خود نمی‌داند؛ «النکاح سنتی فمن رغب عن سنتی فلیس منی » (مجلسی، 1410 ق،3،219).

اگر به سیره نبوی (ص) به‌ویژه در عصر حاضر به درستی عمل شود و جامعه ازدواج را عاملی برای آرامش و ثبات زندگی بداند و تلاش نماید که با تشکیل خانواده، اجتماع را به سمت ارزش‌ها و کمالات انسانی پیش برد، بسیاری از معضلات و ناهنجاری‌های اجتماعی، به‌ویژه فسادهای اخلاقی، در جامعه رواج نخواهد داشت. متأسفانه نگاه امر مهم و حیاتی ازدواج که بهترین راه رسیدن به آرامش و کمال است در جامعه امروزی روبه فراموشی و با قیدوبندهای غیرضروری به سمت نابودی و ترک آن سوق داده می‌شود. سیره پیامبر اعظم (ص) تشکیل خانواده و ترغیب به ازدواج جهت رسیدن به کمالات والای انسانی است.

2. معیار انتخاب همسر در سیره نبوی

در انتخاب همسر، اصالت و نجابت خانوادگی، کفویت و مسائل ژنتیکی را نیز باید در نظر داشت. ژن‌ها به‌عنوان عوامل انتقال صفات از نسلی به نسل دیگرند که در برخی روایات تلویحاً بدان اشاره شده است؛ در روایتی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم آمده است: «أُنْظُر فی اَیِّ نصابٍ تَضَعُ وَلَدَکَ فإنّ العِرْقَ دسّاسٌ»؛ (پاینده، 1382، 112)؛ بنگر فرزند خود را در کجا قرار می‌دهی؛ زیرا رگ (ژن) تأثیر خود را باقی می‌گذارد. در این زمینه به روایت دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم آمده که می‌فرمایند: «تخیّروا لنطفکم فإنّ النّساء یلدن أشباه اخوانهنّ و اخواتهنّ»؛ (محمدی ری‌شهری، 1386،4،280)، برای انتخاب همسر، تحقیق و بررسی و شناخت برادران و خواهران کسی که می‌خواهد از او خواستگاری کند، خود یک معیار و ملاک می‌تواند باشد؛ چه اینکه همسران همانند برادران و خواهران خویش فرزند می‌آورند.

مسئله کفویت نیز این‌چنین مورد توجّه قرار گرفته است: «تخیَّروا لنطفکم فأنکحوا الأکفاء و أنکحوا إلیهم» (پاینده، 1382، 227)؛ در گزینش همسر برای خود، محل مناسب انتخاب کنید و از اشخاص هم‌شأن خود زن بگیرید و به آنها زن بدهید». خواستگاری از دختران شایسته و واجد شرایط فامیل ـ در لسان برخی از روایات ـ در شمار یک اولویت است، چنان‌که در این روایت آمده است: «النّاکح فی قومه کالمُعْشب فی داره»؛ (پاینده، 1382، 635)، آنکه از خاندان خویش زن گیرد، چنان است که در خانه خویش علف چیند.

از مهم‌ترین معیارهای انتخاب همسر، دین‌داری اوست، در روایاتی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و سایر ائمه اطهار علیهم‌السلام به یادگار مانده، می‌توان بهترین ملاک‌ها و معیارهای انتخاب را به دست آورد و در پرتو آن رهنمودهای والا و ارجمند، زندگی سعادتمندانه‌ای پی ریخت.

در ذیل، برخی از آن روایات را به‌عنوان راهکارهایی آمده است.

