نقش كسب حلال در زندگی
نویسنده: حسین جماعتی
واژگان كليدي: رزق، درآمد، روزی حلال، کسب حلال، نقش کسب حلال، سعادت.
مقدمه
کسب رزق حلال در مقابل کسب و درآمد حرام، در آموزه‌های دينی و فقه اسلامی مورد بحث گفت‌وگو تأکید قرار گرفته و ده‌ها آيه و روايت را به خود اختصاص داده است؛ و اين خود دلالت از اهميت آن در سعادت انسان و توفيقات الهی و روابط اجتماعی - اقتصادی دارد.
«رزق» به معنای عطا و بخششِ مستمری است كه به‌منظور ادامه حيات با نياز فرد مطابقت دارد. ازآنجاکه روزیِ خداوند، عطاي مستمر به آفريدگان است، از آن به «رزق» تعبير شده است (مصطفوى، 1368، 4، 115).
در قرآن مجيد واژه رزق به شكل‌هاي گوناگون به‌کاررفته است؛ در برخي موارد همچون: «وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُم» (ذاریات/22) در امور مادي است، زيرا در آيه مزبور رزق به معناي باران است (طوسی، بی‌تا 9، 385؛ فیض کاشانی، 1418، 2، 1208؛ طبرسی، 1372، 9، 235). رزق در برخي موارد همچون آيه «وَ الَّذينَ هاجَرُوا في سَبيلِ اللهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقينَ» (حج/58)، در امور معنوي و اخروي و در برخي موارد همچون آيه «إِنَّ اللهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتين» (ذاریات/58)، در معناي عام از امور معنوي و مادي به‌كار رفته است.
در تأييد تفاوت «رزق» و «درآمد» باید گفت؛ در متون دینی اصیل و معتبر، بر مال حرام رزق اطلاق نشده است، چنانكه طبرسي ضمن تفسير آيه «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُون؛ و از تمام نعمت‌ها و مواهبى كه به آنان روزى داده‌ايم، انفاق می‌كنند» (بقره/3) گفته است: روزیِ واقعى آن است كه شخص بتواند از آن بهره‌مند شود و كسى حق نداشته باشد او را از اين بهره‌مندى بازدارد؛ بنابراين، آيه مذكور دليل بر آن است كه مال حرام رزق و روزى نيست؛ زيرا خداى متعال مردمان را به انفاق كردن از آنچه روزى ايشان مقرّر داشته می‌ستاید و انفاق كننده از مال حرام - به‌اتفاق همگان- شايسته ستودن نيست، پس حرام رزق محسوب نمی‌شود (طبرسی، 1372، 1، 122).
درباره مفهوم «روزی حلال» باید گفت: ائمه اطهار (ع) علاوه بر تشويق به‌روزی حلال، به شكل‌هاي گوناگون و نهي از خوردن مال حرام و بيان برخي از مصاديق آن همچون: ربا، رشوه و...، تفسيري از مفهوم رزق و روزي حلال ارائه کرده‌اند؛ چنانكه محمد بن ابی‌نصر به امام رضا (ع) عرض كرد: «جُعِلْتُ فِداكَ ادْعُ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يَرْزُقَنِيَ الْحَلالَ فَقالَ أَ تَدْرِي مَا الْحَلالُ؟ قُلْتُ الَّذِي عِنْدَنَا الْكَسْبُ الطَّيِّب؛ قربانت شوم، من دعا می‌كنم كه خداوند از روزي حلال خود به من عطا فرمايد. حضرت فرمودند: «می‌داني روزي حلال چيست؟» عرض كردم: قربانت تا آنجا كه می‌دانم كاسبي پاک را روزي حلال می‌شمارند». حضرت فرمودند: علي بن حسين (ع) می‌فرمودند: «الْحَلالُ هُوَ قُوتُ الْمُصْطَفَيْنَ ثُمَّ قالَ قُلْ أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْواسِع؛ روزي حلال قوت برگزيدگان الهي است، در دعاي خود بگو بار خدايا! از روزي واسعت به من عطا كن» (کلینی، 1407، 2، 553).
