آسیب‌شناسی هنر انقلابی از منظر مقام معظم رهبری (حفظه الله)

علی خاک رنگین*

چکیده

جامعه ایرانی در گذر از دوره تمدنی به جهان جدید است. جهانی که به کاوش و کوشش در آن دریافته‌ایم بنیان توسعه و تحول تمدنی درگرو «اندیشه معطوف به تغییر و پیشرفت^[1]» است و نیز اینکه اقتدار[2] یک نظام به‌مثابه برآیند مشروعیت و کارآمدی بر بنیان اقتدار «توسعه علم» رقم می‌خورد. در این مجال تلاش شده تا به جایگاه و آسیب‌شناسی هنر و هنر انقلابی در اندیشه رهبری نهضت پرداخته شود. بدینسان، هفت محور پیرامون آسیب‌شناسی هنر انقلابی در فرموده‌های ایشان به‌دست آمده است: سختی و دشواری طی مسیر جهت تولید و فهم هنر انقلابی، نبود تربیت و شناسایی جدی نیروهای متعهد و انقلابی، خودباختگی و ترس عناصر جبهه خودی در مقابل هنر جبهه مخالف انقلاب اسلامی، ورود به درگیری‌های خطی و سیاسی، عامل دنیا و جلوه‌های فریبنده آن، تقلید از آثار جبهه مخالف، نامتناسب بودن فرم با محتوا و قشری‌زدگی.

واژگان کلیدی: هنر، هنر اسلامی، هنر انقلابی، هنرمند، آیت‌الله خامنه‌ای.

مقدمه

ما برای طلوع دوره شکوفایی تمدن اسلامی ـ ایرانی بی‌صبری داریم. خودآگاهی از پرسش«چه باید کرد؟» و نیز دانستن تجربه ملت‌های شکوفا و درحال رشد ضروری است. اکنون فهم روش‌شناسی بومی این دوره گذار برای ما اهمیت دارد. خاستگاه پرسش «چه باید کرد؟» در ادبیات امروز جهان توسعه، سامان بخشی به «مکتب درون‌زای مدیریت علم، دانش و الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت در تمدن پیش‌رو» است.

در مقام بررسی دیدگاه مقام معظم رهبری در موضوع هنر باید اشاره کرد که ایشان علاوه بر ویژگی‌ رهبری نظام اسلامی، مرجعیت فقهی و دینی، علم به قانون و عدالت، خصلت دیگری نیز دارند و آن سطح گسترده‌ی مطالعات شخصی و صاحب‌نظر بودن در عرصه‌ی هنر و ادبیات ایران و جهان است. برای نمونه، تنها در عرصه ادبیات داستانی تا اوایل دهه هفتاد، دامنه مطالعات ایشان به نقل از خودشان از یک هزار رمان فراتر رفته بود. سروده‌های شخصی ایشان که گهگاه منتشر می‌شود، دیدارهای ایشان با اهل شعر و ادب، کارگردان‌ها و فیلم‌سازان، دیدار با مداحان و قاریان قرآن در هرسال، نیز شاهد دیگری بر این ادعا است. از این‌رو، انجام پژوهشی در آثار ایشان به‌منظور یافتن جایگاه هنر و هنر انقلابی و تبیین خط‌مشی‌های ارائه‌شده توسط شخصیتی با چنین جایگاه حقیقی و حقوقی ضروری به‌نظر می‌رسد.

با انبوه‌خوانی فرموده‌ها، تأمل در نظرها و از سویی، رصد اقدام‌های ایشان نکته‌هایی روشن می‌شود که توجه به آنها در این مقاله راه‌گشا خواهد بود. این نکته‌های کلی عبارت‌است از:

1. پیوند عمیق، همگون، روان و اثرگذار میان تمام نظرهای ایشان از ابتدا تا کنون برقرار است که علاوه بر انعطاف، هیچ‌گونه تضاد در مبانی و اصول و اهداف دیده نمی‌شود. آنچه درک‌کردنی است تکامل است نه تعارض؛ بنابراین یک منظومه‌ی فکری ـ راهبردی منظم و منسجم قابل‌استخراج است. پرواضح است که اندیشه مقام معظم رهبری به‌عنوان یک کل منسجم و واحد در افق‌های بلندمدت، خود نقاط روشنی را دنبال می‌کند. خطابه‌ها و تذکراتی که ایشان هر بار متناسب با شرایط و اقتضاهای سیاسی ـ اجتماعی برای هدایت دولت‌مردان نظام ایراد کرده‌اند، هرکدام بخش‌های متنوع از این کل منسجم و منظومه‌وار است. نظرهای ایشان درباره‌ی هنر، هنر انقلابی و هنر اسلامی بخشی از این منظومه‌ی منسجم است.

دیدن منظومه‌وار سخنان ایشان هرچند کاری مشکل و به‌نسبت پیچیده است؛ اما برای فهم درست سخنان امری ضروری است. اغلب ایشان مسائل را از جنبه‌های متنوع تبیین می‌کنند که هرکدام دارای طرح معین و منظومه‌ی مفهومی مشخص است. یکپارچه دیدن سخنان، ممکن است نتواند یکسره مفهوم و معنا را روشن کند و در مواردی چه‌بسا رهزن باشد! صرف دیدن بخش‌های مختلف سخنانِ ایشان در یک موضوع یا جست‌وجوی نرم‌افزاری با کلید واژه‌ها نمی‌تواند منظومه‌ی مفهومی نهفته در آنها را به‌شکل کامل مشخص کند. در حال حاضر نیز اغلب پژوهش‌هایی که بر اساس سخنان ایشان تدوین و تنظیم می‌شود، کمتر سعی شده تا نظام و ساختارهای موجود در سخنان ایشان استخراج شود.

