نباید در سلوک از جهت عبادات و ریاضات عملیّه به نفس سخت‌گیری کند و آن را در تحت فشار قرار دهد؛ خصوصاً در ایّام جوانی و ابتداء سلوک که آن نیز منشاء انضجار و تنفّر نفس شود و گاه شود که انسان را از ذکر حقّ منصرف کند.
و در احادیث شریفه اشاره به این معنی بسیار است، چنانچه در کافی شریف است که حضرت صادق فرمودند: «من در ایّام جوانی جدّیّت و اجتهاد در عبادت نمودم، پدرم به من فرمود: " ای فرزند کمتر از این عمل کن، زیرا که خدای عزّوجلّ وقتی بنده‌ای را دوست داشته باشد، از او به کم راضی شود».[1] و قریب به این مضمون در حدیث دیگر است.[2]
و نیز در روایت کافی است که حضرت ابی جعفر از حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم حدیث کند که فرمود: «همانا این دین محکم است؛ داخل آن شوید با رفق و مدارا، و عبادت خدا را مبغوض بندگان خدا نکنید تا مثل سوار مفرطی باشید که نه سفر را قطع میکند و نه پشت به مرکوب خود باقی می‌گذارد».[3] و در حدیث دیگر است که: «عبادت پروردگار را مبغوض نفس خود مکن».[4]
بالجمله، میزان در باب «مراعات» آن است که انسان ملتفت احوال نفس باشد و با آن به مناسبت قوّت و ضعف آن سلوک کند؛ چنانچه اگر نفس در عبادات و ریاضات قوی است و تاب مقاومت دارد، در عبادت کوشش و جدّیت کند و اشخاصی که ایّام غرور جوانی را طیّ کرده‌اند و آتش شهوات آنها تا اندازه‌ای فرو نشسته است، مناسب است تا قدری ریاضات نفسانیّه را بیشتر کنند و با جدّیت و کوشش مردانه وارد سلوک و ریاضت شوند؛ و هر چه نفس را به ریاضات عادت دادند، فتح باب دیگر برای او کنند تا آن که کم‌کم نفس بر قوای طبیعت چیره شود و قوای طبیعیّه مسخّر در تحت کبریای نفس گردند. و آنچه در احادیث شریفه وارد است که جدّیّت و کوشش در عبادت کنید و مدح شده است از اشخاصی که اجتهاد و کوشش در عبادت و ریاضت می‌کنند و در عبادات و ریاضات ائمة هدی سلام الله علیهم وارد است، با این احادیث شریفه که اقتصاد در عبادت را مدح فرموده‌اند، مبنی بر اختلاف اهل سلوک و درجات و احوال نفوس است؛ و میزان کلّی نشاط و قوّت نفس و نفار و ضعف آن است.
پی‌نوشت‌ها
[1] ـ اصول کافی، ج3، ص 138، «کتاب الایمان و الکفر»، «باب الاقتصاد فی العبادة»، حدیث 5.
[2] ـ پیشین، حدیث 4.
[3] ـ پیشین، حدیث 1.
[4] ـ پیشین، حدیث 2.