از متن پرسش و پاسخ برمی‌آيد روزیِ حلال آن است كه از راه‌هاي مجاز در شرع- كه كتاب‌هاي فقهي عهده‌دار بيان آن هستند- به دست آيد؛ چنانكه آیات قرآن و سخنان ائمه اطهار (ع) در بيان برخي از مصاديق مال حرام همچون ربا و رشوه اين مدعا را ثابت و تأييد می‌كند. در روايتي ديگر معمربن خلاد از حضرت رضا (ع) روايت كرده كه فرمودند: حضرت باقر (ع) مردي را ديدند كه می‌گفت: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلال»؛ امام فرمودند: تو از خداوند روزي پيامبران را درخواست می‌كني، بگو: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ رِزْقاً حَلالاً واسِعاً طَيِّباً مِنْ رِزْقِك» (همان، 2، 552). منظور از روزي پيامبران در روايت مذكور، رزقي است كه در واقع و نفس الامر، حلال باشد؛ چنين رزقي، رزق پيامبران و اوصياي ايشان است، اما رزق مؤمنان، رزقي است كه در ظاهرِ شريعت حلال باشد؛ يعني مكلف، از طريق تقليد يا اجتهاد، به حلال بودن آن، علم پيدا كند، چه‌بسا رزق‌هايي كه بر اساس ظاهر شريعت به حلال بودن آنها حكم شده، مشتبه و شبهه‌ناك باشد.
همچنین امام رضا (ع) از مفهوم حلال، تفسيري ارائه كرده و هر چيزي را كه براي بدن مقوّي و مفيد باشد، حلال دانسته و فرموده‌اند: «خداى متعال هيچ خوردنى و آشاميدنى را مباح قرار نداده، مگر اينكه منفعت و صلاحى در آن باشد و هیچ‌چیز را حرام نفرموده، مگر اينكه در آن زيان، تلف و فسادى باشد؛ پس هر چيز سودمندى كه به تن قوّت دهد و بر نيروى بدن بيفزايد حلال است» (مجلسی، 1403، 62، 166). مقاله حاضر در پی آن است كه از یکسو اهميت و ارزش کسب‌وکار حلال و به دست آوردن رزق حلال را از نگاه اسلام تبيين كند و از سوی ديگر، نقش کسب و رزق حلال را در زندگی بيان نمايد.
ضرورت كسب حلال
نظام‌هاى اقتصادى جهان معاصر، انسان را در انتخاب كار و كسب مال به‌طورکلی آزاد می‌گذارد و به وى اجازه می‌دهد كه هم از راه‌هاى صحيح و هم از راه‌هايى؛ مانند رباخوارى، قماربازى، احتكار، بازار سياه و ...، به جمع ثروت بپردازد، بی‌آنکه به حقوق ديگران ارزشى قائل شود و به اصول اخلاقى و پيامدهاى اجتماعى، سياسى و اخروى آن بينديشد. بديهى است اين نوع برخوردها، مشكلاتى همچون تورّم، تكاثر، برده‌دارى، مفاسد اخلاقى و سياسى را در پى دارد؛ در چنين جامعه‌اى، زندگى مشكل و توان‌فرسا می‌شود، انسانیت منحط و ارزش‌هاى انسانى سركوب می‌شود؛ اما آنچه در نظام اقتصادى اسلام، بيش از هر چيز اهميت دارد، حلال بودن کسب‌وکار است؛ يعنى به دست آوردن مال، از راهى كه آزاد است و ممنوعیت شرعى ندارد؛ قرآن کریم به پيروانش تأكيد می‌ورزد كه بنيان مالى خود را بر پايه «ايمان خالص و تقوا» استوار سازند و روزى خود را از راهى به دست آورند كه طبع سليم می‌پسندد و عقل آدمى بر آن رغبت می‌ورزد و خداوند آن را مجاز و مباح می‌داند: «و از نعمت‌هاى حلال و پاكيزه‌اى كه خداوند به شما روزى داده است، بخوريد و از [مخالفت] خداوندى كه به او ايمان داريد، بپرهيزيد» (مائده/88).
«اى مردم! از آنچه در زمين است حلال و پاكيزه را بخوريد و از گام‌هاى شيطان پيروى مكنيد كه او دشمن آشكار شماست» (بقره/168). خداوند در این آیه شریفه، از طرفى به كسب رزق حلال امر می‌كند و از طرفى از ضدّ آن؛ يعنى حرام‌خوارى و انجام كار نامشروع نهى می‌كند و آن را تبعيت از شيطان می‌خواند. بر اساس آیات قرآن، خداوند رزق و روزی حلال و طيّب را براي انسان در نظر گرفته است: «و از چيزهاى پاك به شما روزى داد، باشد كه سپاسگزارى كنيد» (انفال/26)؛ «و [نيز] روزی‌هاى پاكيزه را چه كسى حرام گردانيده؟ بگو: اين [نعمت‌ها] در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‌اند و روز قيامت [نيز] خاصّ آنان است» (اعراف/32).