2. با مطالعه مجموعه ترجمه‌ها، تألیف‌ها، نوشته‌های پراکنده در مجله‌ها، سخنرانی‌ها و کلاس‌های درسی ایشان در مشهد[3]، نماز جمعه‌هایِ سلسله‌وار[4] و دست‌آخر مجموعه پیام‌ها، نامه‌ها و ابلاغیه‌ها در دوران رهبری و ... یک خط کلی در اندیشه‌های ایشان از سال‌ 1353 تاکنون آشکار می‌شود. افق روشن و نگاه بلند به آینده‌ی اسلام از همان آغاز با ترجمه کتاب موردعلاقه ایشان «آینده در قلمرو اسلام» و از سویی نگرش مسلکی ـ اجتماعی به معارف اسلامی در «درس گفتارهای طرح کلی اندیشه اسلامی» (1353) نویدبخش شخصیتی را می‌داد که بعدها به‌عنوان قدرتمندترین رهبر مذهبی جهان شناخته شود.[5]
3. نزدیکی همه‌جانبه میان گفته‌های ایشان و بنیان‌گذار انقلاب اسلامی مطلب مهم دیگری است؛ از این‌رو، رجوع به فرموده‌های امام و آنگاه بازخوانی گفته‌های رهبر انقلاب می‌تواند بهره‌مندی از ایشان را بیشتر کند.
4. تعمق در سخنان مقام معظم رهبری از جهت‌های گوناگون برای تحقق نظام و تمدن اسلامی ضروری است؛ چراکه ایشان علاوه‌ بر رهبری نظام اسلامی و مرجعیت فقهی و دینی، صاحب‌نظری زبردست در بسیاری از حوزه‌های علمی و تخصصی هستند که فهم و استخراج نظرهایشان، بر ترسیم راهبردها و جهت‌گیری‌های کلان ـ و حتی خرد ـ نظام‌سازی اسلامی و تبیین مبانی، اهداف، اصول، ارزش‌ها و بایسته‌ها موردنیاز برای تحقق تمدن جدید اسلامی، تأثیر بنیادی و کاربردی دارد (اشیری، 1392).

این پژوهش می‌کوشد با توجه به اثرگذاری بی‌اندازه هنر در فرهنگ عمومی و بررسی مفهوم هنر انقلابی و اسلامی، حرکتی در راستای استخراج اهداف و خط‌مشی‌های ترسیم‌شده توسط رهبری برای هنر و هنر انقلابی و هنرمندان باشد.

تحلیل مفهوم

انقلاب اسلامی ایران با تکیه‌بر بنیان‌های معرفت‌شناختی نظیر: وحی، سیره معصومین :، عقل و تجربه‌های تاریخی و با هدف رستگاری انسان در ساحت‌ فردی و اجتماعی شکل گرفت. این انقلاب که با تکیه‌بر مبانی دینی ادعای جامعیت در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی،‌ اقتصادی، فرهنگی دارد در عرصه هنر نیز هدف خود را تولید آثار هنری متناسب با چارچوب‌های تئوریک خویش ـ در محتوا و قالب ـ قرار داده است (بشیر، 1387).

هنر انقلاب اسلامی جدای از هنر اسلامی و مبانی معرفت دینی نیست و همچنین هدف هنر انقلاب اسلامی جدای از هدف انقلاب نیست. همان‌گونه که انقلاب اسلامی برای برقراری عدل و قسط، یاری مستضعفین در برابر مستکبرین و زمینه‌سازی انقلاب جهانی مهدوی ایجاد شد، هنر انقلاب اسلامی نیز با هدف ستیز با وضع ظالمانه و دفاع از حق و عدالت، اثبات حقیقت و جست‌وجوی عالم موعود، ظهور و بروز پیداکرده است. از عناصر متعددی که در عرصه محتوای هنر انقلاب اثر گذاشته، می‌توان به حوادث انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس و پس‌ از آن مقاومت مردم ایران در عرصه‌های مختلف مبارزه با استکبار جهانی اشاره کرد. بدینسان، مقام معظم رهبری پیرامون مضمون هنر انقلابی می‌فرمایند:

«اگر قرار است هنر از تصنع و هرآنچه غير از جوشش درونى هنرمند است، جدا بماند؛ پس چه حادثه‌ای و چه انگیزه‌ای براى هنرمند مردمى بالاتر از پرداختن به مهم‌ترین حادثه تاريخى مردم جامعه او است؟ انقلاب ما و نظام جمهورى اسلامى ايران و كليه حوادثى كه در حاشيه اين انقلاب عظيم به وقوع می‌پیوندد، با احساس‌ها، سرنوشت، خواست مردم و انگیزه‌ها و عشق آنان سروكار دارد و اين برجسته‌ترین مضامين براى هنرمندان است تا آنان اين ویژگی‌ها را در آثارشان مجسم كنند» (سخنان رئیس‌جمهوری در مراسم تجليل از هنرمندان متعهد، 9 / 7 / 67).

هنرمندان انقلاب و انقلابی نه ‌تنها از کنار پیشامدهای گوناگون انقلاب و جهان اسلام بی‌تفاوت نگذشتند، بلکه پرداختن به آن حوادث برای جاودانگی و انتقال واقعیت‌های این دوره به نسل‌های آینده و همچنین جریان دائمی معنویت انقلاب به‌ویژه دوران دفاع مقدس را رسالت تاریخی خویش یافته‌اند. در صحنه مطالعات هنر نیز، بیشترین استقبال از قالب‌های هنری رقم خورده که به مضامین دفاع مقدس و مبارزه با جهان استکبار ـ در قالب رمان، داستان، شعر و سینما ـ می‌پردازند.

در پاسخ به شبهه تحقق هنر انقلاب اسلامی نیز باید گفت «همواره جست‌وجوی عالمی دیگر مقدمه‌ی ظهور آن عالم را فراهم می‌کند، چنانکه انقلاب اسلامی در جست‌وجوی عالم اسلامی است. حضور داشتن در برابر این عالم است که مقتضی حضور در برابر حق و نزدیکی به آن است. پس انقلاب اسلامی را نباید همان حضور در برابر حق گرفت، بلکه با انقلاب مقدمه‌ی وصول حاصل می‌شود و به همین‌جهت عالم همه شهروندان مدینه انقلاب اسلامی، حضور کامل عالم اسلامی به معنی اصیل لفظ نیست» (مددپور، 1374: 231). همان‌گونه که انقلاب پس از نزدیک به سه دهه از پدیداری خود، همچنان در مسیر تحقق اهداف خویش است، هنر انقلاب اسلامی نیز در طول این مدت منازلی از مسیر را طی کرده و تا رسیدن به‌ هدف نهایی، منازل بسیار دیگری پیش‌رو دارد.

هنر و هنرمند

مفهوم هنر از دیرباز مورد توجه فیلسوفان و صاحب‌نظران بوده است. افلاطون و ارسطو هنر را «تقلید[6]» دانسته‌اند؛ ابن‌سینا آن را «محاکات» و ابن‌رشد «تشبیه» معنا کرده است. «در نظر افلاطون، تقلید[7] با این‌معنا که عالم محسوس مرتبه تنزل یافته و شبح گونه‌ای از عالم مثل است مناسبت دارد ... در نظر ارسطو نیز ابداع شاعرانه، نقاشی، موسیقی و ... همه از انواع تقلید است» (ریخته‌گران، 1380: 2).

