بررسی اجمالی سبک زندگی امام رضا (ع)

نویسنده: ستاره موسوی[1]

چکیده

مفهوم سبک زندگی اخیراً بسیار مورد توجه مدیران فرهنگی قرار گرفته است. مؤمن، سبک زندگی معصومین را سرلوحه خویش قرار می‌دهد و آن را به‌عنوان هنجارهای زندگی‌اش می‌شناسد. سبک زندگی اسلامی بر مبناي ساده زیستی، راه میانه‌ای است که اسلام از آن حمایت کرده است. پژوهش مورد نظر سعي بر بررسی اجمالی سبک زندگی از دیدگاه امام رضا (ع) دارد و دلالت‌های تربیتی سبک زندگی این معصوم را به تصویر می‌کشد و در چهار چوب آموزه‌هاي دینی تحلیل‌هایی را ادامه می‌دهد. در این مقاله به زندگی امام رضا (ع) به‌عنوان الگویی نمونه برای شیعیان اشاره شده و به‌طور اجمالی به خصیصه‌های شخصیتی امام رضا (ع)، اخلاق و رفتار امام رضا (علیه‌السلام) با خانواده و با مردم، برخوردهاي تربيتي و سازنده و سیره خانوادگی اشاره و تأکید شده است.

واژگان کلیدی: سبک زندگی، اسلام، امام رضا (ع).

مقدمه

دين از عوامل مهم و تأثيرگذار در سلامت روان است. دين چهرة جهان را در نظر فرد ديندار دگرگون می‌سازد و طرز تلقی او را از خود، خلقت و رويدادهای پيرامون تغيير می‌دهد. فرد دین‌دار خود را تحت حمايت و لطف همه جانبة خداوند، بزرگ‌ترین نيروی موجود می‌بیند و بدين ترتيب احساس اطمينان، آرامش و لذت معنوی عميقی به وی دست می‌دهد. چنين فردی به‌واسطه ناملايمات و ناکامی‌های زندگی، دچار ناميدی و اضطراب نمی‌شود، زيرا خداوند را حامی خويش می‌داند (کروس[2]،2003: 161).

با توجه به اینکه جامعه ما جوان است و شمار تهدیدهای فرهنگی داخلی و خارجی روبه فزون است و نیز با توجه به دگرگونی­های ارزشی که در جامعه روی داده است، پرداختن به مسائل و موضوعات اعتقادی مربوط به آنها، اهمیت ویژه­ای می­یابد. هر کس دارای سبکی در زندگی است که شامل برنامه غذایی، تغذیه، خواب، روابط اجتماعی، تفریح، ورزش، کار و مسائل اقتصادی می‌شود. سبک زندگی ممکن است جبری باشد یا اختیاری، سنتی باشد یا مدرن، و انسان عاقل و بالغ می‌تواند سبک زندگی خود را انتخاب کند یا آن را اصلاح‌کرده و در آن تجدیدنظر نماید. بسیاری از افراد به یک سبک زندگی عادت می‌کنند و تمایلی برای تغییر آن نشان نمی‌دهند (کاویانی،1388). سبك زندگي می‌تواند سالم يا ناسالم باشد. براي اينكه سبك زندگي سالم تعريف شود، بايد مفهوم سلامت و ابعاد آن معرفي شود. سلامتي مهم‌ترین عامل پيشرفت و ضامن بقاي جامعه است (پرويزي و همكاران، 1382؛ فندرسکی،1387؛ به نقل از کاویانی ارانی، محمد،1388)؛ از این‌رو می‌توان گفت که دین اسلام دارای سبک زندگی است. سبک زندگی اسلامی بر اساس هدف اهل‌بیت (ع) باید متناسب با مقتضیات زمان تبیین شود و میزان اثربخشی آن بر سلامت بررسی شود (اشتهاردی،1374؛ به نقل از قاسمی وهمکاران،1387).