قرآن دغدغه مؤمنان در کسب‌وکار را در اين می‌داند که به پاک و حلال بودن درآمد و تغذيه خود فکر می‌کنند. همچنان‌که قرآن اصحاب کهف را مثال می‌آورد. آنان پس از بيداري از خواب سيصد و اندي ساله خود، دغدغه غذاي حلال و پاکيزه را داشتند تا نور ايمانشان همچنان بدرخشد و خاموش نشود: «...تا ببيند كدام‌يك از غذاهاى آن پاكيزه‌تر است و از آن، غذايى برايتان بياورد» (کهف/19)؛ از این‌رو؛ بر شخص مسلمان واجب است كه در حدّ ضرورت و به‌قدر توان، كار كند و مخارج خود و خانواده‌اش را تأمين نمايد: «طلب حلال بر هر مرد و زن مسلمان واجب است» (شعیری، بی‌تا 139). شغل او بايد مباح باشد و مالي را كه صرف هزينه‌هاي زندگي خود می‌كند، بايستي حلال باشد. انسان نبايد تن‌پرور و سربار جامعه باشد و به دستاورد ديگران چشم بدوزد و بخواهد به اموال مردم دستبرد بزند. پیشوایان معصوم اسلام همواره پيروان خود را از پستى و ذلّتِ درخواست و طلب از ديگران باز می‌داشتند و می‌كوشيدند تا آنان را به عزّت و بزرگوارى عادت دهند؛ از آنان می‌خواستند كه حتّى در سخت‌ترين شرايط از كار شرافتمندانه براى امرار معاش خود دست برندارند و با سعى و كوشش، خود را از ديگران بی‌نياز سازند. شخصي حضور امام صادق (ع) شرفياب شد و عرض كرد: من نمي‌توانم با دست خودکار كنم يا به تجارت بپردازم، درحالی‌که فردي محروم و نيازمند هستم [چه كنم؟]، امام (ع) فرمود: «کارکن و با سرت بار ببر و خويشتن را از مردم بی‌نياز كن» (کلینی، 1407، 5، 76 – 77). كسي كه توان كار كردن دارد و می‌تواند از راه مشروع امرارمعاش كند، چنانچه بيكار و سربار جامعه باشد، شخصيت خود را خوار و پايمال می‌سازد و انسان ارزشمندي نيست.
رسول خدا (ص) اگر به مردي نظر می‌كرد و خوشايند او بود، می‌پرسيد: «آیا کاري دارد؟» اگر پاسخ منفي بود، می‌فرمود: «از چشمم افتاد!» وقتي علت را می‌پرسيدند، می‌فرمود: «وقتي مؤمن شغل و حرفه‌ای نداشته باشد با [هزينه كردن] دينش ارتزاق می‌کند» (شعیری، بی‌تا 139).
اسلام، سحرخیزی، سفر و تحمّل زحمت و مشقّت در راه كسب روزى را نيز سفارش كرده است:
امام صادق (ع) در سخنانی می‌فرمايد: «هريک از شما كه نيازى دارد، صبح زود حركت كند و با سرعت به سراغ آن برود» (حر عاملی، 1409، 17، 78). «من دوست دارم كه مرد براى كسب روزى خود به این‌سو و آن‌سو برود، پيامبر خدا (ص) فرمود: بار خدايا! به صبحگاهان امّت من بركت عطا كن» (صدوق، 1413، 3، 157).
با توجه به آیات و روايات ذکر شده و ده‌ها روايت ديگر، هر نوع کار و درآمدي مورد پسند اسلام نيست؛ بلکه کار و درآمدي مورد پسند است که حلال و پاکيزه باشد.