رهبر انقلاب در بیان تعریف و ویژگی هنر و هنرمند می‌فرمایند: «هنر این است که انسان مطلب را به شیواترین شکل و به مؤثرترین نحو بیان کند؛ اما در طرف مقابل هیچ حالتِ امتناع به‌وجود نیاورد» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان سازمان صداوسیما‌، 11/9/1383). « بى‌شك ابزارهاى هنرى رساترين، بليغ‌ترين و كارآمد‌ترين ابزار ابلاغ و تبليغ پيام است» (سخنرانى مقام معظم رهبری در مراسم‌ سالگرد تأسیس سازمان تبليغات اسلامى‌، 1/4/1366). «هر هنرمندی به‌تنهایی یک دنیا است و این خاصیتِ هنری است که در وجود او است» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380). «خصوصیت هنر در این است که آفرینش، جزو ذات آن شمرده می‌شود ... هنر خاصیت آفرینشی دارد. حتی آنجا که شما می‌بینید به‌ظاهر هنر چیزی را می‌پردازد، در واقع پردازش نیست. اگر عمیق و باطنی ملاحظه کنید، می‌بینید که هنر سرگرم آفرینش است ... شما می‌بینید که از این عناصر معمولی، نقش‌هایی به‌وجود می‌آورید که ادامه وجود آن عناصر نیستند، بلکه پدیده‌های جدیدی ظاهر شده‌اند. این آفرینش هنر است. به همین‌ علت است که هنر گوهری گران‌بها است و هنرمند، ارزش واقعی دارد» (بیانات مقام معظم رهبری، 7/2/1373).

ایشان در بسیاری از رهنمودهای خود با مبنا قراردادن محتوای هنر، آنها را به «هنر دینی و غیر دینی»، «هنر اسلامی و غیراسلامی»، «هنر انقلابی و غیرانقلابی» تقسیم کرده‌اند و همواره بر پیشبرد هنر انقلابی و دینی با حقیقت هنرِ متعهد اصرار داشته‌اند و در برخی موارد ویژگی‌های آنها را نیز برشمرده‌اند. ایشان در دیدار با جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر درباره اهمیت هنر فرمودند: «هنر موهبتی الهی و حقیقتی بسیار فاخر است» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380).

ایشان در مقام بیان ویژگی‌های هنر دینی و انقلابی می‌فرمایند: «هنرِ ملتزم و متعهد، یک حقیقت است و ما باید به آن اقرار کنیم» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380). «هنر دینی آن است که بتواند معارفی را که همه ادیان ـ و بیش از همه، دین مبین اسلام ـ به نشر آن در بین انسان‌ها همت گماشته‌اند و جان‌های پاکی در راه این حقایق نثار شده است را اشاعه دهد و در ذهن‌ها ماندگار و جاودانه کند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380). «هنر دینی عبارت است از هنری که بتواند مجسم‌ و ارائه‌کننده آرمان‌های دین اسلام ـ که البته برترین آرمان‌های ادیان الهی است ـ باشد. این آرمان‌ها همان چیزهایی است که سعادت، حقوق معنوی، اعتلاء و تقوا و پرهیزگاری انسان و عدالت جامعه انسانی را تأمین می‌کند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380). «آن چیزی که در هنر دینی به‌شدت مورد توجه است اینکه هنر در خدمت شهوت، خشونت، ابتذال و استحاله هویت انسان و جامعه قرار نگیرد» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380). «هنر دینی عدالت را در جامعه به‌شکل ارزش معرفی می‌کند؛ اگرچه شما هیچ اسمی از دین، آیه‌ای از قرآن و حدیثی در باب عدالت در خلال هنرتان نیاورید» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380).

در این مقام می‌توان در نظر ایشان تعهد، نشر معارف الهی، ازجمله عدالت و مسائل توحیدی و از دیگر سوی‌ نبود نشر محتوای ضاله، نظیر شهوت و خشونت و ابتذال را جزو ذات هنر دینی دانست. ایشان در باب توقع انقلاب از هنرمندان و هنر انقلابی می‌فرمایند:

«کشور ایران با همه‌ی این خصوصیت‌های فرهنگی عمیقی که شما می‌گویید و راست هم می‌گویید و من هم به همین‌ها اعتقاد دارم، تحقیر شد. پنجاه، شصت سال کسانی بر ما حکومت کردند که آورنده‌ی آنها، نه اینکه ما نبودیم ـ زیرا در ایران حکومت مردم به این صورت سابقه نداشت ـ بلکه دلاوریِ خودشان هم نبود. ای‌کاش اگر دیکتاتور بودند، دست‌کم همانند نادرشاه با زور بازوی خودشان، یا همانند آغامحمدخان با حیله‌گری خودشان بر سرکار آمده بودند؛ اما این‌طور نبود. دیگران آمدند و آنها را بر این ملت مسلط کردند و تمام منابع مادی و معنوی این ملت را به غارت بردند. با رنج‌ها و محنت‌های بسیاری، حرکت عظیمی در مقابل این پدیده‌ی شوم اتفاق افتاد و توانست با فداکردن جان‌ها و عریان‌کردن سینه‌ها در مقابل دشنه‌ی دشمن غدار به‌جایی برسد. این زیبا نیست؟ هنر چگونه می‌تواند از کنار این‌ها بی‌تفاوت بگذرد؟ این توقعِ انقلاب است. هنر انقلابی‌ که ما از اول انقلاب همچنان گفتیم و آن را درخواست کردیم، این است. آیا این توقعِ زیادی است؟» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380).

«مقوله‌ی دیگری که من به اختصار آن را عرض می‌کنم، هنر انقلابی است. توقع انقلاب از هنر و هنرمند، مبتنی بر نگاه زیباشناختی در زمینه‌ی هنر است که توقع زیادی هم نیست» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380). «انقلاب آن‌ وقتی می‌تواند خودش را در قالب هنر بیاورد که هنرمندِ خودی داشته باشد و خودش هنرمند را پرورش بدهد» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای کنگره‌ی شعر حوزه، 15/7/1370).

آسیب‌شناسی هنر انقلابی

از آنجا که آسیب‌شناسی هنر انقلابی پژوهش‌های مفصلی را به تفکیک قالب‌های هنری می‌طلبد در این مجال، تنها مهم‌ترین عنوان‌های این عرصه مورد بررسی قرار خواهند گرفت. از این‌رو، جهت تفصیل مطالب رجوع به اصل سخنرانی‌ها و بیانات ایشان ضروری است.

1. سختی و دشواری طی مسیر جهت تولید و فهم هنر انقلابی

دشواری راه در همه زمینه‌های اساسی، به‌ویژه در مواردی که نیاز به خلاقیت گسترده و عمیق دارد به‌عنوان یکی از عوامل مهم تأخیر در وصول به هدف مطرح است. اما نکته‌ای که توجه به آن ضروری است آنکه دشواری تحقق آثار هنری ـ انقلابی نباید موجب سرخوردگی و ناامیدی از دستیابی به اهداف شود. دشواری راه آنگاه بیشتر می‌شود که هنرمند قدم در مسیر نارفته گذاشته و سعی در تجربه ناآزمودنی‌ها کند. به تعبیر دیگر، گنجاندن مفاهیم انقلابی، معنوی و توحیدی در ظرف هنر امری است که در بازار هنر مدرن و تکنولوژیک مغفول مانده است.

