جایگاه مسجد در تربیت تبلیغی جامعه

ریحانه غلامیان[1]

چکیده

مسجد سهم بسزایی در تربیت تبلیغی جامعه دینی بر عهده دارد. همچنان که قرآن در شماری از آیات خود به این مهم اشاره کرده است. سیره عملی پیامبران الهی (علیهم السلام)  نشان از این مهم دارد که مسجد مهم­ترین سنگر عرصه تربیت تبلیغی و تبلیغ تربیتی این انوار الهی بوده‌ است؛ به‌طورکلی این قاعده از قرآن درباره مسجد قابل ‌استخراج است که میان رسالت پیامبری و مسجد، پیوندی وثیق و مستمر وجود دارد و تحقق این رسالت نیازمند جبهه و سنگری همچون مسجد بوده است؛ همچنان که امروزه نیز علی­رغم وجود گسترده وسایل ارتباط‌جمعی، مسجد همچنان شایسته­ترین قابلیت را در عرصه تبلیغ و تربیت دارا است. هدف از پژوهش حاضر ارائه رویکرد ناب قرآن و سنّت نسبت به جایگاه تربیتی و تبلیغی مسجد در راستای تعالی جامعه مسلمانان است. روش پژوهش در این نوشتار تحلیلی- توصیفی و شیوه گردآوری اطلاعات در آن کتابخانه­ای است.

واژگان کلیدی: مسجد، تربیت، تبلیغ، تربیت تبلیغی، تبلیغ تربیتی، پیامبر (صلی الله علیه و آله) ، رسانه.

مقدمه

در شریعت اسلام، محور و کانون تمامی فعالیت­ها به مسجد ختم می­شود. هیچ فعالیت و فعلی را نمی­توان یافت که در ارتباط با دین باشد، اما به مسجد ختم نشده یا با مسجد مرتبط نباشد؛ این امر مهم نشان از جایگاه و اهمیت محوری است که مسجد در جامعه مسلمانان دارا است؛ از این­رو پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)  در هجرت به مدینه، اولین مکانی را که برای استقرار آیین اسلام و ترویج معارف عالیه آن بنا کرد، «مسجد قبا« بود؛ تا آنکه مردم حول محور این مکان مقدس به کسب فضایل انسانی و آموزه­های دینی پرداخته و دورهم گرد آیند و به مصداق حدیث گهربار نبوی (صلی الله علیه و آله)  «یدُاللّه‌ على الجَماعةِ« (متقی هندی، 1409، ح 103) با این گردهمایی همواره منشأ خیر و برکات معنوی و انسجام اسلامی برای خود و جامعه انسانی باشند.

مسجد قلب تپندۀ جامعه اسلامى و مهم‌ترين پايگاه‌ فرهنگى و تربیت دينى است. باید مسجد را خیمه اصلی نظام اسلامی دانست که تداوم ارزش‌هاى اسلامى را در جامعه تضمین می‌کند. مسجد جايگاه ويژه‌اى در بهبود و تعمیق فرهنگ و تربیت دینی در جامعه اسلامى دارد، بلکه فرهنگ‌سازى دینی از این پايگاه الهی آغاز می‌شود؛ از ­این­رو تقویت این پایگاه، یکی از بهترين و مؤثرترين شیوه‌ها براى اصلاح دین و فرهنگ‌ امت اسلامی و شایسته­ترین مکان در جهت تربیت تبلیغی است. همچنان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)  می‌فرماید: «خَيْرَ الْبِقَاعِ الْمَسَاجِدُ«؛ بهترین مکان، مساجد هستند (صدوق، 1404، ‌3،‌ ‌199،‌ ح‌3751؛ مجلسی، 1403، ‌84، ‌11، ح‌87). در نقل صحیح مسلم چنین آمده است: «أَحَبُّ الْبِلَادِ إِلَى اللَّهِ مَسَاجِدُهَا«؛ دوست‌داشتنى‌ترين سرزمين‌ها نزد خداى عزیز و جلیل مساجدند (قشیری نیشابوری، 1424، ‌1،‌ ‌464، ح‌671).

مسجد در اسلام از شمار پدیده‌های دوسویه مادی و معنوی است؛ زیرا از یک منظر ماهیتی محسوس و ملموس دنیایی دارد که همان مکان و معماری آن است و از منظر دیگر، منزلتی فرا مادی و معنوی در هدایت فردی و اجتماعی مؤمنان دارد؛ بنابراین مسجد صرفاً یک سازه برآمده از سنگ و چوب نیست که درجایی از زمین برای عبادت انسان‌ها ساخته شده باشد؛ چنین تصوری با اندیشه مسلمانی که بنیان هستی را خانه خدا و سجده‌گاه حق می‌داند و هرلحظه در برابر خداوند خضوع و طلب فیض نماید، تفاوتی از عرش تا فرش دارد. ممکن است برخی شناختی محدود از حقیقت مسجد و منزلت آن در معارف وحیانی داشته باشند، درنتیجه تعامل چندان استوار و سودمندی با آن برقرار نسازند؛ حال‌آنکه ریشه این محرومیت‌ها همه در ندانستن یا محرومیت از بنیان‌های معرفتی درباره حقیقت مسجد است«وَ أَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّه« . (جن(72):18).

در فرهنگ اسلامی مسجد با کارکردهای گوناگونی همچون کارکرد معنوی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی پدید آمده است. در این میان سیره عملی رسول خدا (صلی الله علیه و آله)  نشان می‌دهد مسجد در عملکرد تربیتی و تبلیغی ایشان، محور و نقطه ثقل بوده و هماره به‌عنوان نهادی دینی در تربیت دینی و تبلیغ اسلام نقش‌آفرینی کرده است. در ادامه به شناخت مفهوم مسجد و واژگان اصلی این نوشتار پرداخته می­شود.

مفهوم‌­شناسی مسجد

واژه مسجد از ریشه «س، ج، د« و در لغت به معنای خم شدن، پایین آمدن یا پایین آوردن سر، بدون قرار دادن پیشانی بر زمین (ابن منظور، 1405، 6، ص177؛ راغب اصفهانی، 1412، 396؛ طوسی،1391، 1، 148) و زدن پا بر زمین به‌کاررفته است. در اصطلاح مسجد، بر وزن مفعِل، اسم مکان و زمان از ریشه «سجد« به معنای زمان و مکانی برای سجده کردن است. زمخشری و طبرسی کلمه مسجد را در آیه «وَ أَقیمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِد« (اعراف(7): 29) به زمان و مکان سجده کردن معنا کرده‌اند: «عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ« فی كل وقت سجود، أو فی كل مكان سجود و هو الصلاة«. (زمخشری، 1407، ‌2، 99؛ طبرسی، 1377، ‌1، 433)؛ بنابراین می­توان گفت که واژه مسجد در اصطلاح به معنای مکان سجود است. درنظرگرفتن زمان و مکان در مفهوم مسجد در سخنان امیر مؤمنان علی (علیه السلام)  نیز گزارش شده است؛ آن حضرت در بیانی خطاب به اهل قبور که دست از دنیا شسته و به دیار باقی شتافته­اند، دنیا را مسجد دوستان الهی معرفی کرده است: «انّ الدنیا... مسجد احبآء اللّه و مصّلى ملائكة اللّه و مهبط وحى اللّه و متجر اولیاء اللّه«. (نهج‌البلاغه، حكمت 131).[2]