ارزش کسب و رزق حلال
اسلام براى كار و فعّاليت حلال و به دست آوردن روز حلال، ارج فراوان قائل است و آن را از جهت كمّى و كيفى ستوده است. درآمدهای مشروع و کسب‌وکار و اموال حلال، جایگاه ویژه‌ای داشته و قرآن مجید آن را مایه قوام و هستی شخص، جامعه و مایه زینت و آرامش در زندگی این دنیا می‌خواند؛ آنجا که می‌فرماید: «اموال خود را، كه خداوند وسيله قوام زندگى شما قرار داده، به دست سفيهان نسپاريد...» (نساء/5) و در جای دیگری می‌فرماید: «مال و فرزند، زينت زندگى دنياست...» (کهف/46). قرآن افراد متمکن را که از طریق مشروع اموالی به دست آورده‌اند، افراد خوب معرفی می‌کند و اساساً داشتن مال و تمکّن مادی را نوعی امداد الهی به‌حساب آورده و عنایت و تفضّل معبود را در حق بندگان خدا بیان می‌کند. خداوند منابع کسب روزي حلال را در اختيار انسان قرار داده تا انسان‌ها به سمت حرام نروند و از حريم الهي تجاوز ننمايند؛ چراکه تصرّف در مال حرام و حلال دانستن آن از ديدگاه اسلام، بدعت در دين و تجاوز از حريم الهي است. در روایات درباره ارزش کسب‌وکار حلال و به دست آوردن رزق حلال چنین می‌خوانیم.
رسول اكرم (ص) در سخنانی می‌فرمايد: «عبادت، هفتاد جزء است، برترين آن به دست آوردن روزى حلال است» (کلینی، 1407، 5، 78). «...اى مردم! كُندى جريان روزى، شما را وادار نسازد كه آن را از راه معصيت بجوييد كه خداوند روزى بندگانش را از راه حلال تقسيم كرده، نه از راه حرام. پس كسى كه تقواى الهى پيشه كند و از خدا بترسد و بردبارى نشان دهد خدا روزى او را از راه حلال می‌دهد و كسى كه پرده [عفاف و گناه] بدرد و در به دست آوردن روزى شتاب كند و روزيش را از راه حرام به دست آورد از روزى حلالش كاسته می‌شود و در روز قيامت بر آن محاكمه می‌شود» (همان، 5، 80).
كسب مال حلال از نظر كمّى و مصرف، محدود و در عين حال بسيار سخت و كمياب است؛ امام على (ع) می‌فرمايد: «... شمشير زدن بر مؤمن آسان‌تر از به دست آوردن يک درهم از راه حلال است!» (سید رضی، 1414، 277).
امام باقر (ع) می‌فرمايد: «به دست آوردن مال حلال بسيار مشكل و كمياب است» (صدوق، 1413، 3، 560). امام صادق (ع) می‌فرمايد: «خداوند خلائق را آفريده و همراهشان روزی‌هاى حلال و پاكيزه‌اى قرار داده است پس كسى كه مقدارى از روزى خود را از راه حرام بخورد همان مقدار از روزى حلالش كاسته می‌گردد» (کلینی، 1407، 5، 81).
واقعیتی که باید به آن توجه داشت این است که خداوند متعال برای تمام مخلوقات «روزی حلال» مقدّر فرموده است. اگر انسان عجله نکند و قناعت و صبر را پیشه خود سازد، تمام رزق مقدّرش به او خواهد رسید. کسانی که از کسب حرام پرهیز نمی‌کنند، خیال می‌کنند اگر از مال حرام صرف‌نظر کنند، کمبودی در معاششان پدید می‌آید و سخت محتاج و گرفتار می‌شوند. خداوند می‌فرماید: «هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست، مگر اینکه روزی او بر خداست. او قرارگاه و محلّ نقل‌وانتقالش را می‌داند. همه اینها در کتاب آشکاری ثبت است» (هود/6).
امام علی (ع) در این‌باره می‌فرماید: «جز این نیست که بنده به سبب صبر نکردن و شتاب‌زدگی رزق حلال را بر خود حرام می‌کند؛ درحالی‌که بیش از آنچه مقدّرش بوده، به دست نمی‌آورد» (ابن أبی‌الحدید، 1404، 3، 160 – 161)؛ بنابراین، اولين وظيفه مؤمنان در زندگي، كسب و استفاده از اموال حلال است؛ چراكه –با توجه به آثار و پیامدهای کسب حلال که در ذیل خواهد آمد- کسب‌وکار حلال تأثير زیادی در وصول به سعادت و ترقيات انساني دارد و موجب توفيق و قبولي طاعات و عبادات مي‌شود.