1. «تُنکَحُ المرأةُ لأرْبَعٍ: لمالها، ولحسبها ولجمالها و لدینها فَاظفر بذات الدین تربت یداک»؛ زن را برای چهار چیز گیرند: مال، شرف، جمال و دین؛ و تو زن دین‌دار بجوی(پاینده، 1382، 237).
2. «إذا جاءکم مَن ترضون دینه و أمانته یخطب [الیکم] فزوّجون...»؛ (محمدی ری شهری،1386، 4، 280)؛ اگر کسی به خواستگاری (دختر) شما آمد که از دینداری و امانت‌داری او راضی هستید، به او زن دهید.
3. سیره پیامبر (ص) در ارتباط با کودکان و فرزندان

یکی از ثمرات ازدواج و تشکیل خانواده، تولد فرزندان است که علاو‌ بر تکثیر نسل انسان‌ها، موجب لذت و شیرینی زندگی است که خداوند متعال نیز در آیات قرآنی به این نعمت اشاره دارد: «و الله جعل لکم من انفسکم ازواجاً و جعل لکم من ازواجکم بنین حفده و رزقکم من الطیبات» (نحل، 72)؛ خداوند از گوهر وجود شما، همسرانتان را آفرید و از همسرانتان فرزندان و نوه و داماد نصیب شما نمود و روزی شما را پاکیزه قرارداد. فرزند عنایت الهی به زوجین است که وجود او عامل لذت و شیرینی زندگی و انگیزه و ایجاد روحیه نشاط و طراوت در خانواده است.

در سیره پیامبر اعظم (ص) توصیه بر علاقه و محبت به کودکان و فرزندان شده است؛ «احبوا الصبیان و ارحموهم» (محمدی ری شهری، 1386، 10، 746) به کودکان علاقه داشته باشید و آنان را مورد مهربانی قرار دهید.

پیامبر (ص) به عدالت در بین فرزندان تأکید دارند و به‌شدت از تبعیض بین آنان بر حذر می‌دارند، زیرا تبعیض در بین فرزندان، عاملی برای ایجاد کینه، کدورت و گاهی سرخوردگی و عقب‌ماندگی در فرزندان است. بسیاری از پدران و مادران بی‌توجه به اصل مهم عدالت در بین فرزندان، تلاش می‌کنند که علاقه و محبت خود را به یکی از فرزندان بیشتر کنند و گاهی ناخواسته بین آنها تبعیض قائل می‌شوند که متأسفانه موجب کینه و کدورت می‌شود. پیامبر اعظم به والدین سفارش می‌نماید که بین فرزندان به عدالت رفتار کنید؛ «اعدلوا بین اولادکم کماتحبون ان یعدلوا بینکم فی البر و اللطف» (مجلسی، 1410 ق، 104،92)؛ همان‌طور که دوست دارید فرزندان در نیکی و مهربانی به شما، عدالت را رعایت کنند، شما نیز بین آنها به عدالت رفتار کنید. پیامبر اکرم (ص) در بوسیدن فرزندان دستور می‌دهد که رعایت عدالت نمایید و با این ابراز محبت ساده، عامل کینه، کدورت و بی‌اعتمادی فرزندان نباشید؛ «ان الله تعالی یحب ان تعدلوا بین اولادکم حتی فی القبل» (محمدی ری شهری، 1386، 10،747).

در سیره پیامبر (ص) این اصل به‌صورت گفتاری و عملی وجود دارد که آن بزرگوار با کودکان، مهربان بود و با آنها بازی می‌کرد و کودکان نیز مشتاق پیامبر (ص) بودند؛ آن حضرت فرمود: «من کان عنده صبی فلیتصاب له» (صدوق، 1413 ق، 3، 482)، هرکس که کودکی در خانه دارد، باید کودکانه رفتار کند. پیامبر (ص) یکی از وظایف مهم پدر و مادر را انتخاب نام نیکو بر فرزند می‌داند: «حق الولد علی الوالد ان یحسن اسمه» (صدوق، 1413 ق، 4،372)، نام نیکو نهان بر طفل بر اساس علم روان‌شناسی، موجب شخصیت دادن به فرزند است؛ فرزندی که نام زیبا دارد تلاش می‌کند که رفتار و کردارش را نیز تحت تأثیر آن نام قرار دهد و از هر عاملی که موجب بدنامی او شود دوری کند؛ از طرفی گاهی انتخاب نام غیر مناسب سبب دوری و طرد فرزند از جامعه و انزوا و گوشه‌گیری او خواهد بود؛ ‌از این‌رو پیامبر تأکید برنام نیک نهادن بر فرزندان دارد.