بي شک ارزش موضوع و اهمیت تأثير نوع و روش زندگی وصفات فضايل اخلاقي در سلامت معنوي فرد و جامعه وخطر از بين رفتن اين سلامتي و دور ماندن از سعادت و خوشبختی باوجود صفات رذايل اخلاقي، لزوم پرداختن به اين امر مهم را در همه دوره‌هاي زندگي انسان نمايان مي‌کند؛ زيرا تجربه نشان داده است که انسان خواه متدين و خواه غيرمتدين، هیچ‌گاه حتي در دوره مدرن و پسامدرن، بی‌نیاز از زندگی سالم و تربیت اخلاقي نبوده و نيست...؛ بنابراين نوع سبک زندگی نقشي بسيار مهم در سلامت روح انسان، سعادت و خوشبختي فرد و جامعه دارد، و از اين جهت نيازمند توجه به‌ویژه براي ما مسلمان است؛ ، زيرا به ‌اندازه‌اي که در دین ما به اخلاق و تربيت اخلاقي توجه شده، در ادیان و مکاتب ديگر چنان توجهي نشده است» (داودي، 1388، 5؛ به نقل از رحمت‌آبادی و آقا بخشی،1388).

از ديگر نظریه‌پردازان بنام سبك زندگي، «Lalond» است كه معتقد است كه سبك زندگي عبارت است از: تصمیم‌هایی كه شخص براي تندرستي خود اتخاذ می‌کند و تا اندازه‌ای اين تصمیم‌ها و رفتارها در كنترل وي است» (منشئي، 1376؛ فندرسکی،1387؛ به نقل ازکاویانی ارانی،1388). پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص) فرمودند: فاطمه بهجت و سرور دل من است و دو پسرش میوه دل من‌اند و شوهرش نور دیده من است و امامان از اولادش امینان پروردگار من‌اند و ریسمانی‌اند کشیده میان او و میان خلق او و هر که چنگ زند در متابعت ایشان، نجات یابد و هر که از ایشان تخلف نماید و جدا شود به درک اسفل واصل شود (مجلسی، 256؛ به نقل از مکارم شیرازی، 1379).

بزرگ‌ترین کتابی که می‌توان از آن فرازهای مهم و گسترده‌ای از سبک زندگی اسلامی را به دست آورد، قرآن است که تقریباً الگوی جامعی را به دست می‌دهد؛ بهره‌مندی از قرآن، اصول و شیوة چندان سختی ندارد، به‌ویژه که امروزه قرآن‌ با ترجمه‌های روان و تفسیرگونه همراه است که هرکس با کم‌ترین دانش می‌تواند از آن سود ببرد؛ پس از قرآن؛ سیرة معصومین راهبر ما است. قرآن از پیامبراسلام (ص) به‌عنوان الگوی حسنه یاد می‌کند؛ بخش‌هایی از زندگی فردی، اجتماعی و حتی خانوادگی حضرت در قرآن آمده که می‌تواند الگویی تام باشد؛ همچنین زندگی ائمة اطهار (ع) و فرزندان آنان پر از درستی و اخلاقیات است که باز بهره‌مندی از آنها می‌تواند ما را کارگشا باشد. امام رضا علیه‌السلام هشتمين امام و پيشواي شيعيان جهان نام شريفش علي است. كنيه آن حضرت ابوالحسن و مشهورترين القاب آن حضرت «رضا» است؛ پدر بزرگوارش موسي كاظم هفتمين امام(ع) است؛ مادر آن حضرت بانوي پرهيزگار به‌نام «تكتم» از اهالي مغرب بوده كه بعد از ولادت امام رضا او را طاهره ناميدند. در تاريخ ولادت حضرت، بين مورخين اختلاف است. ولي قول مشهور يازدهم ذي القعده سال صدوچهل و هشت هجري قمري است كه در مدينه متولد شده‌اند؛ امام رضا (ع) در روز آخر ماه صفر سال 203 ه ق در سرزمين توس به شهادت رسيد. عمر ان حضرت در هنگام شهادت 54 سال و 3 ماه و 19 روز بود؛ پس از شهادت آن حضرت در كاخ حميدبن قطحبه مدفون شدند و بارگاهش زيارتگاه شيعيان و عاشقان اهل‌بیت (ع) شد. درباره رفتار مبتنی بر محبت انبیاء به‌عنوان اولین و مهم‌ترین الگوی روابط انسانی که مستقیماً تحت هدایت و نظارت الهی صورت گرفته، مباحث فراوانی مطرح شده است؛ ولی نکته قابل ذکر این است که دستور مستقیم این «الگوی رفتاری» با مضمونی کاملاً آشکار از جانب خداوند به پیامبران دیکته شده است تا در مراحل بعدی به‌عنوان یک الگوی رفتاری فراگیر، مورد استفاده پیروان ادیان الهی قرار گیرد (مطهری،1374، 54). تحقيقات نشان داده‌اند ايمان، انجام دستورات مذهبي و شركت در مراسم مذهبي، مي‌تواند نقش مؤثری در جلوگيري از ابتلا به مشكلات رواني افراد و درمان آنان داشته باشد و موجب ارتقاي سلامتي و بهزيستي افراد شود (هكستي و ساندرز، 2003؛ هيلز و فرانسيس، 2004؛ به نقل از نجیمی وهمکاران، 1391).