بازتاب و نقش کسب و رزق حلال در زندگی
1. مورد حمايت و محبوب خداوند
کسی که کسب‌وکار مشروع و حلال دارد و از این راه طلب روزی حلال می‌کند، در حفظ و حمايت خداوند قرار دارد و از عنايات ویژه خدای تعالی برخوردار می‌شود. در حديث قدسي آمده است که خداوند به پیامبر اسلام (ص) فرمود: «اي احمد! عبادت ده جزء باشد، نُه جزء آن طلب روزي حلال است، پس هرگاه غذا و نوشيدني تو حلال شد، تو در حفظ و حمايت من هستي» (فیض کاشانی، 1406، 26، 147).
بنده با شرایطی در نزد خداوند محبوب و گرامی است. یکی از این راه‌ها برای گرامی بودن نزد خداوند، طلب روزی حلال است. حال چه بنده به این روزی دست پیدا کند و چه با تلاش‌های بسیار دست پیدا نکند در هر صورت در نزد خداوند محبوب و گرامی خواهد بود. امام صادق (ع) در این‌باره فرموده است: «بنده، آن زمان نزد خدا گرامی‌تر است که درصدد کسب درهمی حلال برآید و نتواند به آن دست یابد» (ابن همام اسکافی، 1404، 45).
2. استجابت دعا
استجابت دعا دارای شرایط و مقدمات بسیاری است که یکی از آنها پاک کردن روزی از هرگونه مال حرام است. لذا با پاک و حلال بودن مال، دعای آدمی به مرحله استجابت می‌رسد.
پيامبر اكرم (ص) در سخنانی فرمود: «هر كس می‌خواهد دعايش، مستجاب شود، بايد خوراک و درآمدش را پاک كند» (ابن فهد حلّی، 1407، 139).
«هر كس غذاى حلال بخورد، قلبش صاف و رقيق می‌شود و اشكش جارى می‌شود و حجابى براى دعايش نيست»(طریحی، 1375، 5، 353).
امام علی (ع) در سفارش به کمیل بن زیاد می‌فرماید: «زبان از قلب خبر دهد و قلب با خوراك قوّت یابد؛ پس در چيزى بنگر كه قلب و جسمت را از آن غذا می‌دهى، اگر حلال نباشد، خداى متعال عبادت و شكرگزارى تو را قبول نخواهد كرد» (طبری آملی، 1383، 2، 28).
امام صادق (ع) فرمود: «هرگاه يكى از شما بخواهد، دعايش مستجاب شود بايد كسب خود را پاک كرده، از عهده حقوق مردم خارج شود و همانا خدا، دعاى بنده‌اى كه در شكمش لقمه حرام باشد يا حقى از بندگان خدا نزدش باشد، قبول نمی‌كند» (مجلسی، 1403، 90، 321).
از این روایات می‌توان نتيجه گرفت كه غذاى ناپاك و حرام، باعث قساوت و تاریکی قلب می شود؛ به همين دليل، دعاى حرام‌خواران مستجاب نمی‌شود. از اینجا به رابطه نزديكى كه در ميان ناپاكى درون و تغذيه حرام وجود دارد، می‌توان پی‌برد.
3. توفیق الهی بر انجام اعمال صالح
درآمدهاى نامشروع و حرام با نوعى رذالت و سرافكندگى همراه است، توفيق بسيارى از عبادت‌ها را از انسان سلب می‌كند؛ اما کسب‌وکار و رزق مشروع و حلال زمينه‌هاي وارستگي و توفيق الهي را فراهم می‌آورد. امام على (ع) می‌فرماید: «از مايه‌هاى توفیق و موفقیت آزادمرد، اين است كه مال حلال را به دست آورد» (تمیمی آمدی، 1410، 822). گفته‌اند: «طاعت خزانه حق تعالى است و كليد وى دعاست و دندانه‌هاى وى لقمه حلال است» (غزالى، 1383، 1، 368).
پرسش و پاسخ
ممکن است این سؤال پیش بیاید که چه رابطه‌ای میان تغذیه و انجام اعمال صالح و داشتن اخلاق نیک، وجود دارد؟ چگونه می‌تواند تغذيه در اخلاق و روحیات و ملكات نفسى اثر بگذارد؟ چراکه آن مربوط به جسم است و اين مربوط به روح؟
پاسخ
با توجّه به رابطه بسيار نزديك و تنگاتنگى كه در ميان جسم و روح آدمى است، جايى براى اين تعجّب باقى نمی‌ماند. بسيار مىشود كه يك حالت بحرانى روحى و غم و اندوه شديد جسم را در مدّت كوتاهى، ضعيف و پژمرده و ناتوان می‌سازد، موهاى انسان را سفيد، چشم را کم‌نور، قوّت و توان را از دست‌وپا می‌گيرد؛ عكس اين مسئله نيز صادق است كه حالات خوب جسمانى در روح انسان اثر می‌گذارد، روح را شاداب و فكر را قوّت می‌بخشد.