«آنچه مهم است اين نكته است كه با به نتيجه رسيدن و پيروزى يك انقلاب و ملت، هنرمند مردمى نبايد كار خود را پایان‌ یافته تلقى كند. پس از پيروزى انقلاب و تشكيل نظام جمهورى اسلامى كه هدف، آرمان و آرزوى ملت بود، اکنون اين وظيفه هنرمندان است كه همگام با دست‌اندرکاران و مسئولان نظام در راه دست‌یابی به هدف‌ها و آرمان‌های انقلاب كوشش خود را بیشتر كنند. اینکه هنرمند قبل از پيروزى مبارزه‌ای، آثار هنرى خلق كند آسان است درحالی‌که ادامه كار هنرمند و خلق آثار هنرى پس از پيروزى مبارزه است كه دشوار به‌نظر می‌رسد؛ و اين همان‌جایی است كه برخى از هنرمندان ما در آنجا لغزيدند و نتوانستند بقيه راه را طى كنند» (سخنان رئیس‌جمهوری در مراسم تجليل از هنرمندان متعهد، 9/ 7/ 1367).

«آنچه که در مجموع به‌نظرم می‌رسد، این است که مسئله هنر و هنرمند، جزو مسائلی است که هم ظریف است، هم به‌شدت حساس و دقیق است. مرزهای دشواری در این زمینه وجود دارد. اگر ما به این مرزها بی‌توجه باشیم، ممکن است خطا کنیم و برخلاف آنچه عمل کنیم که شایسته است؛ البته این مربوط به ما است. سخن درباره مرزهایی نیست که هنرمند باید رعایت کند؛ آن ماجرای دیگری است. ما که با مسئله هنر و هنرمند ـ با این موضوع مهم در اداره کشور ـ مواجهیم، باید مرزها را درست بشناسیم تا بتوانیم درست قضاوت کنیم و بر اساس قضاوت عمل کنیم» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380).

«البته ما همین‌طور می‌گوییم ایمان را با هنر منتقل بکنید؛ اما می‌دانم که در عمل دشوار است، بسیار خون‌دل و زحمت دارد. قصد من این نیست که از زحمات و دشواری‌های این کار صرف‌نظر کرده باشم، اما می‌خواهم عرض کنم که با همت بلند ان‌شاءالله همه دشواری‌ها برطرف خواهد شد و خداوند به شما توفیق خواهد داد؛ چون در راه خدا و کار بزرگ است» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 23/2/1377).

مقام معظم رهبری وجود انقلاب اسلامی را مایه برکت و گسترش هنر انقلاب دانسته و با واردکردن مقوله ایمان و توکل به‌خدا، ضمن بیان اینکه من معتقدم آن چیزی که ما برای یک حرکت درست احتیاج داریم، استقامت است. می‌افزایند:

«من این حرکت را عملی و ممکن می‌دانم، حتی نه‌چندان دشوار. من حتی خیلی دشوار هم نمی‌دانم و تعجب می‌کنم که برخی اینها را چیزهایی محال می‌دانند، همانند اینکه خودشان را در مقابل یک دیوار تا به عرش رسیده می‌بینند. من راه را خیلی دشوار نمی‌دانم مشروط به اینکه این راه طی شود. این است که مجموعه‌ای همانند شما، همانند آن زبرالحدید باشند. همانکه امیرالمؤمنین فرمودند: مثل پاره‌های فولاد؛ یعنی من از شما خاطرجمع باشم. این فارسی‌اش است! آن‌وقت من به شما عرض می‌کنم بر روی این پایه مستحکم، می‌شود تا عرش آسمان‌خراش ساخت» (بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ، 8/4/1371). «هزاران چشمه‌ى جوشنده هنرى را دست‌های پليد و خائن آلوده كردند ... ما امروز آثار فرهنگىِ به‌اصطلاح هنرى دوران گذشته را از نزديك مى‌بينيم. شما مسئولیت سنگینی بر دوش داريد، به‌ویژه شما هنرمندان و همه‌ى هنرمندانى كه اكنون در اين جمع حضور ندارند. كار بسيار دشوار است. منتها به فضل الهى يك امتياز داريم و آن انقلاب است. امتياز انقلاب، امتياز عجيبى است ـ مثل هواى بهاری است ـ گل را در گلدان، در گلخانه و در اتاق هم مى‌توان رشد داد، اما با صحراى باز قابل‌مقایسه نيست و با طراوت گسترده‌اى كه باران بهارى بر او مى‌بارد و آفتاب بر آن مى‌تابد و زمين حاصلخيز آن را با سرعت و شتاب بارور مى‌كند ...» (سخنرانى افتتاحيه مقام معظم رهبری در تالار حوزه انديشه و هنر، 15/12/1363).

2. نبود تربیت و شناسایی نیروهای متعهد و انقلابی

از آسیب‌های هنر انقلابی نبود تربیت نیروی انسانی است. شاید گلایه از این‌جهت کمتر وارد باشد که چرا در این مدت، انقلاب موفق به تحویل هنرمندان صاحب سبک در زمینه‌های مختلف نشده است، بلکه گلایه بیشتر متوجه این مطلب است، چرا هنوز حتی «مکانیسم» تربیت هنرمند متعهد و انقلابی به‌دست نیامده است؟ و بدتر از آن اینکه چرا حتی به «تربیت نیروی انسانی» به‌عنوان یک نیاز مهم و بنیادین اندیشیده نمی‌شود؟ و بدتر از همه آنکه با وجود فقر نیروی انسانی، چرا از هنرمندان متعهد و انقلابی موجود حمایت‌های لازم صورت نمی‌گیرد؟

«صدا و سیما دانشکده دارد؛ این دانشکده باید به‌طور جدی به تربیت نیروی انسانیِ کارآمد و کافی بپردازد. انسان‌های مناسب را هم باید جذب کنید. الآن هنرمندهای انقلابی و خوبی در داخل کشور هستند که برخی‌ها در رشته و کارِ خودشان بدون‌شک جزو برجسته‌ها هستند؛ اما صدا و سیما از اینها استفاده‌ای نمی‌کند؛ نمی‌دانم چرا؟ اینها با من هم ارتباط دارند؛ برخی‌اوقات می‌آیند و می‌روند. بارها هم توصیه‌کرده‌ام که از این دوستان استفاده شود. بعضی از اینها در نویسندگی، گویندگی، شعر، در هنرهای تصویری و در کارهای دیگر خیلی خوب‌اند؛ برخی‌هایشان هم به‌واقع کارهای برجسته‌ای دارند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان سازمان صدا و سیما‌، 11/9/1383).