موسوی وهمکاران (1391)، پسنديده (1384؛ به نقل از کاویانی،1388)، آیت‌الله مكارم شيرازي (1376؛ به نقل از روحانی و دیگران،1387)، جعفري (1386)، موسوی و همکاران (1392، الف)، تنهايي و خرمي (1388، به نقل از صاحب الزمانی و همکاران،1389)، رضايي (1389، به نقل از نجیمی وهمکاران،1391) در این زمنیه به بررسی تحقیقاتی پرداختند. ساك و همكاران (2006) در 18 كشور جهان به‌منظور مشاهده چگونگي رابطه معنويت، مذهب و باورهاي شخصي با كيفيت زندگي پژوهش انجام دادند که نتايج همبستگي بالايي را بين اين مؤلفه‌ها با همه خرده مقیاس‌های كيفيت زندگي نشان داد (به نقل از رحمت‌آبادی و آقا بخشی،1388). در این راستا تحقیق حاضر به بررسی اجمالی سبک زندگی امام رضا (ع) می‌پردازد.

روش‌شناسی تحقیق

پژوهش مورد نظر، از نوع کيفي است؛ يکي از ويژگي‌هاي عمدة تحقيق کيفي، اين است که به بررسي يک مسئله به‌صورت عميق پرداخته و با تعقل، استدلال، ‌تفکر و منطق در مورد مسئله به تجزیه‌وتحلیل مي‌پردازد.. پژوهش مورد نظر سعي بر بررسی اجمالی با یک رویکرد علمی سبک زندگی از دیدگاه امام رضا (ع) دارد؛ تحليل‌ها در چهار چوب آموزه‌هاي دینی صورت مي‌پذيرد؛ بنابراين روش به‌کار برده شده روش توصيفي-تحليلي خواهد بود. توصيفي از اين جهت که در استخراج روش‌ها از روش استنباط استفاده مي‌شود. استنباط در تحقيقات ‌به‌عنوان استخراج پایه‌های علمی در خصوص سبک زندگی، سیره و منش اخلاقی تربیتی از دیدگاه امام رضا (ع) شناخته مي‌شود...؛ استنباط در تحقيقات آموزشی به معناي استخراج الگو و راهکارهای عملی در زمينه موضوعات معين با استفاده از آراي نظریه‌پردازان در زمينه‌هاي مختلف فلسفي، سياسي، اخلاقي و اجتماعي است (قراملکی، احد وهمکاران،1386).

ویژگی‌های شخصیتی امام رضا (ع)

اخلاق و ادب: اخلاق، یکی از عناصر مهم شخصیت انسان و کاشف کیفیت ذات و درون است. امام رضا (ع) به اخلاق عالی و ممتاز آراسته بودند؛ بدین سبب دوستی عام و خاص را به خود جلب کردند، همچنین انسانیت آن حضرت یگانه و بی‌مانند بود.

زهد: امام علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام جامع تمام فضائل بودند، به‌طوری‌که تمــام صفات عالی در ایشان جمع شده بود. خصایص شریف امام رضا علیه‌السلام قسمتــی از صفات جدش، بزرگ‌ترین پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله بود که از میان پیامبران ممتاز بودند. ایشان درباره زهد به نقل از پدرشان می‌فرمودند: زاهد آن است که حلال دنیا را از ترس حساب‌وکتاب و حرام دنیا را از ترس عقاب ترک می‌کند (فضل‌الله، 1369).