4. سیره پیامبر (ص) در باره علم‌آموزی در خانواده و فرزندان

بنای اسلام بر اساس تعقل و تفکر و اندیشه است، آنجا که خداوند متعال با خطاب «اقرأ » به پیامبرش وحی می‌نماید و او را با کلمه بخوان مورد خطاب قرار می‌دهد و به قلم قسم می‌خورد، کاملاً مشخص است که بنای این دین را بر اساس علم و عقل و تفکر می‌داند. آن هم در جامعه عرب جاهلی که دانشمندان و متفکران آنان به تعداد انگشتان دست نمی‌رسید و با خوی حیوانی و عاری از تمدن، زندگی را سپری می‌کردند. پیامبر (ص) در این جامعه سه شاخصه برای علم و دانش مشخص می‌کند که می‌توان آن را سیره نبوی در خانواده نیز دانست.

1. از نظر پیامبر اعظم (ص)، طلب علم و دانش بر مرد و زن فریضه و واجب است؛ «طلب العلم فریضةٌ علی کل مسلمٍ و مسلمةٌ» (حرّ عاملى، 1409 ق، 27، 29)؛
2. شاخصه دوم علم آموزی در سیره پیامبر، محدود نبودن فراگیری دانش دریک مکان خاص است و به تعبیر دیگر، علم‌آموزی، مکا‌ن پذیر و محدودیت مکانی ندار؛ «اطلبو العلم و لو بالصین» (حرّ عاملى، 1409 ق، 27، 27)؛ این کلام پیامبر (ص) بیانگر آن است که جامعه اسلامی و مسلمانان، حتی در علوم غیر اسلامی نیز باید تلاش کنند و از نظر علمی، خود را تقویت نمایند، حتی اگر آن علم و دانش در مناطق دور باشد؛
3. شاخصه سوم علم‌آموزی در سیره پیامبر، محدود نبودن آن به زمان است و به تعبیر دیگر، علم‌آموزی زمان پذیر نیست. «اطلب العلم من المهد الی اللحد» (پاينده، 1382، 218)

در سیره پیامبر (ص)، از وظایف پدر و مادر، علم‌آموزی و یاددادن علم و دانش به فرزند اس؛ «من حق الولد علی والده ...ان یعلمه الکتاب» (نورى، 1408، ‌15، 166)؛

پیامبر (ص)، زن و همسر را به سبب خانه‌داری از علم و دانش محروم نمی‌کند، بلکه سیره آن حضرت، تشویق و ترغیب بر تعلیم علم و دانش است. روزی بانویی نزد پیامبر (ص) آمد و عرض کرد: ای رسول خدا مردان از سخنانت بهره‌مند‌ می‌شوند؛ برای ما روزی معین کن که نزدت آییم تا آنچه را از خدایت آموختی به ما نیز بیاموزی، حضرت فرمود: در فلان روز و فلان مکان گرد هم آیید، آنان در روز موعود جمع شدند و رسول خدا (ص) از مطالب و حیانی به آنان آموخت.

5.زنان و دختران در سیره پیامبر (ص)

در جامعه جاهلی عصر پیامبر (ص)، داشتن فرزند دختر، ننگ و عاری بیش نبود که با توجه به وضعیت آن دوران و وضعیت متزلزل بنیان‌های اخلاقی و رفتاری، زن و دختر در آن جامعه به‌عنوان انسان‌های مطرود و بی‌هویت و بی‌ارزش بودند و هیچ‌گونه جایگاه حقوقی برای آنان وجود نداشت؛ جهل و تعصب آنان نسبت به دختران به‌گونه‌ای بود که به‌راحتی آنان را زنده‌به‌گور می‌کردند و این فاجعه دردناک در بین آنان یک عادت و سنت، موسوم بود. قرآن کریم به زیبایی پرده از آن حقایق برمی‌دارد و بیان می‌کند: «و اذا بشراحدهم بالانثی ظل وجهه مسوداً وهوکظیم» (نحل، 57)؛ هنگامی‌که به یکی از آنان بشارت دختر داده می‌شد، صورتش از خجالت سیاه می‌شد و ناراحت و خشمگین بود.