مفهوم­‌شناسی تربیت

واژه «تربيت« در لغت مصدر باب تفعيل از ريشه «رَبَبَ« يا «ربَوَ« به معناي زیادت، رشد و فزونی و برآمدن و افزایش یافتن و اصلاح چيزي آمده است و اغلب بر فراهم كردن زمينه رشد استعدادهاي آدمي دلالت مي‌كند (راغب اصفهانی، 1412، ماده رب، 336؛ دهخدا، 1373، 4، 5778))؛ راغب اصفهاني تربيت را تغيير تدريجي امري، به‌گونه‌ای که آن چيز به حد تمام برسد، می‌داند. صاحب کتاب التحقيق في کلمات القرآن الکريم با تجزیه‌وتحلیل آراي اهل لغت به اين نتيجه رسيده است که اکثر اهل لغت، واژه تربيت را از ريشه «رَبَبَ« و يا «رَبَوَ« می‌دانند (مصطفوی، 1360، 4، 18، ماده رب)؛ وي می‌گوید: تربيت از ريشه ربب (رب) عبارت است از: «سوق دادن شيء مورد تربيت به‌سوی کمال مطلوب و رفع نقايص و کاستی‌های آن؛ راغب اصفهانی مي‌نويسد: رُب در اصل به معني تربيت و پرورش است؛ يعني ايجاد كردن حالتي پس از حالت ديگر در چيزي تا به حد نهايي تمام و كمال خود برسد. آنچه در تربيت روي مي‌دهد، همين مفهوم است و البته نقش ايجادي در تربيت از آن «رب‌العالمين« است و جز او همگي واسطه‌اند؛ بنابراين تربيت رفع موانع و ايجاد مقتضيات است تا استعدادهاي انسان از قوّه به فعل درآيد و شكوفا شود و چون در تربيت اسلامي، مقصد و مقصود «كمال مطلق« است، مي‌توان تربيت را چنين تعريف كرد: «رفع موانع موجود و ايجاد مقتضيات براي آنكه استعدادهاي انسان در جهت كمال مطلق شكوفا شود« (دلشاد تهرانی،1377، 22)؛ به‌عبارت‌دیگر، تربيت «فراهم ساختن زمينه‌ها و عوامل براي شكوفایی استعدادهاي بالقوّه انسان در جهت الهی شدن است« (فایضی، آشتیانی،1377، 32)؛ به‌بیان‌دیگر می­توان گفت تربیت فعالیتی هدفمند و دوسویه میان مربی و متربی است؛ که به‌منظور کمک به متربی، در راستای تحقق بخشیدن به قابلیت‌های وی و پرورش شخصیت او در جنبه‌های گوناگون فردی، اجتماعی، جسمی، عاطفی، اخلاقی صورت می­پذیرد (نگرشی بر تعامل فقه و تربیت، 1383، 69)؛ در این تعریف، چند نکته مورد توجه است:

نخست: تربیت، فعالیت و عمل است و به آن به‌عنوان یک واقعیت نگریسته شد؛

دوم: تربیت فعالیت هدفمند و برنامه‌ریزی شده است؛

سوم: تربیت دوسویه و در اثر تعامل مطلوب و تأثیر و تأثّر متقابل مربی و متربی محقق می‌شود؛

چهارم: تربیت دارای عناصری است و عناصر اصلی آن مربی و متربی است. بدون وجود این دو، تربیت معنا پیدا نمی‌کند؛ البته در اینجا مراد از مربی، صرف معلم و مربی انسانی نیست، بلکه شامل سایر عوامل تأثیرگذار نیز است؛

پنجم: هرچند تربیت دوسویه است؛ اما غرض اصلی، کمک به متربی و پرورش وی است؛

ششم: هدف تربیت، شکوفا نمودن و پرورش قابلیت‌های متربی در همه ابعاد گوناگون وی است. از این منظر، نگاه‌ موضعی به تربیت و تمرکز آن بر بعد خاصی از ابعاد متربی، نوعی عدول از تربیت مطلوب است. (همت بناری، 1390، 6، 40).

مفهوم‌­شناسی تبلیغ

واژه تبليغ از ریشه «بلغ«، به معناى رسانيدن پيام يا خبر و يا مطلبى به آدميان و يا رسانيدن عقايد دينى يا غير آنها با وسايل ممكن به ديگران است« (دهخدا، ذیل واژه تبلیغ). در اين معنا، تبليغ و ابلاغ به يك معنا است؛ چنانكه بلاغ نيز در همين معنا استعمال مى‌شود. راغب در مفردات می‌نویسد:«البلوغ و البلاغ الانتها إلی أقصی المقصد والمنتهی مکاناً کان أو زماناً او امراً من الامور المقدرة و ربما یعبر به عن المشارفة علیه وإن لم ینته إلیه«؛ بلوغ و تبلیغ، رسیدن به پایان مقصد از حیث مکان یا زمان و یا هر امر دیگر است و گاهی از مشرف بودن به مقصد موردنظر نیز به‌کار می‌رود؛ اگرچه منتهی به آن مقصد نباشد (راغب اصفهانی، 1412، 60).

در قرآن کریم نیز بلاغ به معنای تبلیغ و رساندن به‌کاررفته است؛ مانند:«هَذَا بَلَاغٌ لِلنَّاسِ« (ابراهیم(14):52)؛ «این [قرآن] پیام [و ابلاغی] برای مردم است«. در برخی آیات قرآن اين واژه نزديك به همين معنا نیز به‌کاررفته است، خداوند وظيفه رسولان الهى را بلاغ و تبليغ برمى‌شمرد:«أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلاَغُ الْمُبِينُ« (مائده(5):92)؛ «رسول تنها وظيفه دارد تا پيام‌ها را به­‌صورت روشن بازگو كند«. در آيه ديگر نيز آمده است:«الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ « (احزاب(33):39)؛ «آنان كه رسالت‌هاى الهى را تبليغ كرده و به گوش مردم مى‌رسانند«. در هر دو جا معانى لغوى واژگان مدنظر است.

خداوند به رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله)  می‌فرمایند:«يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ«. (مائده(5):67)؛ «اى رسول ما! آنچه را كه از سوى خداوند به تو وحى شده است، آن را تبليغ كن و اگر چنين نكنى، رسالت الهى را انجام نداده‌اى«. در اين آيه به‌روشنی واژه تبليغ به‌كار گرفته شده است. درمجموع می‌توان گفت تبلیغ در اسلام به معنای رسانیدن حقایق و معارف اسلامی به مردم و دعوت و تشویق آنها به رعایت و اطاعت فرمان‌ها الهی و تأسی به سیره انبیاء و ائمه اطهار (علیهم السلام)  است؛ بنابراین تبلیغات اسلامی شامل هرگونه فعالیت نظام‌مند در این زمینه است (شم‌آبادی، بهشتی، 1393، 16)؛ به تعبیر دیگر تبلیغ در عرف اسلامی عبارت است از ارائه سیمای اسلام از طریق دلیل و برهان (بر اساس افکار و شعور مخاطبین)، شرح ارزش‌های الهی، بیان مقام والای رهبران آسمانی و ایجاد تکامل جامع در توده‌های مردم (بابازاده، 1382، 13).