عبادت: عبادت، فروتنی در مقابل خداوند است. انسان کامل به هر اندازه به خدا نزدیک‌تر باشد به همان اندازه خشوع و بندگی‌اش در مقابل خدا بیشتر می‌شود، چنین کسانی هدفشان در عبادت فقط سپاس نعمت‌های خداوند و نظرشان به قرب پیشگاه ابدیت است؛ این بزرگ‌ترین امتیازات مردان الهی در ارتباط باخداست، محور اصلی زندگی آنها خدای تعالی و عشق به خداست (شریفی و لطفی، 1392، 84).

در مورد امام رضا علیه‌السلام باید گفت: ایشان اسوة کامل عبودیت بودند و در این راه به حدی رسیده بودند که ایشان را عاشق عبادت می‌دانستند. آن حضرت بسیاری از روزها را روزه داشتند و بسیاری از شب‌ها بیدار بودند. به‌طوری‌که در زمان ایشان کسی حتی زاهدترین افراد به این درجه نرسید. نکته مهم دیگر اینکه امام رضا (ع) بسیاری از اوقات شبانه‌روز به درس و بحث مشغول بودند و فقه علوم محمدی را به شاگردانشان درس می‌دادند؛ ایشان درس را نمونه‌ای از ذکر عبادت می‌دانستند و زمانی که از درس دادن فارق می‌شدند به ذکر گفتن خدا می‌پرداختند( پولادفر و احمدی، 1385).

سخاوت: از اصول اخلاقی که در زندگی همة امامان فراوان دیده شده، جود و سخاوت است. سخاوت در مقابل بخل قرار دارد، یعنی انسان از امکانات مادی و معنوی که در اختیارش وجود دارد، فقط خودش استفاده نکند؛ بلکه با بخشش به دیگران قسمتی از مشکلات آنها را حل کند و دیگران را از نعمت‌هایی که خداوند به او داده، چه نعمت مادی و چه نعمت‌های معنوی، مانند علم برخوردار کند (شریفی و لطفی،1392، 84).

تواضع: علاوه بر نیازمندان، سخاوت امام رضا علیه‌السلام، شامل حال شاعران و دوستداران بود؛ زمانی که برای آن حضرت غذا می‌آوردند، ایشان غلامان، خادمان، حتی درباران و نگهبانان را بر سر سفره می‌نشاندند و با آنها غذا می‌خوردند (محمد امین، 149).

صبر و مقاومت: یکی از اصول مشترک در زندگانی امامان که همواره در زندگی آنها مشاهده شده صبر و مقاومت است؛ این بزرگواران الگوي بزرگ صبر و قهرمان مقاومت بودند. در بررسی زندگی امام رضا علیه‌السلام می‌بینیم که ایشان نیز همچنین دیگر امامان، نمونه کامل این صفت اخلاقی بودند؛ شاید بتوان از موقعیت‌های دشواری که ایشان با آن روبه‌رو شدند، از زمانی که مأمون این بزرگوار را به خراسان دعوت کرد، نام برد (قرشی، 1382، 1، 51؛ ابن بابویه، 2، 596).

اخلاق و رفتار امام رضا (علیه‌السلام) با خانواده

امام رضا علیه‌السلام در تمامی مدتی که امام کاظم علیه‌السلام زندانی بودند، دستیار و پشتوانة استوار پدر در حوادث سیاسی – فرهنگی، شریک غم‌ها و رنج‌های پدرشان بودند؛ هرگز در برابر قدرت‌طلبان هوس‌باز، خودشان را تسلیم نکردند. ایشان راه پدر را ادامه دادند و مردم را به‌شدت از یاری رساندن و کمک به خلفای طاغوتی دور می‌کردند. چون امام کاظم علیه‌السلام بیشتر عمر شریفشان در زندان‌ها سپری شد، امام رضا علیه‌السلام به‌عنوان فرزند ارشد، مسئول نگهداری خانواده ایشان بودند، ایشان در این مدت طوری از خانواده‌شان مراقبت کردند که اجازه ندادند کسی به آنها بی‌احترامی کند، نهایت احترام را به آنها می‌گذاشتند و خطرات دشمنان را از آنان دور می‌کردند علاقه حضرت به خانواده‌شان در محبتی که به امام جواد (ع) داشتند، نیز قابل ملاحظه است (بهبهانی، 1381، 17؛ به نقل از باقری،1385).

