معرفی کتاب الهيات ليبرال

نویسنده کتاب الهيات ليبرال حمیدرضا مظاهري سيف است. این کتاب توسط موسسه فرهنگي بهداشت معنوي – عصر آگاهي، منتشر شده است. موضوعات این کتاب شامل: اسلام تجددگرا، معنویت منهای دین، عقلانیت شاخص تمایز دین با معنویت، عقلانیت بی یقین، تدین تعقلی و گریز از عقاید و عبادات، از لیبرالیسم الهیاتی تا تدین التقاطی...، است..

در مقدمه این کتاب می‌خوانیم: زندگي امروز انسان از رنج و ناکامي سرشار شده و براي کاهيدن و برطرف کردن آن، امیدوارکننده‌ترین راهي که بشر فراروي خود مي­بيند معنويت است؛ اما معنويت مشترک، لفظ حیرت‌زایی است که به‌سادگی نمي­توان از شمارش مصاديق آن برآمد؛ چه رسد به ارائه­ي تعريفي جامع و قانع‌کننده از آن. گذشته از اينکه سنت­هاي کهن و صورت­هاي نوپديد معنوي هرکدام راه و روشي پيش مي­نهند، در رابطه با نحوه­ي رجوع و استفاده از اين مسلک­هاي معنوي نيز ايده­هاي گوناگوني مطرح مي­شود؛ اما بزرگ­ترين مشکلي که بر سر راه معنویت‌گرایی پیش‌آمده، شباهت‌ها و تفاوت‌های شگفت‌انگیزی است که ميان مکاتب معنوي گوناگوني وجود دارد و نيز مدعيان دروغيني که حقيقت را به پرده­ي ابهام مي­کشند...

 این کتاب در پی آن است تا با بررسي انديشه­هاي مصطفي ملکيان به آسیب‌شناسی معرفت ديني در قلمرو معنويت بپردازد. هدف نگارنده بررسي تئوري عقلانيت و معنويت است که ابهام و بي يقيني را محور هم‌نشینی عقلانيت و معنويت معرفي کند. نویسنده بر این باور است که ملکيان دين اسلام را داراي سه قرائت اساسي از جمله اسلام بنيادگرا، سنت‌گرا و تجددگرا (ليبرال) مي­داند؛ و اسلام تجددگرا مدل مطلوب اوست که ویژگی‌های آن را به اين شرح اعلام مي­کند:

الف) عقل استدلال‌گر را نه‌فقط ابزار کشف و استخراج حقايق کتاب و سنت مي­داند، بلکه منبعي در کنار دو منبع کتاب و سنت مي­انگارد . . .

ب) بر روح پيام اسلام تأکید دارد، نه بر ظواهر آن.

ج) تدين را بيش و پيش از هر چیز در اخلاقي زيستن مي­بيند، آن هم اخلاقي اين جهاني، انسان گرايانه و احساساتي.

د) احکام شريعت و فقه را تغييرناپذير نمي­داند، بلکه بيشتر آنها را تخته بند زمان، مکان و اوضاع و احوال اجتماعي و فرهنگي جامعه­ي عرب چهارده قرن پيش مي­انگارد . . .

و) به تکثرگروي ديني قائل است.

ز) دين را برآورنده­ي نيازهاي دنيوي و اخروي مي­داند.

ط) معتقد نيست که با تأسیس حکومت ديني و ايجاد جامعه­ي ديني لزوماً رفاه مادي نيز حاصل مي­آيد و ..