حضرت آیت‌الله خامنه‌اى، رهبر معظم انقلاب (دام ظله) ، در تعريف تبليغ دينى چنين مى‌فرماید:  «تبليغ دينى حقيقت را بيان مى‌كند، بى‌کم‌وکاست، نه رنگ و لعاب مى‌افزايد و نه براى اهواء و اميال اين و آن از گوشه و كنار آن می‌زند. مبلّغ دين، اداى شهادت مى‌كند، آفتاب حقيقت را باز مى‌گشايد و در برابر ديد حق‌بینان قرار مى‌دهد. تبليغ در اصطلاح ما همان تبليغ قرآن است؛ يعنى رساندن واقعيت به ذهن‌هاى مردم و آنها را از بی‌خبری خارج كردن. ما حقيقت درخشنده‌اى به نام توحيد و اسلام داريم كه در زير ابرهاى جهالت‌ها و عنادها پنهان است، تبليغ يعنى آن حقيقت را به ذهن و مغز انسان‌ها برسانيم. (خامنه‌ای، 1375، 2، 110)

مفهوم تربیت تبلیغی

واژه تربیت تبلیغی نظام‌واره تربیتی خاصی است که از راه تبلیغ حاصل شده و با هدف افزایش آگاهی و کسب التزام افراد نسبت به ارزش‌های دینی صورت می‌پذیرد. (توسلی،1393، 174)؛ فلسفه وجودی تربیت تبلیغی همانند دیگر ساحت‌های تربیت منوط به این است که زمینه رشد توانمندی‌های فطری را فراهم سازد و مانع تأثیرگذاری عوامل محیطی و نظام‌های فرهنگی و تربیتی غیرصحیح در انسان شود تا او به بیراهه کشانده نشود و موجب خسران وی نشود (دانش، 1393، 174)؛ البته این توانمندی باید طبق اصولی منطقی و منطبق با استعدادهای افراد ارائه شوند، تا معیارها و قواعد و مفاهیم پذیرفته شده و به‌وسیله روش‌ها و شیوه‌های تربیتی در جهت معیارهای مکتب اسلام پیش بروند (ن.گ: نجفی، وفائی، 1393، 5، 178-179).

جایگاه مسجد از منظر قرآن و روایات

واژۀ مسجد جمعاً ۲۸ مرتبه در کلام نورانی وحی، «قرآن کریم« ذکر شده؛ که در ۲۲ مورد به‌صورت مفرد (بقره (2): ۱۴۵، ۱۵0،۱۵1،۱۹۱،  ۱۹۶، ۲۱۷؛ مائده (5): ۲؛ اعراف (7 ): ۲۹ و ۳۱، انفال (8): ۳؛ توبه (9): ۷؛ اسراء (17): ۱) و در ۶ مورد دیگر به‌صورت جمع آمده است (بقره (2): ۱۴ و ۱۸۷؛ توبه (9): ۱۷ و ۱۸؛ حج (22 ): 40؛ جن (72): ۱۸).

مساجد، خانه خدا (صدوق،1404، 1، 199)، جایگاه پیام‌آوران الهی(نوری، 1408، 3، 363) و منزلگاه پرهیزکاران است (قضاعی،1361، 23)؛ مکانی که پایه‌گذاری آن مبتنی بر تقواست: «لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یوْم« (توبه (9):108)؛ جایگاهی که محل کرنش و سجده و دعوت به ایمان خالصانه است:«أَقِیمُوا وُجُوهَکمْ عِنْدَ کلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّین« (اعراف (7):29)؛ مکانی که ذکر و یاد خدا فضای آن را پرکرده است: «یذْکرُ فی‌ها اسْمُ اللَّهِ کثِیرا« (حج (22):40)؛ خانه‌ای که به فرموده قرآن کریم، آباد­کنندگانی جز خوبان ندارد: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِک أَنْ یکونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ« (توبه (9):18)؛ «مساجد خدا را تنها کسانی باید آباد کنند که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و نماز را به پا داشته و زکات می‌پردازند و جز از خدا نمی‌ترسند«.

نام‌گذاری مسجد به «خانۀ خدا«، یعنی تکریم و تقدیس این مأمن الهی؛ تا آنجا که بنده در پناه آن به عرش الهی سر بساید. به فرمودۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) : «إنَّ بُيوتَ‌ اللّه‌ فِي الأَرضِ المَساجِدُ و إنَّ حَقّاً عَلَى اللّه أن يُكرِمَ مَن زارَهُ فيها«. مساجد خانه‌های خدا در زمین هستند. خدا بر خود لازم فرمود تا کسانی را که در آن خانه‌ها به دیدارش می‌روند، گرامی بدارد (طبرانی، ‌10،‌ ‌161، ح‌10324؛ متقی هندی، 1409، ‌7،‌ ‌580، ح‌20347).

در روایت دیگری چهار مکان به‌منزله نفیس‌‌ترین و گرامی‌‌ترین جاهای زمین معرفی شده‌ است، چنانکه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)  فرمودند: «أکرَمُ البُیوتِ عَلى وَجهِ الأَرضِ أربَعَةٌ: الکَعبَةُ وبَیتُ المَقدِسِ وبَیتٌ یُقرَأُ فیهِ القُرآنُ وَالمَساجِدُ«. گرامى‌ترينِ خانه‌ها بر پهنه زمين چهار مکان است: كعبه، بيت­المقدس، خانه‌اى كه در آن قرآن تلاوت شود و مساجد (مشکینی اردبیلی،‌ 1372، ‌211).

نگاهی گذرا به روایات، گویای این مهم است که مسجد جایی برای اتصال خاک به افلاک، ماده به معنا و بنده با خدا است؛ از­این­رو مسجد جای خریدوفروش، (شیخ حر عاملی، 1412، ‌5، 233،‌ ح‌6420)؛^[3] قصه‌گویی و داستان‌سرایی نیست (شیخ حر عاملی، 1412، 5، 244، باب 38)؛ مسجد جایی برای بیهوده‌گویی^[4] (شیخ حر عاملی، 1412، 5، 234،‌ ح‌6421) و رفتارهای بی‌حاصل نیست (شیخ حر عاملی،1412، 5، 244 233، باب 27)؛ مسجد را نساخته‌اند تا در آن به دنیا بپردازند، (شیخ حر عاملی، 1412، 5، 217، باب 17؛ نیز: ‌214،‌ ح‌6364) شعر بسرایند (شیخ حر عاملی، 1412، 5،  ‌213،‌ ح‌6361) و از گم‌شده‌ها سراغ بگیرند (شیخ حر عاملی، 1412، 5، 234، باب 28)؛^[5] مسجد جایی برای مناجات و دلدادگی با حضرت حق است، بهترین وسیلۀ ارتباط آدمی باخدا (محمدی ری‌شهری،‌ ‌15) و جایگاه تلاوت قرآن (کلینی، 1429، ‌3،‌ ‌369، ح‌5؛ متقی هندی، 1409، ‌7،‌ ‌671، ‌20840) و محل نزول ملائکه آسمان­ها و شایسته­ترین منزل­ها برای رشد معنوی و تحقق تربیت دینی و رسیدن به تعالی است.  

درآیات قرآن کریم و روایات اسلامی توصیه و سفارش‌ها اکیدی در حرمت و تکریم مساجد ذکر شده است؛ چنانکه رسول ختمی­مرتبت (صلی الله علیه و آله)  فرمودند: «لاتَجْعَلُوا الْمَسَاجِدَ طُرُقاً حَتَّی تُصَلُّوا فی‌ها رَکعَتَینِ«. مساجد را گذرگاه و محل عبور خود قرار ندهید، مگر این­که دو رکعت نماز در آن به‌جای آورید (شیخ حر عاملی، 1412، 3، 553، باب 67، روایت1).