از قديم الايّام تأثير غذاها بر روحیات اخلاق انسانى مورد توجّه دانشمندان بوده است و حتّى اين مطلب جزء فرهنگ توده‌هاى مردم شده است؛ مثلاً، خون‌خواری را مايه قساوت و سنگدلى می‌شمردند و معتقد بودند كه عقل سالم در بدن سالم است. در آيات قرآن مجيد و روايات اسلامى نيز نشانه‌هاى روشنى براى تأثیر تغذیه حلال و حرام در اخلاق و ظهور اعمال صالح و گناه ديده می‌شود.
از جمله در آيه 41 سوره مائده درباره گروهى از يهود كه مرتكب كارهاى خلافى از قبيل جاسوسى بر ضدّ اسلام و تحريف حقايق كتب آسمانى شده بودند، می‌فرمايد:
«آنها كسانى هستند كه خدا نخواسته است دل‌هايشان را پاك كند!»(أُولئِكَ الَّذينَ لَمْ يُرِدِ اللهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُم)؛ و بلافاصله در آيه بعد می‌فرمايد: «آنها بسيار به سخنان تو گوش فرا می‌دهند تا آن را تكذيب كنند و بسيار مال حرام می‌خورند!» (مائده/42). اين تعبير نشان می‌دهد كه آلودگى دل‌هاى آنها براثر اعمالى همچون تكذيب آيات الهى و خوردن مال حرام به‌طور مداوم بوده است؛ زيرا بسيار از فصاحت و بلاغت دور است كه اوصافى را براى آنها بشمرد كه هيچ ارتباطى با جمله «لَمْ يُرِدِ اللهُ انْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ» نداشته باشد (مكارم شيرازى، 1377، 1، 208).
از اینجا روشن می‌شود كه خوردن مال حرام سبب تيرگى آيينه دل و نفوذ اخلاق رذيله و ظهور گناه و فاصله گرفتن با فضائل اخلاقى و اعمال صالح است. در آيه دیگری درباره شراب و قمار می‌فرمايد: «شيطان می‌خواهد در ميان شما به‌وسیله شراب و قمار، عداوت ايجاد كند» (مائده/91). بی‌شك عداوت و بغضاء دو حالت درونى و اخلاقى است كه در این آيه شریفه رابطه ميان آن و نوشيدن شراب ذكر شده و اين نشان می‌دهد كه غذا و نوشيدنى حرامى همچون شراب می‌تواند در شكل‌گيرى رذایل اخلاقى و گناهان همانند پرخاشگرى و ستيزه‌جويى و عداوت و دشمنى اثر بگذارد.
از آیه شریفه «كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً» (مؤمنون/51) به دست می‌آید که توفيق عمل صالح، در سايه تغذيه حلال و طيّب است. ذكر اين دو (خوردن غذاهاى پاك و انجام عمل صالح) پشت سر يكديگر دليل بر وجود يك نوع ارتباطى بين اين دو است و اشاره به اين است که غذاهاى مختلف آثار اخلاقى متفاوتى دارد، غذاى حلال و پاك، روح را پاك می‌كند و سرچشمه عمل صالح می‌شود و غذاهاى حرام و ناپاك روح و جان را تيره و سبب اعمال ناصالح می‌شود (مكارم شيرازى، 1377، 1، 209؛ همچنین ر. ک: حسینی شاه عبدالعظیمی، 1363، 9، 145؛ حقی بروسوی، بی‌تا 6، 87 – 88)؛ بنابراین، رابطه نزديكى ميان تغذيه حلال و حرام و ظهور اعمال صالح و بد و روحیات و اخلاقیات وجود دارد. البته این سخن به معنای آن نیست که غذاها علّت تامّه براى اخلاق و کردار خوب يا بد است، بلكه همين اندازه می‌دانيم كه طبق آیات و روايات، يكى از عوامل زمينه‌ساز پاكى یا زشتی اخلاق و کردار، هم از نظر نوع غذاها و هم از نظر حلال و حرام بودن آنها تغذيه است.