اخلاق و رفتار امام رضا علیه‌السلام با مردم

امامان با مردم نشست و برخواست داشتند و در تعاملات اجتماعی به نیکوترین صورت با آنان برخورد می‌نمودند. این سیره چنان نیکو بود که با الگو قراردادن آنان؛ ما می‌توانیم روش صحیحی برخورد اسلامی با افراد گوناگون را بیاموزیم.

برخوردهاي تربيتي و سازنده امام رضا (ع)

منظور از اين عنوان، مواردي است كه حضرت رضا (ع) در معاشرت‌ها و مقاطع گوناگوني كه با افراد مختلف، برخورد داشتند. به نحوي عمل می‌کرد كه سازنده و تربیت‌کننده باشد و با عمل خود اسلام را در رفتار خويش نشان می‌کردند. بخشي از اين حوادث را به‌عنوان نمونه با عناوين مختلف ذكر می‌کنیم تا نشان‌دهنده «هدف تربيتي» و «روش سازنده»اي باشد كه در رفتار آن حضرت وجود داشته است. در ادامه به‌طور خلاصه این برخوردهای تربیتی را از منظر امام رضا (ع) نام می‌بریم.

1. ارزش قائل شدن براي انسان (رحمت‌آبادی و آقا بخشی،1388).
2. موضع‌گیری در مقابل بستگان فاسد (دلشاد تهراني،1383).
3. برخورد منطقي (به نقل از قمی،1381).
4. نظارت بر كار خادمان (همان).
5. دستگیری از نیازمندان
6. سادگی در سبک زندگی (به نقل ازقراملکی،1384).
7. ادب معاشرت (شیخ صدوق،1378).
8. پذیرایی از میهمان (انصاریان،1385).

سیره خانوادگی امام رضا (ع)

امام رضا (ع) و تربيت فرزند: تربيت عبارت است از شکوفاسازی استعدادها و جهت‌دهی آن به‌سوی كمال مطلوب؛ تـربيت ضروری‌ترین نيـاز انسـان در زنـدگى است. انسان بدون تربيت صحيح ره به‌جایی نمی‌برد، نه از باغ زندگى خويـش ميوه شيريـن می‌چیند و نه كام انسان‌های ديگـر را از ثمرات درخت وجـود خودشیرین می‌کند؛ بـالاتـر آنكه نه به درك معنـاى انسـانيت نائل می‌آید و نه به فتح قله‌های رفيع انسانيت دست می‌یابد (به نقل از قراملکی،1384).

1 ـ تدريجى بـودن تربيت

تربيت جريانى مستمر و فعاليتـى تدريجـى است كه نه مرز می‌شناسد و نه زمـان و مكـان; بلكه به درازاى عمـر است و به پهنـاى ابعاد وجـودى عالـم اكبر، يعنـى انسان. در سيره ائمه اطهار علیهم‌السلام و دیدگاه‌های آنان مسائلی چـون انتخاب همسر شايسته، لزوم رعايت آداب ازدواج، تـوجه به مـواقع و شرايط انعقاد نطفه، مراقبت‌های ايام باردارى و ... حكايت از ايـن نكته مهم دارد (همان).

الف. انتخاب همسر صالح و شايسته (به نقل از نراقی،1387).

ب. رعايت آداب ازدواج بعد از انتخـاب همسـر شـايسته (قرشی،1382).