می‌توان نقطه‌ضعف اساسی در موضوع هنر انقلابی را تربیت نیروی انسانی دانست، متأسفانه پس از گذشت سه دهه از انقلاب اسلامی، عملکرد نهادهایی که این مهم بر عهده آنهاست، چندان امیدوارکننده نبوده است. هرچند در این میان برخی هنرمندان انقلابی، پیشتاز و خودرو همواره حضور داشته‌اند، اما این امر دلیل بر موفقیت نهادهای متولی این امر نیست، بلکه آنها خود از سر تکلیف و باانگیزه شخصی وارد عرصه‌های این‌چنینی شده‌اند. مقام معظم رهبری در مورد اهمیت تربیت و شناسایی نیروهای انقلابی و همچنین وظیفه مسئولین می‌فرمایند:

« از عوامل سایش در جبهه‌ی خودی، این است که مسؤولینِ خودىِ فرهنگ ـ مانند وزارت ارشاد و برخی دستگاه‌های دیگر ـ به آن کم توجه‌ای کردند. از ابتدا که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکیل شد، بایستی دفتر گزینش دایر می‌کرد و به سراغ کسانی می‌رفت که اهل نویسندگی، شعر، فیلم‌سازی، موسیقی حلال و دیگر رشته‌های هنری بودند. حتی به سراغ کسانی می‌رفت که صدای خوبی برای خوانندگی داشتند. بنده گاهی اوقات که می‌بینم نوجوانی را به تلویزیون می‌آورند که از صدای خوبی برخوردار است، دلم می‌لرزد که آیا بنا است این نوجوان، فردا پس‌فردا خواننده‌ی خوبِ جبهه‌ی مستضعفین و جبهه‌ی حق شود، یا قرار است به او و پدر و مادر پولی بدهند، بعد هم ببرندش و استودیوی مجانى و پرزرق‌ و برق در اختیارش بگذارند و یکی دیگر بر خیل آدم‌های ناباب اضافه کنند؟

دایرکردن چنان دفتر گزینشی در وزارت ارشاد لازم بود تا مراجعه‌کنندگان دارای استعداد هنری را جذب می‌کردند، یا حتی به سراغشان می‌رفتند. اگر چنین می‌شد، وزارت ارشاد را ـ که گاهی به لانه‌ی مراکز فساد فرهنگ گذشته بود ـ به‌تدریج و به‌مرور استحاله و تبدیل به مرکزی برای انقلاب، اسلام، خدا، حق و آزادگی می‌کردند و مسلماً پس از گذشت ده سال، می‌توانستند در همه‌ی رشته‌های هنری، شخصیت‌های عظیمی را پرورش دهند و معرفی کنند؛ اما چنین کاری نکردند. حال «مقصر چه کسی است؟» ما که اینجا قاضی نیستیم. «با مقصرین باید چه‌کار کنیم؟» ما که دادستان نیستیم. اکنون می‌خواهیم توصیف شرایط کنونی را کنیم و ببینیم از حالا به بعد باید چه‌کار کرد؟

مسلماً زمانی که مرکزی دارای قدرت و امکانات، به جذب استعدادها نپردازد، استعدادهای سرگردان و یا حتی غیرسرگردان، دچار ضعف‌هایی خواهند شد که آن ضعف‌ها به سایش و ریزش منتهی می‌شود. من خود ناظر بودم و می‌دیدم که مسؤولین وزارت ارشاد، بیشتر به همان قدیمی‌ها چشم می‌دوختند. کسی که هیکلش درشت‌تر و ظاهرش چشمگیرتر است، چگونه عوام را جذب می‌کند؟ آنها هم به همین حالتِ عوامانه، پیوسته به‌نام و نشان‌دارها نگاه می‌کردند و گاهی هم نه هوشمندانه که ناشیانه، به سراغشان می‌رفتند و چنین بود که این سبزه‌های نودمیده، این نهال‌های نورسته و این جستهای پای درخت پیر را نادیده گرفتند که خون جوانی در رگ‌ها داشتند. از عوامل سایش در جبهه‌ی خودی این بود» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور، 22/4/1373).

در طول سال‌های اخیر خوشبختانه با حمایت‌های مقام معظم رهبری به‌ویژه در عرصه شعر و ادبیات، فیلم‌سازی، رمان و داستان‌نویسی با مضامین دفاع مقدس و انقلاب اسلامی شاهد شکوفایی و رونق محصولات مختلف در عرصه هنر انقلابی هستیم. جلسه‌های مختلف با تولیدکنندگان و هنرمندان آثار انقلابی و معرفی آثار موفق در این زمینه که گاهی با تقریظ‌های ایشان بر کتاب‌ها همراه است، همچنین تأکید ایشان بر کار تشکیلاتی و منسجم در این عرصه، گواه بر این مدعا است.

«من وقتی به تنوع ابزارهای دشمن نگاه می‌کنم، می‌فهمم چقدر این قضیه برای اینها اهمیت داشت! یکی از کارها این بود که جریان ادب و هنر و فرهنگ انقلابی‌ را در کشور تحقیر کنند و به انزوا بکشانند. این تنها ‌یکی از کارهایشان بود. ازجمله کارهای مهمی که انقلاب کرده، یکی این است که عده‌ای عنصر فرهنگی، ادیب، هنرمند و دارای اقتدار فرهنگی تربیت‌کرده و به‌حمدالله کم هم نیستند. شعرا و داستان‌نویسان زیادی به‌وجود آمدند؛ نویسندگان قلم‌زن دقیق و فارسی‌نویس محکمی به‌وجود آمدند و به‌حمدالله هستند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارگزاران فرهنگی، 21/5/1371).