رسالت تبلیغ از منظر قرآن و روایات

از منظر قرآن کریم، دعوت به‌حق و تبليغ و رسانیدن پيام حق به مردم از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ شايد این امر در ابتدا براي برخی افراد كار بزرگ و بااهمیتی به نظر نرسد، اينكه انسان بخواهد مردم را به‌سوی حق و مقام قرب پروردگار عالمیان دعوت كرده و پيام الهي را به ایشان برساند. قرآن کریم اين رسالت را بسی مهم و سخت و دشوار برشمرده، همچنان که ذات باری‌تعالی در قرآن کریم می­فرماید:  رَبِّ اشْرَحْ لي‌ صَدْري؛ پروردگارا! به من شرح صدر عطا فرما. (طه(20):25)؛ شرح صدر به معنای ظرفيت روحي بسيار وسيع و تحمل فوق­العاده زياد است؛ سپس می­فرماید: وَ يَسِّرْ لي‌ أَمْري؛ كار مرا بر من آسان گردان. (طه(20):26)؛ چراکه امر رسالت، كاري بس ثقيل و سنگين است. در ادامه فرموده است: «وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني»؛ گره را از زبان من باز كن(طه(20):27)؛ سپس خداوند حکیم در مصحف شریف می­فرماید:« الَّذي أَنْقَضَ ظَهْرَکَ» ؛(انشراح(94):3). باری که (رسالت) سنگینی آن (گویی) پشتت را شکسته بود. مخاطب این آیه شریفه، پیامبر خاتم­الانبياء (صلی الله علیه و آله)  است. منظور از بار هم، بار دعوت و تبليغ و مواجه شدن با مردم است؛ مردمي كه پیامبر (صلی الله علیه و آله)  قصد هدايت و راهنمايي آنها را به‌سوی پروردگار دارد؛ آن‌چنان امر هدایت و ارشاد و تبلیغ به‌سوی حق­تعالی سنگين است كه بنا به تعبير قرآن نزدیک بود پشت تو را بشكند:«أَنْقَضَ«؛ مردمان عرب هنگامی‌که درصدد بیان ثقل و سنگینی امری باشند، می­گویند اين بار آنچنان سنگين بود كه گويي صداي مهره­هاي کمرت شنيده مي­شد؛ از این‌رو مصحف شریف مي­فرمايد:«أَنْقَضَ ظَهْرَکَ«.

بیان صریح خداوند سبحان در قرآن خود گویای اهمیت و ثقل و سنگینی رسالت تبلیغ است:نَّا سَنُلْقي‌ عَلَيْکَ قَوْلاً ثَقيلاً؛ (مزمل(73): 5) ما به‌زودی سخن سنگيني به تو القا مي­كنيم؛ كه جز همان دعوت و هدايت مردم چيز ديگري نيست.[6]  به جهت اهمیت رسالت تبلیغ است که در روایات می­خوانیم نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله)  از مبلّغان حدیث و سنّت با عنوان جانشیان خود یاد فرمود: «اللّهُمَّ ارحَم خُلَفائي! - ثَلاثاً - قيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، ومَن خُلَفاؤُكَ؟ قالَ: الَّذينَ يُبَلِّغونَ حَديثي وسُنَّتي، ثُمَّ يُعَلِّمونَها أُمَّتي«؛ خداوندا! جانشنیان مرا رحمت کن! پیامبر (صلی الله علیه و آله)  سه بار این دعا را بر زبان جاری کرد. پرسیده شد: ای رسول خدا! جانشینان شما چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: کسانی که حدیث و سنّت مرا تبلیغ می­‌کنند و آنها را به امت من تعلیم می­‌دهند (صدوق،1404، ۴، ۴۲۰، ح ۵۹۱۹؛ صدوق،1414، 247/266؛ محمدی ری‌شهری، 1416، 2، 517).

در روایت دیگری از آن حضرت چنین آمده است: «آیا برای شما درباره اقوامی گفت‌وگو کنم که پیامبر یا شهید نیستند و درعین‌حال در روز قیامت پیامبران و شهیدان به منزلت آنان که بر منبرهایی از نور قرار دارند، غبطه می‌خورند!؟ گفته شد: ای رسول خدا! آنان چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: آنان کسانی هستند که بندگان خداوند را نزد خداوند محبوب می‌­کنند و خداوند را نیز نزد بندگانش محبوب می­‌سازند؛ پرسیدیم: معنای محبوب ساختن خداوند نزد بندگانش را درمی‌یابیم، اما آنان چگونه خداوند را نزد بندگانش محبوب می­کنند؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله)  فرمود: آنان مردم را به آنچه محبوب خداوند است، فرمان می‌­دهند و از آنچه نزد خداوند ناپسند است، باز می‌­دارند و هنگامی‌که مردم خداوند را اطاعت کنند، خداوند آنان را دوست خواهد داشت (مجلسی، 1403، 2، 24، باب ثواب الهدایة و التعلیم و فضل‌ها).

نقش مسجد در تربیت تبلیغی و تبلیغ تربیتی

مسجد سهم بسزایی در تبلیغ دین و تربیت فرد و جامعه دینی بر عهده دارد. تجلی ایمان اجتماعی، تبلور عبادت جمعی مؤمنان، تعالیِ سطح معنوی افراد و جامعه، تعالیِ سطح معرفتی و نیز تعالیِ سطح سیاسی از مهم‌ترین ثمرات تربیت تبلیغی مسجد است؛ همچنان که قرآن در شماری از آیات خود به این کارکردها اشاره کرده است. این آیات آموزه‌هایی از نقش هدایتگری مسجد را در اختیار ما قرار می‌دهند که باید به‌عنوان معیاری در شناخت و سنجش مسجد پویا و کارآمد ملاک عمل قرار بگیرند، چراکه مسجد پویا و قرآنی مسجدی است که این کارکرد‌ها در آن فعال و عینی شده و منشأ هدایت جامعه مخاطبان خود باشد و مشعلی فرا روی گمراهان که بدان راه را از چاه در تاریکی گمراهی بشناسند و آرامه‌ای بر جان‌های عطشان به دنبال سیراب شدن از سرچشمه نور و معرفت باشند.

در حقیقت مسجد فقط مکان عبادت نیست، بلکه تربیت انسان و تبلیغ معارف الهی و معرفت‌افزایی نیز از نقش‌های مهم مساجد است. سیره عملی پیامبران الهی (علیهم السلام)  نشان می‌دهد ارشادهای ایمانی و نصیحت‌های اخلاقی و پاسخ گفتن به مسائل دینی و شبهات، همه در سنگر مسجد بوده‌اند؛ به‌طورکلی این قاعده از قرآن درباره مسجد قابل‌استخراج است که میان رسالت پیامبری و نقش‌های متنوع آن و مسجد، پیوندی وثیق و مستمر وجود دارد؛ نبوت رسالتی فراگیر و شامل عرصه‌های مختلف چون تربیت و هدایت معنوی، هدایت سیاسی، هدایت اخلاقی و در یک کلمه هدایت و تربیت دینی است. تحقق این رسالت نیازمند جبهه و سنگری همچون مسجد است؛ از این‌رو قرآن پیامبران (علیهم السلام)  را هماره در مساجد و مکان‌های مقدس توصیف می‌کند که مورد توجه مردمان و محل مراجعه آنان بوده است (مسعودی، راد، 1396، 1، 213).

همچنان­که امیر سخن علی (علیه السلام)  ضمن روایت گران‌قدری مسجد را محل جلوس پیامبران (علیهم السلام)  به‌عنوان بزرگ‌ترین و سرآمدترین مبلّغان دینی دانسته است:«المَساجِدُ مَجالِسُ الأَنبِیاءِ و حِرزٌ مِنَ الشَّیطان«؛ مساجد جایگاه جلوس پیامبران (علیهم السلام)  و حرزها و دژهایی در برابر شیطان هستند (متقی هندی، 1409، 8، 319، ح23097؛ نوری، 1408، 3، 363، ح3786، به نقل از لبّ اللباب).

تاریخ جهان اسلام  به‌ویژه در صدر اسلام، نشانگر این امر است که مهم‌ترین عنصر در تربیت دینی مسلمانان، «مسجد« بوده است؛ بر اساس آیات، روایات و سیره­ عملی پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله)  و اهل­بیت (علیهم السلام)  هیچ مکانی منزلت و رفعت مسجد را نداشته و ندارد؛ مسجد جایگاه نشر معارف اسلامی و تربیت مؤمنان و پرهیزگاران است. دفاع از تمام ارزش­­های دینی و اسلامی در مسجد محقق می­شود؛ خداوند همواره به مسجد و اهل آن نظر دارد، زیرا که بارگاه کبریایی خداوند بزرگ است و برکت­های زمین از مسجد به دیگر سرزمین­ها سرازیر می­شود و حیات اسلام با مسجد پیوند خورده است (فعالی، 1393، 18).