ج. مراقبت‌های ايام باردارى

2. اولين گام بعد از تـولد,
3. نام‌گذاری (به نقل از کاویانی ارانی،1388)
4. مراقبت از كودك
5. كـودك و سلامتـى
6. صحبت با كودك (حسینی،1392).
7. محبت (مهدوی کنی،1386؛ به نقل از موسوی وهمکاران،1392 ب).
8. احترام
9. تشويق (حسینی کوهساری،1384).
10. نظارت والديـن
11. خود اتكايى (کلینی،1429 ق).
12. پرورش بعد عقلانى

جمع‌بندی

رفتار و سلوک امام نبايد مسکوت و منزوي باشند، بلکه وظیفه ديني آنهاست که با رعايت اخلاق و حقوق انساني و گفت‌وگو با اديان مختلف، به نشر افکار و اندیشه‌های اهل‌بیت و وجهه جهانی‌سازی مکتب اسلام بپردازند؛ چراکه اساساً اندیشه‌های معصومين جهاني دارد و به لحاظ اتصال به وحي، جاودانه است. این جاودانگي و جهان‌شمولی در زمان خود و کارآيي و اثربخشي آن، در عصر تعاليم از عملکرد ائمه اطهار حاضر استنباط می‌شود. مهاجرت امام رضا ع (به خراسان، سبب شکل‌گیری مهاجرت گسترده شیعیانبه مناطق ایران شد و این امامزادگان و خاندان آنها در طول تاریخ نقش بسزایی در پرورش فکری جامعه ایران و پیوستن آن به جامعه شیعه ایفا کردند. ترویج فرهنگ رضوی می‌تواند جامعه ما را در برابر هجمه‌های گسترده غرب مصون نگه دارد و نهادهای دینی و فرهنگی باید از همه ظرفیت‌های موجود برای جهانی‌سازی این فرهنگ غنی بهره گیرند. انسان مسلمان همواره باید تلاش کند تا سبک زندگی خود را بر مبنای بهره‌گیری از سیره نورانی ائمه اطهار (ع) قرار دهد که می‌تواند ضامن سعادت انسان بوده و جامعه مسلمانان را نجات خواهد داد.