3. خودباختگی و ترس عناصر جبهه خودی

در رهنمودهای مقام معظم رهبری، خودباختگی و ترس از آسیب‌های جبهه هنرمندان انقلابی دانسته شده است؛ بر این اساس ایشان بارها ازآنچه خودباختگی عناصر جبهه خودی در مقابل شخصیت‌های جبهه دشمن دانسته، ابراز تأسف کرده‌اند و با برشمردن ویژگی‌های هنرمندان انقلابی و غیرخودی، سعی در ایجاد مرزبندی شفاف میان دو جبهه و دمیدن روح خودباوری و اعتمادبه‌نفس در جبهه خودی بوده‌اند. ایشان در این‌باره می‌گویند:

«اما عامل دیگر، خودباختگىِ عناصر جبهه‌ی خودی در مقابل شخصیت‌های جبهه‌ی دشمن، به‌دلیل احساسِ برترىِ صنفىِ آن شخصیت‌ها بر این عناصر بود. این حقیقت قابل‌انکار نیست. برای نمونه، فرض بفرمایید وقتی یک هنرمندِ این جبهه (خودی)، در رشته‌ای از هنر، سرافراز و بی‌اعتنا مقداری پیش می‌رفت و بعد در جایی احساس خستگی می‌کرد و می‌خواست لحظه‌ای بایستد و نفس تازه کند، تا چشمش به هنرمند رشته‌ی خودش در جبهه‌ی مقابل می‌افتاد، مرعوب او می‌شد! در اصل نسبت به آن‌طرف احساس مرعوبیت داشت. البته این مرعوبیت، گاهی مرعوبیتِ صرف و گاهی تأثر و انجذاب از طرف مقابل بود. بنده در موارد زیادی دیدم که هنرمند جبهه‌ی خودی، به هنرمند جبهه‌ی مقابل به چشمی نگاه می‌کند که گویی آن هنرمند، «بزرگ» است! دیگر این را نمی‌دانست که ممکن است هنرمند جبهه‌ی مقابل، هنرش بالاتر باشد، اما شخصیتش کوچک‌تر از شخصیت او است که در جبهه‌ی خودی است. نمی‌دانست که هنرمند جبهه‌ی مقابل، از شجاعت، آزادگی و همتی که او دارد، بی‌بهره است و در محیط باز، پرورش نیافته است. نمی‌دانست که او همان کسی است که روی پاهای نوکران شاه و فرح افتاده و کفش آنها را بوسیده است. پس چه اهمیت دارد؟! لقبِ با طنطنه‌ی «استاد» چه ارزشی دارد و مگر می‌تواند واقعیت را تغییر دهد؟!» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور، 22/4/1373).

 «آن جوانی که وسط میدان ایستاده و در مقابل شیطان بزرگ صدای مردی و مردانگی سر داده و نظام جهانی را به محاکمه کشیده است؛ همه دنیا روی او حساب می‌کنند و از او می‌ترسند. چرا باید در برابر آدمی که گیرم هنرش از او بالاتر است اما شخصیت انسانی‌اش یک‌صدم او نیست احساس مرعوبیت کند؟ متأسفانه نمی‌شناختند و احساس مرعوبیت می‌کردند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور، 22/4/1373).

ایشان در جای دیگری ضمن ابراز تأسف از مرعوبیت هنرمندان خودی در برابر هنرمندان جبهه مقابل، دلیل عمده آن را نبود شناخت از ماهیت آنها بیان می‌کند: «هنرمندان جبهه خودی که مرعوب عناصر جبهه غیرخودی می‌شدند، غالباً نمی‌دانستند آنها کی‌اند و چه‌کاره‌اند. نمی‌دانستند آنها همان کسانی هستند که منت‌کشی می‌کردند و پول می‌گرفتند تا بتوانند به فلان قهوه‌خانه روشنفکری بروند و تا ساعت دوی بامداد عرق بخورند ... جوان هنرمندِ جبهه‌ی خودی، نمی‌دانست که اینها از لحاظ شخصیت اینقدر پست‌اند. از این‌رو مجذوب و مرعوبشان می‌شد. از عوامل سایش در جبهه‌ی خودی، همین بود. این را قبول کنید. متأسفانه من چنین سایشی را دیده‌ام» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور، 22/4/1373).

4. ورود به درگیری‌های خطی و سیاسی

از آسیب‌های توجه‌کردنی عرصه‌های هنر و علم، ورود بحث‌های سیاسی و اردوکشی سیاست‌مداران و سیاست‌بازان به این عرصه‌ها است. این آسیب آنگاه بیشتر می‌شود که پای بازیگران این عرصه به دعواهای جناحی نیز کشیده شود:

«عاملی دیگر از عوامل هضم جبهه‌ی خودی و سایش آن، کشیده‌شدن پاىِ عناصرِ این جبهه به دعواهای خطی است که در برهه‌ای از زمان، در این کشور به‌واقع فاجعه آفرید ... این دوگانگی، در محیط هنری و روشنفکرىِ انقلابی و خودی هم پدید آمد. عده‌ای بیهوده شروع به دادنِ شعارهای آن دعواگرها کردند؛ درحالی‌که هیچ‌ وجه و دلیلی نداشت. البته اینجا تقصیر از سیاسیون بود. آنها فکر می‌کردند بد نیست حرف‌های خودشان را در این محیط هم مطرح کنند ...» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور، 22/4/1373).

رهبر انقلاب در قسمتی از سخنان خود، اینکه هنرمندان و کسانی‌که با کار هنری سروکار دارند را نباید به بازی‌های خطی و سیاسی کشانید، توصیه همیشگی خود به هنرمندان دانسته و می‌فرمایند:

«همیشه توصیه‌ی من به هنرمندان و کسانی‌که با کار هنری سروکار دارند، این است که اینها را به بازی‌های خطی و سیاسی نکشانید ... از زمانی که بنده رئیس‌جمهور بودم، هرگاه با وزرای ارشاد وقت و مسئولان گوناگون مواجه می‌شدم این نکته را می‌گفتم، توصیه‌های خاصی هم نسبت به اشخاص گوناگون داشتم که همه در این جهت بود که نگذارید خطوط سیاسی و جناح‌های سیاسی و شبه‌حزب‌ها بیایند و وارد این مقوله شوند و آن را قبضه کنند؛ زیرا در این‌صورت همه‌چیز تباه خواهد شد؛ اما اشتباه نكنيد، آنجایی كه پاى حفظ ارزش‌ها و تداوم بخشيدن به آنها است، يا صحبت از استحاله ارزش‌ها است، خط‌کشی وجود دارد؛ شما نمى‌توانيد بگوييد من نه این‌طرف هستم، نه آن‌طرف. مگر مى‌شود؟ اين مى‌شود بی‌هویتی. مگر مى‌شود آدم به ارزشی، هم معتقد باشد، هم نباشد؛ ارزشى را هم پاس بدارد، هم ندارد؟ اینجا آدم بايد موضع انتخاب كند و پاى آن بايستد» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380).