از سوی دیگر مسجد به دلیل جایگاه رفیعی که در اجتماع مردمان دارد، می­تواند فرهنگ عمومی را بازسازی نماید و سبک زندگی انسان­ها را اصلاح کند. نقش جامعه­شناختی مسجد، گویای این مهم است که ایجاد تغییرات اجتماعی با مسجد امکان­پذیر خواهد بود. در مسجد مردم با آموزه­های دینی آشنا می­شوند. مسجد انسان را با پاکان و نیکان هم‌نشین می­نماید. اصلاح مفاسد اخلاقی و نابهنجاری­های اجتماعی از طریق ارتباط با مسجد تحقق می‌یابد؛ زیرا انسان نمازگزار از منکرات و زشتی­ها دور خواهد بود: اتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ«؛ آنچه از كتاب به‌سوی تو وحى شده است، بخوان و نماز را برپا دار كه نماز از كار زشت و ناپسند باز مى‌دارد و قطعاً ياد خدا بالاتر است و خدا مى‌داند چه مى‌كنيد (عنکبوت(29): 45).

بدون شک مسجد نقشی مؤثر در تربیت مخاطبان خویش دارد؛ زیرا این مأمن الهی نقشی بازدارنده در ارتکاب جرائم و بزهکاری­های اجتماعی ایفا می­کند. در مسجد اطلاعات مذهبی مخاطبان رشد می­یابد، با مسجد ارزش­های انقلابی استمرار می­یابد، مسجد در بالندگی اخلاقی نمازگزاران نقشی مؤثر ایفا می­کند. مسجد می­تواند با تقویت عنصر عفت در نوجوانان و جوانان غریزه­ جنسی در آنها را مهار کند. با فراخوانی مسجد جامعه منسجم شده، نظم‌پذیر می­شود. از طریق مساجد می­توان بسیاری از هجمه­های فرهنگی غرب را کنترل و ضعیف نمود. اعتقادات و باورهای دینی از طریق مساجد، پاسخ شایسته­ای دریافت می­کنند. فرقه­های نوظهور در مساجد با سدّی عظیم مواجه می­گردند. همچنین مسجد می­تواند بستری مهم برای تربیت انسان­های شایسته برای حکومت اسلامی باشد. بر این اساس می­توان تمام نیازهای جامعه اسلامی را از طریق مساجد تأمین نمود. (فعالی، 1393، ص162- 163)

رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله)  در این‌باره می­فرمایند: «هرکس به مسجد رفت‌وآمد نماید، هشت خصلت را به دست آورد: نشانی استوار، فریضه­ای انجام‌یافته، سنّتی به پاداشته شده، علمی جدید، دوستی مفر، سخنی که او را به راه راست آورد، آباد کردن مساجد و ترک گناه« (مجلسی، 1403، 81، ح3).

اعتلابخشی اخلاق و رشد فضیلت­ها و زدودن رذایل، تقویت تربیت فردی به‌منظور تهذیب نفس در انسان از عام‌ترین و فراگیرترین کارکردهای مساجد است. در پاسخ به نظریاتی چون «جان لاک« انگلیسی که می­گوید: «دولت­ها در ابعاد سیاسی مسئول اخلاق فردی شهروندان خود نیستند«، در این کارکرد، مساجـد به‌عنوان یک پایگـاه دینی و غیردولتی نقش بسزایی داشته و در حکومت­های اسلامی بازویی برای دولت هستند تا در تربیت دینی و تعالی اخلاق فردی و اجتماعی نقش­آفرینی کنند. مسجد در ارتقاء کیفیت و بهبود بخشی اخلاق فردی چنان مؤثر است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)  می­فرمایند: «إِذَا رَأَیْتُمُ الرَّجُلَ یتَعَاهَدُ الْمَسْجِدَ فَاشْهَدُوا لَهُ بِالإِیمَانِ«؛ اگر شخصی را دیدید که مرتب به مسجد رفت‌وآمد می­کند، به ایمان وی شهادت دهید (أحسایی، 1403، ‌2، 32)؛ بنابراین جایگاه مسجد در جامعه اسلامی باید تا بدان پایه ارتقا یابد که بتواند برای تمام ابعاد زندگی مسلمانان، الگوی دینی و سالم عرضه کند. تنها در این صورت است که مسجد هویت خویش را باز خواهد یافت و به پایگاه حکومت اسلامی تبدیل خواهد شد. اگر امروزه سبک زندگی غربی در جای­جای فرهنگ ما رسوخ کرده است، بدون شک، احیای جایگاه مسجد می­تواند راهکاری بسیار تأثیرگذار در مقابل هجوم این پدیده بیگانه باشد. می­توان از مسجد، دانشگاه رسانه­ای مؤثر و مبلّغی شوق­آفرین ساخت؛ مسجد می­تواند و باید بیشترین نقش را بر سبک­دهی و تربیت دینی مسلمانان و ایرانیان داشته باشد (فعالی، 1393، 19). در حقیقت مسجد با بیان خطر تهاجم فرهنگی و تقویت گرایش­های مذهبی، از تعالیم و مفاهیم دینی دفاع می­کند و حتی با بیان فرهنگ و آموزه­های اسلام در برابر تهاجم فرهنگی غرب استوار می­ایستد؛ بنابراین درصورتی‌که مساجد بتوانند در این جدال نابرابر فرهنگی، کانونی برای پی­ریزی و ساماندهی زندگی­ مسلمانان بر اساس «بصیرت و آگاهی­بخشی« باشند، بهترین سنگر برای رسالت تبلیغ بوده و اسباب شکل­گیری حیات طیّب و طاهر خانواده­ها را بر مبنای تربیت دینی فراهم خواهد ساخت (محمدی، 1393، 317). همچنان­که به تعبیر مقام معظم رهبری (دام ظله) ، مسجد به‌مثابه خاکریز فرهنگی است:  «یک مسئله دیگر در مورد مسجد، هستۀ مقاومت بودن او است؛ مقاومت وقتی گفته می‌شود، فوراً ذهن به سوی مقاومت نظامی و امنیتی می‌رود؛ آن هم قطعاً مقاومت است؛ اما بالاتر از آن، مقاومت فرهنگی است. حصار فرهنگی، خاکریز فرهنگی در کشور اگر سست باشد، همه‌چیز از دست خواهد رفت. امروز بعد از 38 سال از پیروزی انقلاب، انگیزۀ دشمنان برای نفوذ در حصار فرهنگی از روز اول بیشتر است، روش‌ها را هم که شما می‌بینید، این شیوه‌های فضای مجازی و تبلیغات گوناگون و ماهواره و امثال اینها [یعنی] انگیزه‌ها بیشتر شده است. آماج این حرکت هم درست همان چیزی است که مایه و هستۀ اصلی ایجاد نظام اسلامی شد؛ یعنی ایمان دینی آماج این است. مسجد پایگاه بزرگ بسیج فرهنگی و حرکت فرهنگی است؛ شیوۀ کار را باید در مسجد آموخت که چه‌کار کنیم« (بخشی از بیانات رهبری31/5/ 1395).

از سوی دیگر، آشنایی و پیوند میان مؤمنان، صالحان جامعه و نخبگان، زمینه تربیت دینی و تبلیغ تربیتی را در مسجد فراهم می‎کند. در بسیاری از مکتب‎های تربیتی، به‎ویژه در مکتب اسلام، انزواطلبی یک بیماری روحی شناخته شده است؛ حال آنکه مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به تقویت روحیه جمع‎گرایی و انعطاف‎پذیری در آنان پرداخته و بیگانگی از جمع را نهی می‎کند. همچنین مسجد جایگاه طرح مشکلات اجتماعی است که متأسفانه آسیب‎های اساسی بر اجتماع وارد کرده است؛ بنابراین مسجدی که نقش خود را در زمینه‎های فرهنگی- آموزشی به‎خوبی ایفا نکند، از رسالت اصلی خویش فاصله گرفته است؛ از این‌رو امیرالمؤمنین (علیه السلام)  در این ‎خصوص، مسجدی را که در آن خبری از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب ‎دانسته و یکی از رسالت‎های مسجد را هدایت و تربیت مسلمانان به‎معنای حقیقی کلمه می‎دانند (نهج­البلاغه، حکمت 369).