در چنین جامعه‌ای پیامبر (ص) مبعوث شد و یکی از رسالت‌های مهم خود را مبارزه با این خرافات و جهل‌ها دانست و جایگاه زنان و دختران را در آن جامعه به زیبایی ترسیم نمود؛ روزی به آن پیامبر (ص) رحمت که در بین اصحاب و یارانش بودند، مژده دادند که دختری به دنیا آمده است، پیامبر در صورت یاران خود دید که چهره در هم کشیده و غمگین بودند فرمود: «ما لکم ریحانة أشتها و رزقها علی الله» (صدوق، 1413 ق، 3، 482)؛ چرا ناراحتید؟ دختر گلی است خو‌ش بو که بویش را احساس می‌کنم و روزی او نیز با خداوند است.

این اخلاق و رفتار پیامبر (ص) در طول مدت زندگی، سبب شد که دیدگاه جاهلی نسبت به زن و دختر عوض شود و جایگاه اصلی خود را به‌عنوان انسانی که هم‌کفو و هم‌طراز مردان است و گاهی از لحاظ معنوی و کمالات نیز از برخی مردان والاتر و بالاتر قرار دارد باز یابد.

پيامبر اعظم (ص) در سخني، مهرباني ويژه خداوند به دختران را چنين گزارش می‌کند: «ان الله تبارک و تعالي علي الاناث اراف منه علي الذکور و ما من رجل يدخل فرحه علي امراه بينه و بينها حرمه الا فرحه الله تعالي يوم القيامه؛» (حرّ عاملى، 1409 ق، 21، 367؛ كلينى، 1407 ق، 6، 6)؛ خداوند بر دختران، مهربان تر از پسران است و هرکسی بانويي از محارم خود را شاد کند، روز قيامت از سوي خداوند شاد می‌شود.

پیامبر (ص) به مردان سفارش نمود که هرگاه وارد بازار می‌شوید حتماً هدیه و تحفه‌ای را برای خانواده بخرید و در تقسیم آن ابتدا از دختران شروع کنید. در سخني از پيامبر اعظم (ص) چنين آمده است: «من دخل السوق فاشتري تحفه فحملها الي عياله کان کحامل صدقه الي قوم محاويج و ليبدا بالائاث قبل الذکور فانه من فرح ابنه فکانما اعتق رقبهً من ولد اسماعيل» (حرّ عاملى، 1409 ق، 21، 514)؛ حضرت می‌فرمایند: کسى که بازار مى‌رود و تحفه‌اى براى خانواده خود می‌خرد، همچون کسى است که می‌خواهد به نیازمندانى کمک کند [همان پاداش را دارد] و هنگامی‌که مى‌خواهد تحفه را تقسیم کند، نخست باید به دختر و بعد به پسر بدهد، چراکه هر کس دخترش را شاد و مسرور کند، چنان است که گویى کسى از فرزندان اسماعیل (علیه‌السلام) را آزاد کرده باشد.

آن نبی گرامی در سخن زیبا، دختران را بهترین فرزندان قرار می‌دهد و می‌فرماید: «خیر اولادکم البنات» (پاینده، 1382، 64) و خداوند نیز دختری به نام فاطمه (س) به او عنایت می‌کند که قرآن از او به کوثر تعبیر نموده است و نسل پیامبر اکرم تا قیامت از او باقی و ساداتی بسیار جلیل‌القدر، همانند امام راحل و مقام معظم رهبری از خیر کثیر پیامبر (ص)، یعنی حضرت زهراء (س) باقی مانده است.

پیامبر اکرم (ص) در روایت دیگری زن را، بزرگ خانه می‌داند: «المراة سیدة بیتها» (پاینده، 1382، 64) و با این تعبیر عرشی، او را محور در جامعه کوچک یعنی خانواده قرارداده است که کانون گرم زندگی را با مهر و عطوفت و عشق حفظ کند و تلاش دارد تا محیطی آرام همراه با نشاط و معنویت ‌برای همسر و فرزندان خود ایجاد کند.