ملکيان در راستاي ارائه معنويتي سازگار با مباني تمدن غرب و عقلانيت سکولار، رويکردي نتيجه نگرانه اختيار کرده و مي­گويد: «معنويت بنا به تلقي من نحوه­ي مواجهه­اي با جهان هستي است که در آن شخص روي هم رفته با رضايت باطن زندگي مي­کند و دستخوش اضطراب و دلهره و نوميدي نيست»؛ اما نگارنده مي­گويد: اين تعريف گذشته از اينکه رويکردي صرفاً پيامدگرايانه دارد و به محتواي معنويت چشم نمی‌گشاید، از نظر پيامدگروي نيز، تُنُک و تنگ دامنه است؛ زيرا اگر قرار باشد که معنويت را با نتايج و کارکردهايش تعريف کنيم دست‌کم تمام کارکردهايي که لويي پويمان براي اخلاق برمي­شمرد به‌نوعی قابل‌ذکر هستند؛ نگارنده در ادامه به سه تعريف دين از نظر ملکيان اشاره مي­کند؛ دين اول؛ ديني است که منابع دست اول و متون مقدس ارائه مي­دهند. دين دوم؛ فهم و تفسير عالمان از آن؛ و دين سوم؛ تحقق تاريخي و عملي دين و مجموعه افعال مؤمنان به آن دين است. ملکيان معتقد است که گوهر دين اول معنويت است. اما دين دو و سه را داراي گوهر معنوي نمي­داند. گذشته از اين ايشان دينداري و دین‌گرایی را طوري توضيح مي‌دهند، که کاملاً ماهيتي معنوي پيدا کرده و با تعريفي که از معنويت داشتند تطابق پيدا مي­کند.با توجه به اين توصيف از دين، حقيقت دين براي ايجاد احساس رضايت باطني و کاهش رنج­هاست؛ و اين دقيقاً از آغاز اقبال به دين، تدين و شکل‌گیری همان دين سوم است.

هراس ملکيان از تصريح بر نسبت واقعي که ميان دين و معنويت وجود دارد، به علت ناعقلاني انگاري دين است او و بسياري از روشنفکران دین‌گریز، دين را آغشته به تعبد کورکورانه و آلوده به تعصب مي­پندارد. ازاین‌رو مي­گويد: «بزرگ­ترين نقدي که بر طرز تفکر و نحوه­ي معيشت سنتي مي­توان داشت، اين است که تعبدي و طالب تسليم و تقليد و به همين جهت استدلال گريز و حتي استدلال ستيز است».

 نویسنده در اهميت ليبراليسم الهياتي مي­گويد: هرکدام از اديان و سنت­هاي کهن معنوي را داراي بهره­اي از حقيقت مي­داند و درصدد است تا در اين بهره­ها شريک شود و از آنها برخوردار گردد. ازاین‌رو به تکثرگروي ديني اقبال نشان مي­دهد تا از اين رهگذر باب گفتگو ميان اديان گشوده شده و حقيقت در ميان آنها جريان يابد و جابجا شود .به نظر ملکيان عقايدي که در اديان گوناگون مطرح مي­شود لايه­ي رويين و قشري براي آن گوهر معنوي است. مهم اين است که شخص با تلقي خاصي از عالم بتواند رنج­هاي خود را کاهش دهد. اين تلقي گاه با اعتقاد به خدا و گاهي بدون اعتقاد به خداوند ايجاد مي­شود .

ملکيان مي­کوشد تا با تأکید بر ليبراليسم الهياتي، عقلانيت و معنويت را با هم جمع کند؛ و در واقع دين را با چوب عقلانيت سکولار بتکاند تا قشر عقايد و عبادات از آن بريزد و لُب معنويت آن باقي بماند. او مي­گويد: اگر عقلانيت را «معيارهاي همگاني تعيين کنند، به گمان بنده هیچ‌یک از عقايد ديني عقلاني نيستند»؛ بنابراين نه عقايد با عقلانيتي عام سازگار مي­آيد و نه عبادات به‌عنوان تنها راه تحقق فضايل اخلاقي اثبات پذيرند. سرانجام حاصل جمع عقلانيت و معنويت، زدودن عقايد و عبادات از دين و واگذاردن معنويت به تجربه­ي سيال، متحول و ناپايدار ديني است .معنويت هم که بيرون از حوزه­ي عقلانيت عمومي و همگاني است به حوزه­ي شخصي افراد واگذار مي­شود. تأکید بر عقلانيت، به ماندن در تاريکي­هاي شک و ترديد تفسير مي­شود؛ و عجيب اينجاست که از اين ظلمات بي يقيني و ابهامات عقلانيت گريز، انتظار آرامش و اميد و شادماني مي­رود.