5. عامل دنیا و جلوه‌های فریبنده آن

از دیگر آسیب‌های هنر و هنرمند انقلابی، عامل دنیاگرایی و حب آن است؛ چراکه در جهان‌بینی توحیدی و اسلامی، مظاهر مادی و شیطانی نشئه دنیویِ انسان را به‌سوی خود جذب کرده و او را از وصول به‌ اهداف حقیقی باز می‌دارد، رهبر انقلاب در مقام تشریح عامل دنیا و جلوه‌های فریبنده آن می‌گوید:

«عامل دیگر که امتحان بسیار بزرگی بر سر راه همه است، عامل دنیا و جلوه‌های فریبنده‌ی آن بود. در جبهه خودی برخورداری مادی کم و امکانات ناچیز بود. جلوه‌های دنیا پرجاذبه است، چشم‌ها و دل‌ها را می‌فریبند. چنانکه برخی از کسان را فریفت. دنیا هم که می‌گویم فقط پول، خانه و خودرو شخصی نیست، چیزهای دیگری هم هست، اسم درکردن، تعریف و ستایش شنیدن، منفعت‌های ناروا و نادرست جنسی و همه امکاناتی که نفس انسان آنها را می‌خواهد، دنیا و جلوه‌های آن است. چنین وسوسه‌هایی هم در عده‌ای پدید آمد. البته عده‌ی زیادی به‌واقع ایستادند و مردانه مقاومت کردند؛ اما برخی از افراد هم ـ به‌ندرت ـ در مقابل این وسوسه‌ها و جلوه‌های دنیوی پایشان سست شد. کسانی در قبل از انقلاب، اهل منفعت‌بردن از شهوات حیات بودند؛ اما انقلاب که آمد، درِ تمتعات را به‌کلی به روىِ دلِ خودشان بستند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور، 22/4/1373).

6. تقلید از آثار جبهه مخالف

غرب‌زدگی و تقلید از آسیب‌های جدی هنر انقلابی است و دلیل آن نیز نبود بروز خلاقیت در عرصه‌های هنری و خودباوری و به‌تبع آن، نداشتن سبک‌های بومی هنری است. امری که بهترین دلیل اثباتش رصد محصولات فرهنگی کشور است. مقام معظم رهبری در مخالفت جدی با تقلید از محتوا و آثار بی‌مایه جبهه مخالف می‌فرمایند:

«برخی از عناصر جبهه خودی که برای نمونه داستان می‌نویسند یا فیلم می‌سازند، با این خیال که مخاطبین جبهه مقابل را جذب کنند به مسائلی می‌پردازند که نویسنده یا فیلم‌ساز جبهه مقابل به آنها پرداخته است. این کار به‌هیچ‌ وجه صحیح نیست؛ چون به سایش در جبهه خودی کمک می‌کند. بنده این را قبول ندارم، نه‌ فقط قبول ندارم، بلکه تصور می‌کنم این فکر، غلط و این‌کار، اشتباه است. ما باید مخاطب خودمان را خلق کنیم، اگر دشمن ما با تکرار حرفی گوش‌ها را با آن آشنا می‌کند ما نباید مجبور بشویم حرفی را که او می‌خواهد تکرار کنیم، اگر او با خوراندن خوراکی ذائقه جدیدی برای مردم کشور خلق می‌کند ما نباید طبق آن ذائقه‌ی خلق‌شده باشیم، خودمان باید ذائقه‌ی دیگری خلق کنیم؛ یعنی همانی‌که مطابق فکر و ایمان و عقیده ما است. خلاصه اینکه اگر دشمن خصوصیاتی را در کار خود برجسته می‌کند، ما تقلید نکنیم» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور، 22/4/1373).

«از جمله کارهایی که باید بکنید، این است که مخاطب خودتان را خلق کنید، اگر به فکر این باشید که مخاطب جبهه مقابل را تصرف کنید ممکن است همین فکر شما را وسوسه کند که به تقلید کار جبهه مقابل بپردازید» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشور، 22/4/1373).

7. نبود تناسب فرم با محتوا و قشری‌زدگی

تناسب فرم و محتوا از مسائل ضروری در هنر انقلابی و فاخر است. برای تولید و ارائه محصولات هنری فاخر، باید توأمان فرم، قالب و همچنین محتوا و مضمون را مدنظر داشت. چراکه بسیاری از مشکلات عرصه هنر و به‌ویژه هنر انقلابی از قشری‌گری و ریاکاری تا معنازدگی ناشی می‌شود.

به‌عبارت ‌دیگر، از مشکلات مهم و بارز عرصه هنر دینی و انقلابی که به‌طور ملموس در برنامه‌های تولیدی سازمان‌های فرهنگی هنری نیز مشاهده می‌شود، توجه صرف به ظواهر و پوسته دین و مغفول‌ماندن باطن و مغز پیام دین است.

«مشکل عمده‌ای که امروز بر سر راه هنر دینی وجود دارد این است که به‌جای اینکه دین منبع الهام هنرمندان قرار ‌گیرد و هنر پیام دینی را در محتوای خود متجلی کند، ظاهر دین مورد توجه هنرمندان قرار می‌گیرد و هنرمند به‌گونه‌ای مصنوعی درصدد گنجاندن ظواهر دینی در فرم و صورت هنر برمی‌آید و هنر خود را به‌شیوه‌ای تصنعی با دین پیوند می‌دهد» (نبوی، 1378: 219). واقعیت آن است که تولید محتوای ضددینی و حتی غیردینی با دین منافات دارد و گنجاندن بخش‌هایی از ظواهر دین، مضمون را دینی نمی‌کند. رهبر انقلاب نیز در مواضع متعددی از بیانات خویش با اشاره به‌همین مطلب، هنرمند را در باب فرم و در قبال محتوا متعهد می‌دانند:

 «هنرمند هم در باب فرم و قالب هنر خودش و هم در قبال مضمون تعهد دارد. شخصی که قریحه هنری دارد نباید به سطح پایین اکتفا کند. این ‌یک تعهد است، هنرمند تنبل و بی‌تلاش، هنرمندی که برای تعالی کار هنری خودش و ایجاد خلاقیت تلاش نمی‌کند در حقیقت به مسئولیت هنری خودش در قبال قالب عمل‌ نکرده است. هنرمند باید دائم تلاش کند، البته ممکن است انسان زمانی به‌جایی برسد که بیش از آن نمی‌تواند تلاش کند، بحثی نیست؛ اما تا آنجایی که می‌تواند برای اعتلای قالب هنری تلاش کند. این تعهد در قبال قالب، بدون احساس شور و عشق و مسئولیت ممکن نیست» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380).

ایشان در فراز دیگری از سخنان خود ضمن تجلیل از هنر به‌عنوان فاخرترین و ارزشمندترین قسمت‌های جان انسانی، به‌ضرورت خرج‌کردن این سرمایه برای خداوند اشاره‌کرده و بلافاصله ادامه می‌دهد: «البته وقتی می‌گوییم برای خدا خرج کنید، بی‌درنگ ذهن به‌طرف همان حالت قشری‌گری و ریاکاری نرود» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380).

