«سواد رسانهای» از آن دست مفاهیمی است که امروزه نامش را در بحثهای گوناگونی میشنویم و مدتی است که دربارهاش بیشتر از قبل صحبت میشود، البته از خود این مفهوم هم دیدگاه یکسانی در دست نیست و تعاریف و تفاسیر گوناگونی در بین استادان و کارشناسان ارتباطی وجود دارد؛ چراکه سواد رسانهای مفهومی کموبیش نوظهور است، هنوز دارد نظریهپردازی میشود، مفهوم آن قوام و تکامل پیدا میکند و روزبهروز جایگاهی مهمتر از قبل مییابد.
تصویر اهمیت آموزش «سواد رسانهای» از کودکی
اگر بخواهیم سواد رسانهای را فقط در یک جمله تعریف کنیم، میتوانیم اینطور بگوییم: «سواد رسانهای به معنای خوانش انتقادی رسانههاست.»
یعنی مخاطب بتواند ایدئولوژیهای نهفته در پس پیامها را درک کند، نسبت به مفهوم آن آگاهی بیابد، اهداف پنهان در پس پیامها را کشف کند و بتواند با توجه به خاستگاه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... آن پیام مورد نظر را تأویل و تفسیر کند. مخاطبی که از دانش و سواد رسانهای برخوردار است، باید این توانایی را پیدا کرده باشد که بفهمد مالکیت و مدیریت پیامی که به دستش رسیده، ابتدا در دست چه کسانی بوده و آنها با چه هدف و خاستگاه ایدئولوژیکی آن پیام مورد نظر را منتشر کردهاند.
اهمیت بحث سواد رسانهای تا آنجاست که آموزش آن امروزه باید در قالب برنامههای آموزشی گنجانده شود و از همان سالهای ابتدایی، آموزشش را برای کودکان در رأس برنامهها قرار دهد. خود مخاطب هم بهتدریج بر اساس تجربه زیسته و تعاملش با رسانه به شناختی از اهداف رسانهها دست پیدا میکند و کمکم در مسیر یادگیری این دانش قرار میگیرد. در اینکه سواد رسانهای مبانی و اصولی دارد که قابلآموزش است هیچ تردیدی نیست، اما امروزه میبینیم کودکانی که تازه متولد میشوند هم از همان روزهای اول به دنیا آمدنشان با تلفن همراه و تبلت و دیگر وسایل مرتبط با فناوری آشنا میشوند و این وسایل در مقابل چشمشان قرار میگیرد. نوع استفادههای ما از این وسایل فناورانه گرچه میتواند متفاوت باشد، اما امروزه حتی تا بازیها و سرگرمیهای مختلف هم تحت تأثیر این ایدئولوژیها قرار گرفتهاند و بازیها بهرغم نامشان که «بازی» است، در بیشتر موارد در دل خود حامل پیامهایی در زمینههای مختلف فرهنگی، سبک زندگی و ایدئولوژیهای گوناگون هستند. کودکان امروز از همان دوران طفولیت در معرض این ابراز و وسایل قرار میگیرند و مهارتشان در استفاده از آنها آنقدر وسیع است که شخصاً دیدهام حتی اگر والدینشان بازیای را از روی دستگاهشان پاک کنند، خود کودکان قادرند دوباره آن را از روی اینترنت پیدا و نصب کنند. لذا این آموزش از همان سالهای ابتدایی حیات باید توسط خانواده در زندگی کودکان گنجانده شود، بعدها در مدرسه و دانشگاه استمرار پیدا کند و در نهایت در مسیر این تجربه زیسته و به دانش و درکی از سواد رسانهای دست پیدا کنند.
دکتر محمدمهدی فرقانی - استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی