نگاهی اجمالی به تربیت اخلاقی در تسهیل سبک زندگی اسلامی

سید حسام موسوی؛ پژوهشگر.

چکیده

از ويژگي‌هاي عمده‌ي تحقيق کيفي اين است که به بررسي يک مسئله به‌شکل عميق پرداخته و با تعقل، استدلال، ‌تفکر و منطق در مورد مسئله، به تجزيه و تحليل مي‌پردازد. در اين روش از داده‌هاي آماري استفاده نمي‌شود (پژوهش‌هاي کيفي رويکردی پژوهشي است که به‌منظور درک و تفسير پديده‌هاي انساني و اجتماعي به‌کار مي‌رود و براي رسيدن به درک عميق از پديده مورد نظر است). پژوهش مورد نظر سعي بر بررسی اجمالی تربیت اخلاقی در تسهیل سبک زندگی اسلامی دارد و با رويکردی علمی به پژوهش نظر مي‌افکند. به دیگر عبارت تحليل‌ها در چهارچوب آموزه‌هاي دینی شکل می‌گیرد. بنابراين روش به‌کار برده شده روش توصيفي- تحليلي خواهد بود. توصيفي از جهت اين که در استخراج روش‌ها از روش استنباط استفاده مي‌شود. استنباط در تحقيقات ‌به‌عنوان استخراج پایه‌های علمی درباره سبک زندگی، سیره و منش اخلاقی و تربیتی از دیدگاه اسلام شناخته مي‌شود. مي‌توان اين تعريف را با اندکي تغيير در مورد پژوهش‌هاي تربيتي به‌کار برد.

واژگان کلیدی: اخلاق، سبک زندگی اسلامی، اخلاق کاربردی.

مقدمه

آدمی از آغاز تا پایان زندگی خویش به‌طور فطری به ارزش‌های اخلاقی گرایش دارد و شخصیت وی همواره با معیار فضایل و رذایل اخلاقی محک می‌خورد و هرکس در این سنجش به امتیاز بالاتری دست یابد در خاطر مردمان و نزد خدای خود جایگاه رفیع و ارزشمند خواهد داشت. بدین‌جهت پیام‌آوران الهی در طول تاریخ بشریت با فراخوانی امت‌ها به پرستش یگانه آفریدگار جهان و با تکیه بر ارزش‌های اصیل اخلاقی در همه ابعاد زندگی، انسان را به رشد و رویش رهنمون می‌کنند. از همین سلسله سفیران الهی، پیام‌آور اسلام است که علت برانگیخته شدن خود را اتمام و اکمال سجایای اخلاقی برمی‌شمارد. تربیت اخلاقی از مهم‌ترین اهداف بعثت انبیاء بوده و جایگاه ویژه­ای در فرهنگ اسلامی، به‌ویژه سیره معصومین علیهم السلام دارد (بنار، 1379: 540). در بحث تربیت اخلاقی، دو حیطه مهم «تربیت» و «اخلاق» به‌عنوان دو رکن در تربیت اخلاقی، مورد مطالعه قرار‌می­گیرد. از این‌رو، تربیت اخلاقی حیطه‌ای است که وام‌دار دو حوزه اخلاق و تربیت است؛ به این بیان که در رکن اول، از اخلاق و در رکن دوم از تربیت مدد می­جوید و از آنجا که در در اخلاق بیشترین اصرار بر خودسازی و تربیت بر دیگرسازی است، تربیت اخلاقی نیز خودسازی و دیگرسازی را شامل می­شود (بابانژاد و همکاران، 1389) .

اگر بخواهيم رابطه اخلاق و تربيت را با هم بدانيم لازم است كه به تعريف تربيت توجه كنيم. تربیت به معنای فراهم‌آوردن زمينه براي پرورش استعدادهاي دروني هر موجود و به‌ظهور و فعليت‌رسانيدن امكانات بالقوه موجود در درون است. اخلاق به معنای مجموعه ملكات نفساني، صفات و خصايل روحي است. مي‌توان نتيجه گرفت كه اخلاق از مهم‌ترين نتايج تربيت است و اين اثري دو جانبه را دارد. از يكسو بايد تربيت به شناخت فضايل و رذايل اخلاقي منتهي شود و از سوي ديگر اثر علم اخلاق در هموار ساختن مسير تربيت نفس است كه با شناسايي استعدادهاي متفاوت انسان، فضايل و رذايل روح آدمي، ميان اميال گوناگون تعادل ايجاد مي‌كند. در مكتب اسلام هدف غايي از تربيت انسان‌ها رسيدن به كمال نهايي است و از اين‌رو هر فعل و صفتي به هر اندازه كه انسان را در رسيدن به كمال ياري يا زمينه را براي رسيدن به آن فراهم کند به همان اندازه از ارزش اخلاقي برخوردار است. در اين راه مرحله به مرحله و به‌شكل تدريجي تعاليم اسلامي رهگشاي انسان‌ها است و دين مبين اسلام با دستورات خود از مهم‌ترين امور تا جزئي‌ترين امر را ناديده نمي‌شمارد و برنامه كامل و تمامي را ارائه می‌دهد (صاحب‌الزمانی، 1389). اخلاق و تربیتِ اخلاقی به‌دلیل نقش مهمی که در سرنوشت انسان و جامعه دارد، از دیر باز مورد توجه اندیشمندان بشری و پیشوایان دینی بوده است. قسمت اعظم آموزه‌های دینی یهود، مسیحیت، اسلام و دیگر ادیان را اخلاقیات و قسمت بیشتر فعالیت‌های اولیای دین‌های مختلف را تربیت اخلاقی تشکیل می‌دهد. تا آنجایی که خواجه نصیر طوسی هدف اصلی تربیت اخلاقی را ایجاد و استقرار‌منش‌های معینی می‌داند که انسان را به کمال و بالاترین مرتبه سعادت می‌رساند که همان نایل شدن به جوار رب العامین است (کاویانی و ارانی، 1388).

تربیت اخلاقی

خُلق در لغت به معنای صفات پایدار و راسخ به منزله ملکه است. حال اگر افعال بدنی مطابق اقتضای صفت و ملکه به آسانی و بدون نیاز به تأمل و اندیشه از انسان سر بزند، به مجموع اینگونه صفات واژه «اخلاق» اطلاق می‌شود (نراقی، 1386). بنابراین تنها کسی را می‌توان دارای خلق سخاوت دانست که این صفات در او پایدار باشد؛ یعنی در بخشش به دیگران تردیدی نکرده و انجام این کار برایش دشوار جلوه نکند. توجه به این نکته نیز لازم است که معنای لغوی اخلاق، اختصاصی به صفات نیکو و پسندیده نداشته، شامل صفات زشت و ناپسند نیز می‌شود، همانطور که برخی انسان‌ها دارای خلق نیک و سخاوتمند بوده، برخی دیگر گرفتار خلق ناپسند بخل هستند (نراقی، 1386).

برای تربیت اخلاقی تعاریف زیادی ارائه شده است. ازجمله «مراد از تربیت اخلاقی، چگونگی به‌کارگیری و پرورش استعدادها و قوای درونی، برای توسعه و تثبیت صفات و رفتارهای پسندیده اخلاقی و نیل به فضایل عالی اخلاقی و دوری از رذیلت‌ها و نابودکردن آنها است ... تربیت اخلاقی نیز بخش مهمی از علم اخلاق را تشکیل می‌دهد» (دیلمی، آذربایجانی، 1378: 17؛ به نقل از قمری، 1388: 91-75). در تعریفی دیگر گفته شده است: «تربیت اخلاقی آموزش اصول و ارزش‌های اخلاقی و پرورش گرایش‌ها و فضلیت‌های اخلاقی است» (داودی، 1388: 10-11؛ به نقل از قمری، 1388: 91-75). «تربیت اخلاقی فرآیند زمینه‌سازی و به‌کارگیری شیوه‌هایی برای شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح و از بین بردن صفات، رفتارها و آداب غیراخلاقی، در خود انسان یا دیگری است» (بناری، 1379: 180). همچنین، تربیت اخلاقی آموزش اسمی یا ضمنی اصول و قواعد اخلاقی در داخل یا خارج از مدرسه است (فرمهینی فراهانی، 1378: 38). تربیت اخلاقی مجموعه‌ای از فعالیت‌های تربیتی به‌منظور از بین بردن صفت‌های رذیلت و ایجاد صفت‌های فضیلت است. به‌عبارتی بر پایه‌ی این تعریف، تربیت اخلاقی و ارزشی، مجموعه اقداماتی که هدفش یاری‌کردن افراد در مسیرکسب شناخت‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای اخلاقی و ارزشی است و در نهایت می‌توان گفت، تربیت اخلاقی آموزش اصول و ارزش‌های اخلاقی و پرورش گرایش‌ها و فضیلت‌های اخلاقی است. در این تعریف بعد شناختی، عاطفی و رفتاری اخلاق مورد توجه قرار‌گرفته و تعریفی جامع از تربیت اخلاقی بیان شده است (داوری، 1378؛ به نقل از کاویانی، 1388: 2).

سبک زندگی اسلامی

مهم‌ترين نوآوري در مفهوم سبك زندگي اسلامي اين است كه در ارائه آن به كليت تعالیم و آموزه‌های اسلام نگاه شده است. سبک «زندگی اسلامی» عنواني شناخته شده در اكثر علوم انساني در سطح بين المللي است، به‌طوري‌که از زاويه‌های متعدد مورد مطالعه قرار‌مي‌گيرد. سبك زندگي اسلامي، از جهتي با ديگر سبك‌هاي زندگي متفاوت است. در جامعه‌شناسي، مديريت، علوم پزشكي و روان‌شناسي باليني و ... ، نيز بحث از سبك زندگي مطرح است، اما در اين قلمروها تنها به رفتاري خاص مي‌پردازند و با شناخت‌ها و عواطف ارتباط مستقيم برقرار‌نمي‌كنند. اما سبك زندگي اسلامي، از آن جهت كه اسلامي است، نمي‌تواند بي‌ارتباط با عواطف و شناخت‌ها باشد. بر اساس اين، هر رفتاري كه بخواهد مبناي اسلامي داشته باشد، بايد حداقل‌هايي از شناخت و عواطف اسلامي را پشتوانه خود قرار‌دهد. در سبك زندگي از ديدگاه روان‌شناختي، جامعه‌شناختي و علوم پزشكي تنها به رفتار نگريسته مي‌شود، اما در هيچيك به نيت افراد، شناخت‌ها و عواطف آنان توجه نمي‌شود. سبك زندگي اسلامي، نمي‌تواند بي‌توجه به نيت‌ها باشد. مانند، نماز كه اگر اعتقاد به خداوند و معاد را پشتوانه خود نداشته باشد، رفتار اسلامي محسوب نمي‌شود (کاویانی، 1388: 2).

نتیجه‌گیری

از نظر انديشمندان فلسفه اسلامي، ارزش‌ها سلسله‌ای از اصول كلي، ثابت و مطلق‌اند كه تحت هيچ شرايطي تغيير نمي‌كنند. اما مصداق آنها تغييرپذير است. از اين منظر ملاك كلي ارزش اخلاقي، مصلحت عمومي فرد، جامعه و مصلحت واقعي انسان است. به دیگر عبارت هر چيزي كه موجب كمال واقعي انسان است، نه چيزي كه دلخواه افراد و مورد خوشايند آنها است. البته اگر ملاك اصلي ارزش در اسلام، كمال نهايي است، مصداق آن قرب الهي است. در نظام اسلامي، هدف كسب رضاي خدا است. از طرف ديگر روابط حاکم بر زندگی افراد، متأثر از ديدگاه مکتب سبک زندگی است. اعتقادها، اخلاقيات و روش‌های عملي، آثار شديدي بر رفتار دارد. نوع رفتار در زندگی انسان‌ها، آثار خود را در بخش توليد و بر رشد جامعه پديد مي‌آورد. اعتقادات ‏اسلامي و اخلاقيات آن، مسلمان را به انجام کارهای مفید برای جامعه ترغیب کرده، انگيزه‏‌هاي متعددي را در او ايجاد مي‏‌کند. برخلاف آنچه درباره آموزه‌‌هاي ديني گفته شده، مباني ارزشي و اعتقادي مسلمان توانايي ايجاد برآيند رفتار توسعه‌‏زا را در خود دارد. با نگاهي به اوضاع جوامع بشري درمي‌يابيم آنچه قبل از همه به‌دست فراموشي سپرده شده است، تربيت اخلاقي و معنوي انسان است. اينجا است كه در مي‌يابيم تربيت اخلاقي بدون پيوند با مكتب آسماني و وحي الهي عقيم و ناموفق است. نبود هنجارهاي ارزشي جهانشمول و مورد قبول همه، منجر به بروز اختلاف، بي‌ثباتي آشفتگي ناهمخواني و سنجش ناپذيري در تربيت و ارزش‌هاي اخلاقي مي‌گردد (بابانژاد و همکاران، 1389).

بدین‌سان، برای تسهیل تربیت اخلاقی بر سبک زندگی باید به این نکته‌ها توجه کرد:

فهرست منابع

1. قرآن‌کریم
2. بابانژاد، مهران و دیگران (1389) بررسي سبك زندگي و عوامل همراه آن در دانشجويان دانشگاه علوم پزشكي ايلام، دو ماهنامه پژوهنده، سال هفدهم، شماره 5.
3. بختیار نصرآبادی، حسنعلی و دیگران (1394) تحلیلی بر تزکیه و تهذیب نفس در اندیشه تربیت اخلاقی امام خمینی، نشریه اخلاق، شماره 17.
4. صاحب‌الزمانی، محمد و دیگران (1389) بررسی رابطه بین سبک زندگی با عزت نفس دختران نوجوان شهر تهران، مجله علوم پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی، شماره 1، بهار 89.
5. فرامرزقراملکی، احد و همکاران (1386) اخلاق حرفه‌ای در تمدن ایران و اسلام، تهران پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم.
6. كاوياني، محمد (1388) تربیت اسلامی گذر از اهداف كلي به اهداف رفتاري، مجله پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآن‌کریم.
7. کاویانی ارانی، محمد (1388) نظریه سبک زندگی بر اساس دیدگاه اسلام و ساخت آزمون سبک زندگی اسلامی و بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی آن، پایان نامه دکتری، دانشگاه اصفهان.
8. نراقي، مهدي (1386) علم اخلاق اسلامي، تهران: انتشارات حکمت.