4. برخورداری از مقام مجاهد در راه خدا
كارگر زحمتکش كه در پى كسب روزى حلال است، در فرهنگ اسلام از مقام و منزلت ويژه‌اى برخوردار است و تلاش و كوشش او، همچون جهاد در راه خدا قلمداد شده است؛ پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «طلب حلال، نوعی جهاد است» (قضاعی، 1361، 28).
همچنین امام صادق (ع) می‌فرماید: «كسي كه با تلاش، در راه تأمين هزينه خانواده‌اش می‌كوشد، مانند مجاهد در راه خداست» (کلینی، 1407، 5، 88).
5. نورانیت دل‌وجان
یکی از ثمرات روزی حلال در انسان، این است که سبب روشنایی و نورانیت دل‌وجان آدمی می‌شود؛ زیرا فردی که خود را موظّف به کسب روزی حلال می‌داند و آن را یکی از واجبات می‌شمارد و در راه به دست آوردن آن تلاش و کوشش فراوان می‌کند، در اعمال دیگر خود نیز وسواس بیشتری به خرج می‌دهد، از این‌رو؛ هم اعمال او مورد درگاه خداوند قرار می‌گیرد و هم به سبب روزی حلال، خداوند دل‌وجانش را روشنایی می‌بخشد. پيامبر اکرم (ص) در این‌باره می‌فرماید: «هر كس چهل روز [غذاى] حلال بخورَد، خداوند دلش را نورانى می‌گرداند» (ابن فهد حلّی، 1407، 153).
6. افزایش رزق
گاهی بر اثر چشم‌پوشی از مال حرام، چندین برابر آن از حلال به او خواهد رسید. امام صادق (ع) می‌فرماید: «در ميان بنی‌اسرائيل مردى عبادت‌پيشه و نيازمند بود. همسرش به وى اصرار می‌كرد كه در پىِ روزى رود، امّا او از خداوند طلب روزى می‌كرد. در خواب ديد [كه از او می‌پرسند]: «كدام‌يك برايت دوست‌داشتنی‌تر است؛ دو دِرهم مال حلال يا دو هزار درهم مال حرام؟» گفت: «دو درهم مال حلال». گفت: «زير سرت نهفته است». بيدار شد و زير سرش دو درهم ديد. آنها را برداشت و با يكى ماهی‌اى خريد و به‌سوی خانه رفت. وقتى همسرش او را ديد، به سرزنش وى پرداخت و سوگند خورد كه به آن ماهى دست نزند. مرد، خود، برخاست و چون شكم ماهى را دريد، دو گوهر در آن يافت و آنها را به چهل هزار درهم فروخت» (حر عاملی، 1409، 25، 453).
رزق حلال و طیب؛ یعنی هر چه انسان از آن برداشت کند هیچ‌چیز از آن کم نشود. رزق به‌صرف دویدن حاصل نمی‌شود؛ و برکت نیز به زیاد پول درآوردن و این قبیل موضوعات نیست! بلکه به نوع ایمان، عمل صالح و تقواست.
7. آمرزش گناهان
در روایات، از طلب روزی حلال به‌عنوان یکی از اسباب آمرزش گناهان یاد شده است. خدای متعال با اسباب مختلفی گناهان انسان را می‌بخشد که توبه، شفاعت، عبادات، ولایت اهل‌بیت (ع)، خدمت به مردم و… از این اسباب هستند و یکی از این سبب‌ها طلب روزی حلال است. رسول اکرم (ص) فرمود: «هر كس بر اثر طلب [روزى] حلال، شب را خسته و رنجور سپرى كند، شب را با گناهان آمرزيده، به صبح رسانده است» (صدوق، 1376، 289).
شرایط کسب حلال
یکی از زمینه‌های کسب روزی حلال، شناخت دستورالعمل‌های دین و مسائل خریدوفروش است، همان‌گونه که امام صادق (ع) در بیان راهکار مناسب برای کسب روزی حلال می‌فرماید: «هر كس بخواهد تجارت كند بايد احكام دين خود را بياموزد تا بدین‌وسیله حلال را از حرام بازشناسند. كسى كه احكام دين خود را نياموزد و تجارت كند در كام شبهات فرو می‌غلتد» (حر عاملی، 1409، 17، 382).