درمجموع می­توان گفت: اسلام یک دین اجتماعی است و مسجد نیز یک‌نهاد اجتماعی محسوب می­شود. مساجد علاوه بر اینکه نقش خود را به‌عنوان یک‌نهاد موفق اجتماعی در طول حیات ارزشمند خویش به‌خوبی ایفاء نموده‌اند، به‌صورت فردی نیز زمینه تمسک و بهره­مندی از رفتارهای اجتماعی، شخصی و خانوادگی و همچنین بهره­مندی از سبک و سیاق زندگی معنوی و اسلامی در این امور را از طریق مبلّغان، روحانیون و عالمان وارسته دینی در قالب سخنرانی، وعظ و خطابه در منابر مساجد - که یکی از عناصر و اجزاء مهم مساجد در انتقال پیام­ها محسوب می­شوند- فراهم کرده­اند. حاصل سخن آنکه مسجد بهترین سنگر برای تبلیغ و تربیت دینی و یا به تعبیر شایسته­تر، بهترین بستر برای تربیت تبلیغی و تبلیغ تربیتی است؛ همچنان­که در کلام امام راحل می­خوانیم: «این مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشد و مساجد بحمد­اللَّه، اکثراً این­گونه است« (صحیفه امام، 1385، ‌۱۲، ۵۰۰).

مقام معظم رهبری (دام ظله)  درباره وظیفه­ معنوی مساجد در تربیت دینی می­فرمایند: «ما باید نگران دین مردم باشیم. بهترین جا برای حفظ دین مردم همین مساجد است« (بخشی از بیانات مقام معظم رهبری، 4/8/1373). «هرچه بتوانید در مورد مساجد کار بکنید، خوب است. مسجد کانون دین است. مساجد است که فضا را فضای دینی نگاه می­دارد و معارف را از نسلی به نسلی منتقل و با دین آشنا می­کند ( همان، 19/10/1377).  مسجد پایگاه است... مسجد اهمیت دارد، پایگاه است؛ نه‌فقط پایگاه برای فلان مسئله اجتماعی، [بلکه] مسجد می‌تواند پایگاه همه‌کاره‌ای نیک باشد؛ پایگاه خودسازی، انسان‌سازی، تعمیر دل و تعمیر دنیا و مقابله با دشمن و زمینه‌سازی برای ایجاد تمدن اسلامی و بصیرت‌افزاییِ افراد. مسجد یک چنین جایگاهی است (بخشی از بیانات رهبری31/ 5/ 1395).

مسجد، کانون تبلیغ تربیتی در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله)  

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله)  برای تربیت و هدایت مردم زمان خویش نیاز به یک مکانی داشت تا در سایه آن اجتماعات مردمی شکل بگیرد و در این جمع شکل­یافته مفاهیم دینی بیان و نهادینه شود. نگاهی به سیره رسول خدا (صلی الله علیه و آله)  حاکی از آن است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)  در مسجدالحرام به تبلیغ دین اسلام و دعوت مردم به ندای الهی پرداخت؛ ایشان در برخی از مساجد مدینه خطبه‌های نماز جمعه را ایراد فرمود و در مسجد خویش نیز خوان ارشاد و هدایت گسترد و با گفتار و رفتار آسمانی خود، اولین و والاترین مبلّغ دعوت به اسلام بود. در روایات می­خوانیم: «قَالَ رَسُولُ اللّه (صلی الله علیه و آله)  مَا بَینَ بَیتِی و مِنْبَرِی رَوْضَةٌ مِنْ رِیاضِ الْجَنَّةِ و مِنْبَرِی عَلَی تُرْعَةٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّةِ و قَوَائِمُ مِنْبَرِی رُبَّتْ فِی الْجَنَّةِ قَالَ قُلْتُ هِی رَوْضَةُ الْیوْمِ قَالَ نَعَمْ إِنَّه لَوْ کشِفَ الْغِطَاءُ لَرَأَیتُمْ«؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)  فرموده است که میان خانه و منبر من، باغی از باغ‌های بهشت است و منبر من، بر دریچه‌ای از دریچه‌های بهشت است و پایه‌های منبر من، در بهشت روییده است (کلینی، 1429، 4،‌ 554،‌ ح3).

همچنین در سیره ائمه معصومین (علیهم السلام)  می‌خوانیم که رسول ختمی­مرتبت (صلی الله علیه و آله)  به امت خود توصیه نموده­اند که به‌سوی خانه‌های خدا در زمین بشتابید: «کونُوا فِی الدُّنْیا أَضْیافاً، وَاتَّخِذُوا الْمَساجِدَ بُیوتاً...«؛ در دنیا مهمان باشید، مساجد را به‌عنوان خانه اصلی خود بگیرید (دیلمی، 1408، 365، باب عدد اسماء اللّه تعالی، ح 33).

رسول ختمی­مرتبت (صلی الله علیه و آله)  در هجرت به مدینه، اولین مکانی را که برای استقرار آیین اسلام و ترویج معارف عالیه آن بنا کرد، «مسجد قبا« بود؛ تا آنکه مردم حول محور این مکان مقدس به کسب فضایل انسانی و آموزه‌های دینی پرداخته و دورهم گرد آیند و به مصداق حدیث گهربار نبوی (صلی الله علیه و آله) : «یدُاللّه‌ِ علی الجَماعةِ« (متقی هندی،1409، ح103)است که با این گردهمایی، همواره منشأ خیر و برکات معنوی و انسجام و اتحاد اسلامی برای خود و جامعه انسانی باشند. چراکه مسجد اصلی­ترین مکان شکل­دهی به افکار عمومی، تبلیغ و اطلاع­رسانی در تمدن اسلامی بوده است؛ ندای «الصَّلَاةَ جَامِعَةً« در عهد پیامبر (صلی الله علیه و آله)  و پس از آن، یک فراخوان عمومی برای گرد هم آوردن مسلمانان در مسجد و آگاهی از امری مهم بوده است. به همین دلیل کارکرد رسانۀ ارتباط‌جمعی با همۀ تحولات تکنیکی،‌ زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب برقرار سازد، که این ویژگی فقط در مسجد یافت می‌شود (عارفه مجیری و فاطمه لمسه چی، 1393، ص462-463).

گفتنی است این نقش هم در روزگاران پیشین از اهمیت برخوردار بود، که وسایل گستردۀ ارتباط‌جمعی وجود نداشت و هم در زمان حاضر و در عصر رسانه‌های گروهی اهمیت بسزایی دارد؛ بدین ترتیب اگر مساجد را محور شکل‌گیری ارتباطات در جامعه اسلامی بدانیم، سخنی به‌گزاف نگفته‌ایم. محوریت مسجد در جهان اسلام حتی در جایگاه جغرافیایی آن نیز تأثیر داشته است؛ از این منظر مساجد همواره در قلب اجتماعات اسلامی قرار می­گیرد (موظف رستمی، 1382، 1، ۱۵۶).