در سیره رفتاری و گفتاری پیامبر (ص)، زن و دختر بودن نه‌تنها عیب نیست، بلکه حسن است؛ زیرا زن، همانند مرد در خلقت، جایگاه و ارزشی ویژه دارد و هیچ‌چیز مانع او از رسیدن به کمالات معنوی و پیشرفت‌های اجتماعی و فرهنگی نیست.

6. سیره پیامبر (ص) در تعاون و همکاری خانواده

بررسی سیره نبوی (ص) این مهم را یادآور می‌شود که زن و شوهر، هرچند که هرکدام به لحاظ شخصیت فردی و وظایف اجتماعی، تکالیفی بر عهده ‌دارند و در کنار یکدیگر تلاش می‌کنند تا بنیان خانواده را به‌صورت مستحکم بنا نهند و با تلاش، کوشش و تربیت فرزندان صالح، جامع‌های آرمانی و الهی وجود بیاورند، اما اصل تعاون به‌ویژه تلاش مرد و همکاری او با همسر در منزل، در سیره آن حضرت کاملاً مشهود است.

پیامبر مکرم اسلام (ص) کار و کوشش مرد را برای تحصیل رفاه، آسایش همسر و خانواده، همانند مجاهد در راه خدا می‌داند که مورد عنایت الهی است: «الکاد علی عیاله من حلال کالمجاهد فی سبیل الله» (صدوق، 1413 ق، 3، 168).

آن پیامبر رحمت، دست کارگری را که برای به دست آوردن رزق حلال و رفاه و آسایش خانواده‌اش تلاش می‌کند می‌بوسد و می‌فرماید: «هذه ید لا تمسها نار»(ابن اثیر جرزی، 1409 ق، 2،269) این دستی است که به سبب تلاش از آتش جهنم مصون و در امان است. در سیره آن حضرت این مهم وجود دارد که به شوهر تأکید دارد در منزل، حس تعاون و همکاری داشته باشد و نسبت به اهل‌وعیالش، مهرورزی نماید: «احسن الناس ایمانا احسنهم خلقاً و الطفهم باهله»(مجلسی، 1410 ق، 71،387).

پیامبر (ص) می‌فرماید: «یا علی لایخدم العیال الا صدیقٌ او شهیدٌ او رجلٌ یریدُ اللهُ به خیر الدنیا و الاخرة»(نوری، 1408 ق، 13،49) ای علی به خانواده خود خدمت نمی‌کند، مگر مرد بسیار راستگو یا شهید یا مردی که خداوند خیر دنیا و آخرت را برای او می‌خواهد. پیامبر (ص) نشستن مرد در کنار همسرش را بهتر از عبادت در مسجد خود می‌داند و با این کلام نورانی اصل مهم زندگی که تفاهم ، درک زن و شوهر از یکدیگر، گفت وگو و اظهار مهر و محبت است را به آنان می‌آموزد.

«جلوس المرء عند عیاله احب الی الله من اعتکاف فی مسجدی هذا»(ابن ابی فراس حلی، ۱۳۶۸، 2،122).

این موارد نمونه‌هایی از سیره پیامبر اعظم (ص) در خانواده و ارزش و جایگاه والای خانواده از منظر نبی مکرم اسلام بود که به‌اختصار بیان شد.

جمع‌بندی

با نگاه به آنچه دربارة جایگاه تربیتی خانواده در سیره نبوی بیان شد، این نتیجه به دست می‌آید تحلیل اخلاق خانوادگی و اصول همسرداری و شخصیت زن نزد پیامبر اعظم (ص) یکی از موضوعاتی است که از اهمیت زیادی برخوردار است. عملکرد پیامبر (ص) در عدالت، صداقت، تربیت فرزندان و توجه به رشد علمی و شناختی، سبب تقویت آئین همسرداری و اخلاق خانوادگی شد. این نوشتار در نهایت به این نتیجه می‌رسد که سیره نبوی پیامبر (ص) از مسائلی است که رفتارشناسی وی را در بحث همسرداری و اخلاق خانوادگی و جایگاه زن در اسلام ارزیابی می‌نماید.