ایشان همچنین در جمع اصحاب فرهنگ و هنر با صراحت بیشتری به این مطلب اشاره‌کرده و می‌گویند: «هنر دینی به‌هیچ ‌وجه به معنای قشری‌گری و تظاهر ریاکارانه‌ی دینی نیست. این هنر لزوماً با واژگان دینی به‌وجود نمی‌آید. ای‌بسا هنری صددرصد دینی باشد، اما در آن از واژگان عرفی و غیردینی استفاده‌ شده باشد؛ نباید تصور کرد که هنر دینی آن است که به‌حتم داستانی دینی را به تصویر بکشد یا از مقوله‌ای دینی ـ همانند روحانیت و غیره ـ صحبت کند» (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر، 1/5/1380).

نتیجه‌گیری

رهنمودها و راهکارهايي که رهبري در حوزه هنر ارائه کرده‌اند، نشان‌دهنده توجه ويژه ايشان به اين حوزه است. ایشان معتقد هستند که حکومت در نظارت و هدايت صحيح و متعالي هنر نقش دارد و همواره دقت در عمل را از حکومت انتظار داشته‌اند. هنرمندان نيز مورد توجه رهبري قرار گرفته‌اند و همواره خواستار حمايت از هنرمندان بوده‌اند. در مقابل، وظايف آنها را در جهت ترویج هنر متعالي، انقلابي و ناظر به توسعه کشور تشریح کرده‌اند. همچنین رهبر معظم انقلاب نسبت به آسيب‌هايي که ممکن است بر حوزه هنر وارد شود، به هنرمندان و دست‌اندرکاران هشدار داده و دغدغه‌هاي خود را در همه‌ی جوانب به‌اطلاع هنرمندان و متوليان رسانده‌اند. از جمله مهمترين مواردي که مورد تاکيد ايشان بوده، عبارت است‌از: تحمل نقد و انتقاد، ملازمت هنر و تعهد، معیار هنر ديني واقعي، توجه به هنر انقلاب، بیان رابطه هنر و سياست و به‌طور کلی رابطه هنر با سایر مقولات، هنر معناگرا، اهمیت نظارت بر هنر و غیره.

ايشان هنرمند واقعي را مسئول و در قبال اثر هنري موظف دانسته و با اشاراتي دقيق، هنرمند را در باب فرم و قالب و مضمون متعهد می‌دانند. منظومه‌ی معنایی هنر انقلابی، علاوه ‌بر تبیین رسالت‌ها و نقش هنرمندان انقلابی، با طرح سه محور اساسی دیگر، تکمیل می‌شود: «نقش انقلاب و نظام اسلامی در اعتلای هنر انقلابی»، «ترسیم نقشه‌ی راه هنر انقلابی» و «آینده‌سازی هنر انقلابی».

در این مقاله به‌گونه‌ای گذرا سعی برآن شد تا به مفهوم هنر انقلابی و آسیب‌شناسی آن از منظر مقام معظم رهبری پرداخته شود. با این تحلیل در هفت محور به آسیب‌شناسی هنر انقلابی اشاره شد:

1. سختی و دشواری طی مسیر جهت تولید و فهم هنر انقلابی؛
2. نبود تربیت و شناسایی جدی نیروهای متعهد و انقلابی؛
3. خودباختگی و ترس عناصر جبهه خودی؛
4. ورود به درگیری‌های خطی و سیاسی؛
5. عامل دنیا و جلوه‌های فریبنده آن؛
6. تقلید از آثار جبهه مخالف؛
7. نبود تناسب فرم با محتوا و قشری‌زدگی.

مقام معظم رهبری در سخنرانی‌های مختلف در دیدار با اصحاب ادب و هنر به تبیین راهکارها و رهنمودهای عملیاتی جهت عبور از چالش‌های هنر انقلابی پرداخته‌اند. اینکه هنر انقلابی برآمده از انقلاب اسلامی است و ترسیم آینده‌ی هنر انقلابی، از ترسیم آینده‌ی انقلاب اسلامی قابل فهم خواهد بود. بازخوانی سخنان رهبری ـ به‌ویژه در حیطه رهنمودها ـ از سویی امیدبخش و از سوی دیگر، تاسف‌برانگیز است. امیدبخش از آن‌سو که بسیاری و بلکه تمامی رهنمودهای ایشان یکسره عملیاتی است و تاسف‌برانگیز، ازآن‌رو که با تسامح می‌توان گفت قدر ناچیزی از آنها محقق شده است.

فهرست منابع

1. اکوچکیان، احمد، از نقشه جامع علمی تا نظام آموزش عالی هنر
2. بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 70/02/1373
3. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ـ 23/2/1377
4. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار هنرمندان و مسئولان فرهنگی کشورـ 22/4/1373
5. خطبه‌های نماز جمعه آیت الله خامنه‌ای، تهران 1359.
6. ریخته‌گران، محمد (1380) تأملی در مبانی نظری هنر (هنر،‌ زیبایی، تفکر)، تهران، ساقی.
7. سخنان رئیس‌جمهوری (آیت الله خامنه‌ای) در مراسم تجليل از هنرمندان متعهد ـ 09/ 07/ 1367
8. سخنرانى مقام معظم رهبری در مراسم‌ سالگرد تأسیس سازمان تبليغات اسلامى‌ ـ 1/4/1366
9. مدد پور، محمد (1374) تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی، تهران، امیرکبیر.
10. بشیر، حسن و همکاران (1387) اصول و رهیافت‌های هنر اسلامی در کلام رهبری، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق7.
11. نبوی، سید عباس (1378) بایستگی‌های هنر دینی، در مجموعه مقالات چیستی هنر، تهران: قطران.
12. اشیری، سعید (1392) نوآوری‌های گفتمانی در سخنان مقام معظّم رهبری ـ 1392.
13. اشیری، سعید،( 1392) دوران جدید عالم (غرب‌شناسی انتقادی در بیانات مقام معظّم رهبری)، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی.
14. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای کنگره‌ی شعر حوزه‌ ـ 15/07/1370
15. بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 8/4/1371
16. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از کارگزاران فرهنگی ـ21/05/1371
17. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از اصحاب فرهنگ و هنرـ01/05/1380
18. سخنرانى افتتاحيه مقام معظم رهبری در تالار حوزه انديشه و هنر،15/12/1363
19. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسئولان سازمان صداوسیما‌ـ 11/09/1383

پی‌نوشت‌ها

* پژوهشگر حوزوی و کارشناس ارشد فلسفه هنر khakia.ali@gmail.com

[1]. progress Idea.

[2]. Authority.

[3]. قبل از انقلاب.

[4]. در دهه شصت.

[5]. کلیدواژه‌ی آیت‌الله خامنه‌ای، به نقل از وب‌سایت بنیاد آمریکایی کارنگی در مقاله‌ای تحت عنوان:

 Reading Khamenei: The World View of Iran's Most Powerful Leader.

[6]. Mimesis.

[7]. محاکات.