منابع

* قرآن کریم

1. باقري، خسرو (1385)، نگاهي دوباره به تربيت اسلامي (جلد اول)، تهران: انتشارات مدرسه.
2. بنيانيان ح. (1386)، فرهنگ توسعه: خط مشي گذاري براي تقويت فرهنگ توسعه در ايران؛ تهران: اميركبير.
3. بهبهانی، محمد باقر، (1381)، جواد الائمه، ترجمه ابراهیم سلطانی نسب صیام، اول ذیقعده، 1381.
4. پولادفر راضیه، احمدی سید احمد. (1385)، رابطه بین سبک زندگی و اختلالات روانشناختی دبیران دوره متوسطه شهر اصفهان، مطالعات روانشناختی، دوره دوم، شماره 1 و 2.
5. جعفري، تبريزي محمدتقي، (1386)، علم و دين در حيات معقول، مؤسسه تدوين و نشر آثاراستاد علامه محمدتقي جعفري.
6. حسینی کوهساری، سید اسحاق، (1384)، «پژوهشی قرآنی در خصوص جایگاه خانواده در اسلام»، مجله پژوهش های دینی - تابستان و پاییز 1384 - شماره 2.
7. حسینی، سید ابوذر (1392)، روش‌های تأمین بهداشت روان فردی از دیدگاه قرآن و احادیث، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
8. دلشاد تهراني؛ مصطفي (1383)، سيري در تربيت اسلامي، تهران: انتشارات دريا.
9. رحمت آبادی الهام، آقا بخشی حبیب، (1388)، سبک زندگی و هویت اجتماعی جوانان، فصلنامه رفاه اجتماعی، سال 5، شماره 20.
10. روحانی، عباس ودیگران،(1387)،«رابطه عمل به باورهای دینی باشادکامی ورضایت زناشویی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد مبارکه، دانش وپژوهش در روان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان»، ش 35 و 36. ص 206-108.
11. شریفی، عنایت الله، لطفی، مهر علی، (1392)، «سبك زندگي خانوادگي در قرآن و سنت پيشوايان معصوم (ع)»، پژوهشنامه معارف قرآني، شماره 14، ص81 -90.
12. صاحب الزمانی محمد، فشارکی محمد، عبداللهی مفرد زهره، (1389)، بررسی رابطه بین سبک زندگی با عزت نفس دختران نوجوان شهر تهران، مجله علوم پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی، دوره 20، شماره 1.
13. فرامرز قراملکي، احد؛ (1384)، استاد مطهري و کلام جديد؛ تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي.
14. فضل الله، محمدجواد،(1369)، تحليلي از زندگاني امام رضا (ع)، مشهد: آستان قدس رضوي.
15. فندرسکی، میرابوالقاسم، (1387)، رساله صناعیه، تحقیق خسرو جمشیدی، قم: بوستان کتاب.
16. قاسمی وحید، ربانی رسول، ربانی خوراسگانی علی، علیزاده اقدم محمد باقر، (1387)، «تعیین کننده های ساختاری و سرمایه‌ای سبک زندگی سلامت محور»، مسائل اجتماعی ایران سال 16، شماره 63، زمستان 1387.
17. قراملکی، فرامرز، احد وهمکاران، (1386)، اخلاق حرفه ای در تمدن ایران واسلام، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات وفناوری.
18. قرشی، باقر شریف، (1382)، پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا علیه السلام، 1382.
19. قمی، شیخ عباس، (1381)، منتهی الآمال، قم، فراروی.
20. كاوياني، محمد،(1388)، «تربیت اسلامی گذر از اهداف كلي به اهداف رفتاري»، مجله پژوهش های میان رشته ای قرآن کریم، شماره 3 ص 2.
21. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، (1429 ق)، الکافی، تحقیق و تصحیح: دارالحديث‏، قم: دار الحديث،1429.
22. کاویانی ارانی، محمد، (1388)، نظریه سبک زندگی بر اساس دیدکاه اسلام و ساخت آزمون سبک زندگی اسلامی و بررسی ویژگی های روانسنجی آن، پایان نامه دکتری، دانشگاه اصفهان.
23. مطهري، مرتضي، (1374)، تعليم و تربيت در اسلام، قم: انتشارات صدرا.
24. مکارم شیرازی، ناصر، (1379)، قم: انتشارات دارالکتب الاسلام.
25. موسوی، ستاره و مهدیان، مصطفی ولیاقتدار، محمدجواد،(الف 1392)، «بررسی اجمالی سیره و منش اخلاقی و تربیتی امام جعفر صادق (ع)»، همایش سبک زندگی ازدیدگاه امام جعفر صادق (ع)، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان اصفهان.
26. موسوی، ستاره ولیاقتدار، محمدجواد وجبل عاملی، جلال، (ب 1392)، «ارائه مدل برنامه درسی معنوی به منظور تبیین اصل ها وهدف های تربیت اسلامی»، همایش روش‌های کاربردی آموزش در اسلام. مجله علوم تربیتی دانشگاه سیستان وبلوچستان.
27. موسوی، ستاره، نیلی، محمد رضا، رضازاده، شکوفه، (1391)، «بررسی اجمالی سیره و منش اخلاقی و تربیتی امام جعفر صادق (ع)»، مجموعه مقالات همایش سبک زندگی از دیدگاه امام جعفر صادق (ع)، دانشگاه خوراسگان اصفهان.
28. نجیمی، آرش وگودرزی، علی معظمی، (1391)، «سبك زندگي سالم در سالمندان شهر اصفهان»، يك مطالعه مقطعي. مجله تحقيقات نظام سلامت/سال هشتم/ شماره چهارم.
29. نراقي، ملااحمد، (1387)، معراج السعاده، (چاپ اول)، قم: انتشارات آيين دانش.
30. .Anderson E, Hoeberigs R, Mackinnon L, Thwaites T.( 2004).Culturally inclusive arts education in Aotearoa.New Zealand, School for Visual and Creative Arts in Education. The University of Auckland New Zealand,1-3.

31. Krause N. (2003).Religious meaning and subjective well-being in late life. The Journal of Geruntology.2003; ( 58) 160-170 .

پی‌نوشت‌ها:

[1] - دانشجوی دکتری برنامه درسی دانشگاه اصفهانEmail: setarehmousavi@gmail.com

[2] - Krause