ائمه معصوم (ع)، راهکار مناسب برای کسب روزی حلال را ابتدا شناخت دین و مسائل دینی و بعد از آن آشنا شدن با مسائل خریدوفروش بیان می‌کنند و به‌صراحت اعلام می‌دارند که شخصی که به اینها عمل نکند، خود را در شبهات و حرام گرفتار خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
- با توجه به آیات و روایاتی که در زمینه کسب و درآمد حلال و مشروع آمده است، می‌توان چنین بیان نمود که در زندگی دنیوی؛ مال و ثروت نه‌تنها خوب است، بلکه هر مسلمان آگاه وظیفه دارد در کسب و تحصیل حلال آن تلاش کند و خود و جامعه‌اش را در رشد اقتصادی حلال و مشروع یاری رساند.
- هر چند تأمين زندگى، مورد تأكيد فراوان است؛ با اين حال، نه از هر راهى و با هر درآمدى! با این نگرش پی می‌بریم که؛ اسلام در هر زمینه‌ای از زندگی نسبت به روح و سلامت و کمال آن توجه ویژه‌ای دارد و کسب مال حلال را در ارتقاء روحیه معنوی بسیار مؤثر می‌خواند. چنانکه سلامت روح در گرو استفاده صحیح و مطلوب از مال حلال است و بی‌توجهی به این موضوع، عوارض و پیامدهای منفی و مخربی را برای انسان به وجود می‌آورد. گاه دغدغه تأمين رفاه بيشتر، فرد را به فكر عبور از خط قرمزها و كسب درآمد از راه غير حلال می‌اندازد و نتیجه آن، خروج بركت زندگى و ورود بدبختى به آن است كه پيامدهاى منفى به بار می‌آورد و گره‌هاى كور و مشكلات ناشناخته‌اى را به وجود می‌آورد و فشارهاى روانى را افزايش می‌دهد و در نتيجه باز نارضايتی را در محیط خانواده به اوج خود می‌رساند.
- کسب‌وکار حلال، زمینه‌ساز طاعات و عبادات و موجب تقویت دین‌داری می‌شود.
- رزق حلال نیز همچون همه جنبه‌های دیگر زندگی نیازمند دعا، تضرّع و مسئلت از درگاه ربوبی است و سبب واقعی توسعه آن، خدای سبحان است.
منابع
قرآن کریم
- ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله؛ شرح نهج البلاغة؛ قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404 ق.
- ابن فهد حلّی، جمال الدین احمد بن محمد؛ عدة الداعی و نجاح الساعی؛ قم: دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1407 ق.
- ابن همام اسکافی، محمد بن همام بن سهیل؛ التمحیص؛ قم: مدرسة الإمام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چاپ اول، 1404 ق.
- تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ قم: دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم، 1410 ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ قم: مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.
- حسینی شاه عبدالعظیمی؛ حسین بن احمد؛ تفسیر اثنا عشری؛ تهران: انتشارات میقات، چاپ اول، 1363.
- حقی بروسوی، اسماعیل؛ تفسیر روح البیان؛ بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
- سید رضی، محمد بن حسین؛ نهج البلاغة؛ محقق: صبحی صالح، قم: هجرت، چاپ اول، 1414 ق.
- شعیری، محمد بن محمد؛ جامع الاخبار؛ نجف: مطبعة حیدریة، چاپ اول، بی‌تا.
- صدوق، محمد بن علی؛ الامالی؛ تهران: کتابچی، چاپ ششم، 1376.
- صدوق، محمد بن علی؛ من لا یحضره الفقیه؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.
- طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.
- طبری آملی، عماد الدین محمد؛ بشارة المصطفی لشیعة المرتضی؛ نجف: المکتبة الحیدریة، چاپ دوم، 1383 ق.
14. طریحی، فخر الدین؛ مجمع البحرین؛ تهران: کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375.
- طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- غزالى، محمد بن محمد؛ كيمياى سعادت؛ تهران: شركت انتشارات علمى فرهنگى، چاپ يازدهم، 1383.
- فیض کاشانی، محمد محسن؛ الوافی؛ اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی (ع)، چاپ اول، 1406 ق.
- فیض کاشانی، ملا محسن؛ الاصفی فی تفسیرالقرآن؛ قم؛ مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1418 ق.
- قضاعی، محمد بن سلامة؛ شرح فارسی شهاب الأخبار (کلمات قصار پیامبر خاتم)؛ تهران: مزکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1361.
- کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.
- مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق.
- مصطفوى، حسن؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ اول، 1368.
- مكارم شيرازى، ناصر؛ اخلاق در قرآن؛ قم؛ مدرسه الامام على بن ابی‌طالب (ع)، چاپ اول، 1377.