امیر مؤمنان علی (علیه السلام)  ضمن روایت زیبایی درباره جایگاه تربیتی مسجد فرمودند:  «مَنِ اختَلَفَ اِلَی المَسجِدِ اَصابَ اِحدَی الثَّمانِ؛ اَخاً مُستَفاداً فِی اللّهِ، اَو عِلماً مُستطرَفاً اَو آیَةً مُحکَمَةً اَو یَسمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّ عَلی هُدیً،  اَو رَحمَةً مُنتَظَرَةً،  اَو کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَن ردی، اَو  یَترُکَ ذَنبا خَشیَةً اَو حَیاءً«؛ کسی که به مسجد رفت‌وآمد می‌کند، یکی از منافع هشت­گانه نصیب او می‌شود: برادری مفید و باارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم [برای تثبیت عقاید]، یا کلماتی که موجب هدایت شود [می‌شنود]، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می‌شود]، یا مواعظی که او را از فساد و گناه بازدارد، [می‌شنود،] یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می‌کند. (ابن‌بابویه،1362، ‌2، 409).

امروزه نیز همچون گذشته مسجد به‌عنوان بهترین سنگر مرجعیت و روحانیت برای امر تبلیغ دین و نهادینه کردن تربیت دینی به شمار می­رود. از آیات مربوط به مسجد برمی‌آید که در رأس مدیریت مسجد باید یک عالم روحانی حضورداشته باشد. چنانکه پیامبران (علیهم السلام)  هماره در مسجد حضور داشتند و رسالت هدایتی خود را در آن انجام می‌دادند. این وظیفه پس از پیامبران (علیهم السلام)  بر دوش عالمان دینی است که در کسوت انبیای الهی (علیهم السلام)  ادامه دهنده مسیر هدایت هستند؛ زیرا مسجدِ معیار، مسجدی است که حضور روحانی در آن برجسته باشد و روحانیت مساجد نیز با ارتباط با مرجعیت دینی، هدایت مؤمنان جهان اسلام را به انجام رسانند (مسعودی، راد، 1396، 1، 223).

جمع‌بندی

در فرهنگ اسلامی مسجد با کارکردهای گوناگونی همچون کارکرد معنوی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی پدید آمده است. در این میان سیره عملی رسول خدا (صلی الله علیه و آله)  نشان می‌دهد مسجد در عملکرد تربیتی و تبلیغی ایشان، محور و نقطه ثقل بوده و هماره به‌عنوان نهادی دینی در تربیت دینی و تبلیغ اسلام نقش‌آفرینی کرده است؛ از این‌رو در روایات می­خوانیم مسجد محل جلوس پیامبران (علیهم السلام)  به‌عنوان بزرگ‌ترین و سرآمدترین مبلّغان دینی است:«المَساجِدُ مَجالِسُ الأَنبِیاءِ و حِرزٌ مِنَ الشَّیطان« (متقی هندی، 1409، 8، 319، ح23097؛ نوری، 1408، 3، 363، ح3786، به نقل از لبّ اللباب). مسجد بهترین بستر و سنگر تربیت و تبلیغ است. این نقش در دوران دفاع مقدس، به‌واسطه مبلّغین و روحانیت، به‌خوبی ایفا شده و موجبات آگاهی مردم از خطرات جنگ آن زمان را فراهم نمود. هشت سال دفاع مقدس در مقابل ارتش رژیم بعثی عراق، از مهم‌ترین جلوه­های این روشنگری بوده است.

در این میان ساده­اندیشی است که تصور کنیم امروز با تغییر سیاست­های مبارزه روانی دشمن، کارکرد تبلیغی مسجد دچار رکود شده است. اگرچه در شرایط امروزی رسانه‌ها به‌عنوان يکي از ابزارهاي اصليِ تبلیغ و انتقال و گسترش ارزش‌هاي فرهنگي و اجتماعي به شمار می­روند، ولی علی­رغم حضور پررنگ فضای مجازی در بین عموم مردم، جامعیت و کارکرد­های همه­جانبه مسجد در مقابل رسانه­های امروزی - که صرفاً یک‌بعدی بوده و از ظرفیت­های موجود در فضای حقیقی و بستر آماده­ای همچون مسجد محروم هستند- این مکان مقدس را میدان­دار و پیشرو در عرصه تبلیغ قرار می­دهد. مخاطب­شناسی، ایجاد پیوند حقیقی و عاطفی مبلّغین با مخاطبان، چاره‌اندیشی برای رفع مشکلات مادی و معنوی، تقویت روحیه مشارکت و همدلی، ارائه مشاوره و بسیاری کارکردهای شناخته شده دیگر مسجد، سبب می­شود که خانه خدا «مسجد«، همچنان شایسته­ترین سنگر در راستای تبلیغ تربیتی در مقابل ابزارها و رسانه­های عصر ارتباطات باقی بماند؛ بنابراین باید به‌جرئت گفت می­توان از مسجد، دانشگاه رسانه­ای مؤثر و مبلّغی شوق­آفرین ساخت. مسجد می­تواند و باید بیشترین نقش را بر سبک­دهی و تربیت دینی مسلمانان داشته باشد. این نقش هم در روزگاران پیشین از اهمیت برخوردار بود، که وسایل گستردۀ ارتباط‌جمعی وجود نداشت و هم در زمان حاضر و در عصر رسانه‌های گروهی اهمیت بسزایی دارد.

البته یکی از چالش­ها و آسیب­های مربوط به کارکرد تبلیغ تربیتی و یا تربیت تبلیغی مسجد و مبلّغان، عدم شناخت و به‌کارگیری و برقراری ارتباط صحیح با سایر وسایل ارتباط‌جمعی و نیز عدم ایجاد پیوند میان ابزارهای سنّتی همچون منبر و مسجد با تکنولوژی روز است؛ چراکه بعضی از مبلّغان و كارگزاران عرصه تبلیغات دینی، به‌واسطه وابستگی بسیار زیاد به شیوه­های قوام­یافته خویش همچون منبر و خطابه، از درك و دریافت ابزارهای تكنولوژی ابا داشته و یا گریزان هستند؛ حال آنکه در حقیقت شیوه برقراری ارتباط با مخاطب و ابلاغ پیام بر اساس میزان و كیفیت پذیرش مخاطبان می­بایست دچار بازنگری و تحولی اصولی قرار گیرد؛ بنابراین باید از تمامی ظرفیت­های موجود در مسجد جهت تحقق امر خطیر تبلیغ تربیتی و نیز تربیت تبلیغی استفاده کنیم و بنا به فرموده حضرت امام خامنه­ای (دام ظله) ،«ما باید برای مساجد برنامه‌ریزی کنیم«)14/12/70(؛ بدین ترتیب اگر مساجد را محور شکل‌گیری ارتباطات در جامعه اسلامی بدانیم، سخنی به‌گزاف نگفته‌ایم. محوریت مسجد در جهان اسلام حتی در جایگاه جغرافیایی آن نیز تأثیر داشته است؛ از این منظر مساجد همواره در قلب اجتماعات اسلامی قرار می­گیرد.

منابع

* قرآن کریم

** نهج‌البلاغه

1. ابن‌ابی‌جمهور؛ عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه؛ به کوشش مجتبی عراقی، قم: انتشارات سیدالشهداء، 1403ق.
2. ابن بابویه، محمد بن علی؛ الخصال؛ مصحح: علی اکبر غفاری؛ قم: چاپ اول، انتشارات جامعه مدرسین، 1362.
3. إبن ماجه، محمد بن یزید القزوینی، سنن ابن ماجه، ریاض، مکتبه المتعالیه، بی تا.
4. ابن منظور؛ لسان العرب؛ قم: انتشارات ادب الحوزه، 1405ق.
5. أبو داوود سجستانی، سلیمان بن اشعث؛ سنن أبی داوود؛ ریاض: بیت الافکار الدولیه، بی‌تا.
6. اصفهانی، راغب؛ مفردات الفاظ القرآن؛ به کوشش صفوان عدنان داودی، دمشق: دارالقلم، 1412ق.
7. بابازاده، علی اکبر؛ شیوه‌های تعلیم و تبلیغ؛ چاپ اول، قم: انتشارات دانش و ادب، 1382.
8. ترمزی، محمد بن عیسی؛ صحیح سنن الترمزی؛ ریاض: مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، 1420ق.
9. توسلی، طیبه؛ «چیستی، چرایی و چگونگی تربیت تبلیغی در گفت وگو با اساتید حوزه و دانشگاه«؛ پژوهش­نامه تربیت تبلیغی، شماره سوم و چهارم، 1393، ص 212 –
10. خامنه‌ای، علی؛ حوزه و روحانيت در آيينه رهنمودهاى مقام رهبرى؛ جلد دوم، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1375.
11. خمینی6، روح الله؛ صحیفه امام؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385.
12. دانش، عصمت، «چیستی، چرایی و چگونگی تربیت تبلیغی در گفت وگو با اساتید حوزه و دانشگاه«؛ فصل­نامه پژوهش‌نامه تربیت تبلیغی، شماره سوم و چهارم، 1393، ص 212 –
13. دلشاد‌تهراني، مصطفي؛ سيري در تربيت اسلامي؛ تهران: انتشارات ذكر، 1377.
14. دهخدا علی اکبر، لغت‌نامه؛ زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران: انتشارات مؤسسه لغت نامه دانشگاه تهران، 1373.
15. دیلمی، حسن بن محمد؛ الاعلام الدین فی صفات المومنین؛ قم: انتشارات آل‌البیت، 1408ق.
16. زمخشرى، محمود؛ الكشاف عن حقائق غوامض التنزیل؛ ‌چاپ سوم، بیروت: دار الكتاب العربی، 1407ق.
17. شم‌آبادی، احمد؛ بهشتی، سعید؛ «صفات و ویژگی‌های تربیتی مبلّغان از منظر قران کریم«؛ فصل­نامه پژوهش‌نامه تربیت تبلیغی، شماره سوم و چهارم، 1393، ص 13-48.
18. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه؛ من لایحضره الفقیه؛ تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1404ق.
19. طبرانی، سلیمان بن احمد؛ المعجم الکبیر؛ تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، چاپ دوم، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
20. طبرسى، فضل بن حسن؛ تفسير جوامع الجامع؛ چاپ اول، تهران: دانشگاه تهران و حوزه علمیه قم، 1377.
21. طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی،1391ه ق.
22. طوسی، محمد بن الحسن؛ الامالی، قم: دارالثقافه، 1414ق.
23. عاملی، حر؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة)؛ قم: انتشارات مؤسسة آل‌البیت: لاحیاء التراث، 1412ق.
24. فايضي، علي، آشتياني، محسن؛ مباني تربيت و اخلاق اسلامي؛ قم: انتشارات روحاني، 1377.
25. فعالی، محمد تقی؛ مسجد و سبک زندگی؛ قم: دفتر مطالعات و پژوهش­های مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.
26. قشیری نیشابوری، مسلم بن الحجاج؛ صحیح المسلم؛ چاپ اول، بیروت: دارالفکر، 1424ق.
27. قضاعی، محمد بن سلامه؛ شرح فارسی شهاب الاخبار؛ مصحح: حسینی ارموی، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1361.
28. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ قم: دارالحدیث، 1429ق.
29. متقی هندی؛ کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال؛ به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت: مؤسسه الرساله، 1409ق.
30. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار؛ بیروت: مؤسسه الوفاء، 1983م/ 1403.
31. مجیری عارفه و فاطمه لمسه­چی؛ «بررسی کارکردهای فرهنگی نهاد مسجد در صدر اسلام«؛ قم: برگزیده مقالات کتاب­های فروغ مسجد، جلد اول، انتشارات دفتر مطالعات و پژوهش­های مرکز رسیدگی به امور مساجد،1393.
32. محمدی ری شهری، محمد؛ الصلاه فی الکتاب و السنته؛ قم: انتشارات دارالحدیث، 1376.
33. محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه؛ قم: دارالحدیث، 1416ق.
34. محمدی، محسن؛ «مسجد و مشارکت جوانان در آن«، برگزیده مقالات کتاب­های فروغ مسجد، شماره 1-7، جلد اول، قم، مرکز مطالعات و پژوهش­های مرکز رسیدگی به امور مساجد، 1393.
35. مسعودی، عبدالهادی؛ راد، علی؛ مسجد در آینه ثقلین؛ قم: دفتر مطالعات، پژوهش­ها و ارتباطات حوزی، 1396.
36. مشکینی اردبیلی، علی؛ المواعظ العددیه؛ شرح و تعلیق علی احمدی میانجی، قم: انتشارات الهادی، 1372- 1414ق.
37. مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
38. موظف رستمی، محمد علی؛ آیین مسجد؛ تهران: انتشارات گویه، 1382.
39. موگهی، عبدالرحیم؛ تبلیغ و مبلّغ در آثار شهید مطهری؛ قم: بوستان کتاب، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1381.
40. نجفی، حسن، وفائی، رضا؛ «درآمدی بر اصول تربیت تبلیغی«؛ پژوهش­نامه تربیت تبلیغی، سال سوم، شماره پنجم،1393، ص 177-220.
41. نسائی، احمد بن شعیب؛ السنن الکبری؛ بیروت: موسسه الرساله، 2001م.
42. نوری، حسین بن محمد تقی؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ قم: موسسه آل‌البیت، 1408.
43. همت بناری، علی؛ «رابطه تعليم و تربيت با تأكيد بر ديدگاه اسلام«، فصل­نامه اسلام و پژوهش­های تربیتی، سال سوم، شماره ششم، پاييز و زمستان 1390، 37 ـ 56.
44. -----------؛ نگرشی بر تعامل فقه و تربیت؛ قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1383.

پی‌نوشت‌ها

[1] . کارشناسی ارشد ادیان و عرفان تطبیقی، adya«.reyha«eh@g«ail.co«

[2]. برای مطالعه بیشتر در این زمینه رجوع کنید به:  مسعودی، عبدالهادی؛ راد، علی؛ مسجد در آینه ثقلین، قم، دفتر مطالعات، پژوهش­ها و ارتباطات حوزی، 1396، ص32-33.

[3]. قال رسول الله (صلی الله علیه و آله) : «إذا رَأَيتُم مَن يَبيعُ أو يَبتاعُ فِي المَسجِدِ، فَقولوا: لا أربَحَ الله‌ تِجارَتَكَ«؛ هرگاه كسى را در مسجد، در حال خريد و فروش ديديد، بگوييد خداوند تجارتت را سودبخش قرار ندهد! (ترمذی، 1420، ‌3،‌ ‌611، ح‌1321؛ نسائی، 2001، ‌2،‌ ‌627، ح‌4345؛ متقی هندی، 1409، ‌7،‌ ‌666، ح‌20817).

[4]. «اترك الّلغو ما دمت فيها«.

[5]. «إنَّ رَسولَ الله (صلی الله علیه و آله)  نَهى عَنِ الشِّراءِ وَ البَيعِ فِي المَسجِدِ و أن تُنشَدَ فيهِ ضالَّةٌ و أن يُنشَدَ فيهِ شِعرٌ«^؛؛ پيامبر خدا (صلی الله علیه و آله)  از خريد و فروش در مسجد و اينكه در آن، گم‌شده‌اى جست‌وجو  شود و يا شعرى خوانده شود، نهى فرمود (أبو داوود سجستانی، ‌1،‌ ‌283، ح‌1079؛ ابن ماجة، ‌1،‌ ص‌247، ح‌749؛ متقی هندی، 1409، ‌7،‌ ص‌669، ح‌20830).

[6] . به تعبیر شهید مطهری (رحمه الله)  اینکه گفته شده سخن سنگينی است، بدین معناست که محتواي مأموريت كاري فوق­العاده سخت و دشوار باشد، از این رو گفته می­شود مأموريت سنگينی است. (ن.گ: موگهی،1381، ص32-23)